نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشگاه تبریز
2 دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Sustainable development of the sites has been the ability of local small communities in exploitation of human, natural and ecologic resources. Indeed, use of social capital as an executable solution for solving development problems is in the consideration of policy makers and politicians in local community’s level. Therefore, understanding both mechanism and role of social capital in miniaturizing the tasks, delegating responsibilities to institutions, providing the fields of expanding social capital for increasing socio-cultural interaction in local level through getting help from citizens in achieving sustainable development are of the most important goals of the research. This research is Descriptive – analytical. In this regard, to measure the rate of social capital and neighborhood stability, the analysis of data was conducted by questionnaires. Initially, indicators of social capital and neighborhood stability were determined using existing literature. We used determine Pearson’s correlation coefficient and regression in hypotheses test. The results of research indicate that there is a significant direct relationship between social capital and neighborhood stability.
کلیدواژه‌ها [English]
تحلیل تطبیقی نقش سرمایه اجتماعی در پایداری محلهای در بافت‌های فرسوده و جدید (نمونه موردی: محلات نارمک و یوسف‌آباد)
هادی جوادزاد اقدم، دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران*
سیدعلی علوی، استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
چکیده
توسعهی پایدار محلهای توانا‌یی جوامع کوچک محلی (محلات)، در بهره‌برداری و استفاده از منابع طبیعی، انسانی و اکولوژیکی بوده است. در واقع استفاده از سرمایه اجتماعی به عنوان راه‌حلی قابل‌اجرا در سطح اجتماعات محلی برای مشکلات توسعه مورد توجه سیاست‌گذاران و مسئولان سیاست است. بنابراین، درک مکانیزم و نقش سرمایه اجتماعی برای تحقق هدف کوچک‌سازی وظایف و واگذاری مسئولیت‌ها به نهادها، فراهم نمودن زمینه برای گسترش سرمایه اجتماعی در راستای افزایش تعاملات و ارتباطات اجتماعی و فرهنگی در سطح محلهای به منظور کمک گرفتن از شهروندان در رسیدن به توسعه پایدار، از اهم اهداف تحقیق حاضر است. این پژوهش از نوع توصیفی-تحلیلی است. در این راستا تجزیه تحلیل داده‌ها با تکمیل پرسشنامه جهت سنجش میزان سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای انجام گرفته است. به این منظور ابتدا با استفاده از ادبیات نظری تحقیق، شاخصهای سرمایه اجتماعی و پایداری محله تعیین شده، سپس جهت تجزیه و تحلیل داده‌های تحقیق از آزمون آماری ضریب همبستگی پیرسن و رگرسیون برای آزمون فرضیات تحقیق استفاده شده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که رابطه‌ای مستقیم و معناداری بین متغیر سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای وجود دارد.
واژه‌های کلیدی: سرمایه اجتماعی، پایداری محلهای، نارمک، یوسف آباد.
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
تمرکز توسعه در شهرها و توجه به مفاهیم کالبدی و هندسی صرف و غفلت از اهداف اجتماعی در توسعه، شهرها را با چرخه نامطلوبی از عدم تعادلات اقتصادی اجتماعی و زیست محیطی، روبرو کرده و چالش‌های بی سابقه ای را مانند فقر، اسکان غیررسمی، تعارضات فرهنگی، نزول کیفیات زندگی از هم گسیختگی‌های اجتماعی، تضعیف نهادهای محلهای و غیره فراروی آنها نهاده است(رضویان،28:1381). در این میان مسائل اجتماعی و فرهنگی روز، زمینه را برای افزایش بحران‌ها و نابسامانی‌های شهری هموار کرده است. تأثیر عوامل فرهنگی و اجتماعی در شهرسازی و برنامه‌ریزی‌های شهری آن چنان گسترده است که هیچ یک از عناصر مختلف شهری را نمی توان بدون تاثیر چنین عواملی بررسی نمود. با نگاهی به تاریخ برنامهریزی شهری میتوان شاهد تغییر در رویکرد برنامه ریزان شهری و ارتقاء برنامهریزی شهری از نگاه صرف کالبدی به نگاه چند بعدی بود، که کلیه ابعاد اقتصادی، اجتماعی، روانی و غیره را در بر میگیرد. از طرف دیگر محله نیز به عنوان یکی از ابزارهای برنامهریزی شهری در طول قرن بیستم برای غلبه بر مسائل و مشکلات شهری مطرح بوده و از دیدگاههای مختلف به آن توجه شده است که یکی از آنها دیدگاه اجتماعی است که به محله به عنوان یک ساختار اجتماعی می‌نگرد(غیاثوند،22:1388). دیدگاه توسعه پایدار، حل مشکلات شهری را در استفاده از نیروهای توانمند درون زا در محلات شهری یعنی، گروهها و اجتماعات محلی به عنوان سرمایههای اجتماعی، که از جایگاه و کارکرد ویژه ای از لحاظ حفظ و توسعه تنظیمات اجتماعی در کلانشهر برخوردارهستند، می‌داند(معصومی،11:1390). موضوع اجتماع محلی وسیله ای برای پیشبرد نوسازی اجتماعی و کالبدی محلات شهرها و منطق مهم شهری است(گیدنز،89:1378). از گذشته‌های دور، محلات مسکونی شهرها، به عنوان سلول‌های حیات شهری، نقش اساسی در زندگی ساکنان آن داشته اند. وجود یک شیوه زندگی خاص در میان افراد ساکن در یک محلّه معمولاً منجر به ایجاد اهداف و علایق مشترک در میان ساکنان محلّه می گردید (معصومی،15:1390). همین عامل هویتی، در آن محدوده سبب ایجاد فضاهایی با کارکرد و عملکرد خاص می‌شد که بافت آن را نیز از محدوده‌های اطراف متمایز می گرداند. بطور کلی ویژگی مهم و مثبت محله داشتن نوعی روح جمعی بود که مظاهر آن وحدت و پیوستگی افراد به یکدیگر و احساس یگانگی و نیز آمادگی برای مساعدت و همکاری در راه حفظ شعار محله و بهبود اوضاع آن است. هر محله با ارایه خدمات روزمره مورد نیاز خود و با ایجاد نمادهای محلهای و ویژگی‌های خاص موجب می‌شد ساکنان آن نوعی احساس تعلق و نوعی هویت داشته باشند تا جایی که هر شهروند با نام محلهای که در آن می‌زیسته شناخته می‌شد(کوهی فرد،1:1392). توسعه محله ای نیز بیانگر فرآیندی است که بر اساس آن سرمایه ای که اجتماع به صورت بالقوه قادر به جمع آوری و استفاده از آنها است، افزایش می یابد تا به کمک آنها کیفیت زندگی مردم خویش را بهبود بخشد(شارع پور،1383: 289). برای دستیابی به پایداری محله ای که مبتنی بر مشارکت شهروندان در برنامه‌های توسعه می باشد، بایستی ظرفیت سازی کرد. ظرفیت سازی در سطح محله از طریق شناخت سرمایه اجتماعی و عوامل مؤثر در آن میسر می شود. از این رو سنجش میزان سرمایه اجتماعی در سطح محله، وچگونگی بازتولید سرمایه اجتماعی به منظور کمک گرفتن از شهروندان در رسیدن به توسعه پایدار، ضروری است(خنده رو،3:1387). شهر تهران به عنوان پایتخت کشور به دلیل ویژگی‌های خاص آن دارای مسائل و معضلات ویژه بوده است. وجود خرده‌فرهنگ‌ها و نیز سنخ‌های فرهنگی متنوع در سطح محلات آن به دلیل مهاجرت و سایر عوامل، لزوم توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی در جهت حل مناسب این مشکلات را ضروری ساخته است. در این تحقیق به تحلیل نقش سرمایه اجتماعی در پایداری محلهای و تطبیق آن در بافت‌های فرسوده و جدید در سطح محلات شهر تهران پرداخته شده است.
1-2-اهمیت پژوهش
توسعه ی پایدار محلهای توانا‌یی جوامع کوچک محلی (محلات)، در بهره برداری و استفاده از منابع طبیعی، انسانی و اکولوژیکی بوده است. به گونه ای که همه اعضا یا اجتماعات محلهای در حال حاضر و آینده از سطوح مناسبی در بهداشت و سلا‌مت، زندگی مطلوب، امنیت، یکپارچگی میان محیط‌زیست و فعالیت انسانی و اقتصادی پویا برخوردار شوند (Kline,1997:4)[1]. در واقع استفاده از سرمایه اجتماعی به عنوان راه حلی قابل اجرا در سطح اجتماعات محلی برای مشکلات توسعه مورد توجه سیاست گذاران و مسئولان سیاست قرار گرفته است (شارع پور،11:1380). به لحاظ کاربردی این تحقیق با جمع آوری اطلاعات از طریق پرسشنامه به درک مکانیزم سرمایه اجتماعی و تاثیر آن در راستای پایداری محلّه‌ای پرداخته است تا با بهره گیری از مشارکت مردم، نهادها، اجتماعات محلّی و سازمانهای غیر دولتی موجود در محلات در جهت ارتقای سطح زندگی مردم گامی اساسی برداشته شود.
1-3- اهداف پژوهش
پژوهش حاضر در پی اهداف زیر است:
1-4-پیشینه پژوهش
این پژوهش از دو مفهوم عمده تشکیل شده است که هر یک از این دو مفهوم، یعنی سرمایه‌اجتماعی و توسعه‌پایدار محلهای به طور مجزا، موضوع تحقیقات و پژوهش‌های متعددی بوده اند. مفهوم سرمایه‌اجتماعی و ارتباط آن با موضوعات سیاسی، اقتصادی، توسعه در مقیاس‌های مختلف (ملی، ناحیه ای، محلهای) توسط تعدادی از صاحب نظران مورد بررسی قرار گرفته است. الگوی توسعه محلهای نیز در قالب نگرش‌های سنتی در شهرسازی سابقه ای دیرینه دارد (هودسنی،15:1383). در زمینه ارتباط دو مفهوم سرمایه اجتماعی و توسعه پایدارمحله‌ای مطالعات و تحقیقات زیادی انجام نشده است، ضمن آنکه این مفاهیم در ادبیات شهرسازی کشور ما هنوز از جایگاه قابل توجهی برخوردار نبوده و سوابق موجود، به دیگر کشورها مربوط میگردد. در ادامه به تعدادی از کارهای انجام شده اشاره میگردد(جدول1).
جدول 1- پیشینه پژوهش‌های انجام گرفته
|
پدید آورندگان |
سال |
نام اثر |
نتایج |
|
جین جاکوبز |
1960 |
مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی |
ویبهاصلاحتمامیجنبههایتوسعهیشهروبرنامهریزیشهریاهتمامداشتومفهومسرمایه اجتماعی را در ارتباط با مباحث فضایی کالبدی شهر و محلات شهری مطرح نمود. |
|
Temkin& Rohe |
1998 |
Social Capital and Neighborhood Stability: An Empirical Investigation |
ارائه یک مدل از سرمایه اجتماعی محله که سرمایه اجتماعی را به عنوان یک تابع از دو عنصر تشکیل دهنده: محیط اجتماعی فرهنگی و زیرساخت های سازمانی نشان میدهد.علاوه بر این به ارائه چگونگی تاثیر سرمایه اجتماعی برثبات محله می‌پردازد. |
|
سید احمد موسوی |
1385 |
برنامه‌ریزیتوسعهمحله‌ایباتأکیدبرسرمایهاجتماعی |
ارتقاء سرمایه اجتماعی باعث ایجاد نگرشی مثبت به محیط زندگی و محله میگردد و این نگرش مثبت میتواند منشأ بسیاری از کنشهای اجتماعی کارآمد، از جمله مشارکت اجتماعی گردد. |
|
نیما سالک |
1386 |
عوامل موثر بر پایداری توسعه محله در فرایند برنامهریزی شهری |
مطالعات کلی حاکی از آن است که میزان پایداری محله ده ونک 4.76 است و به صورت معنی‌داری از عدد 5 که این تحقیق به عنوان شاخص پایداری در نظر گرفته‌شده پایین تر بوده است. |
|
براتعلی خاکپور و همکاران |
1388 |
نقشسرمایه‌یاجتماعیدرتوسعه‌یپایدارمحله‌ای |
میتوان با تقویت سرمایهی اجتماعی به پایداری محلهای دست یافتند. توجه به مفهوم ذهنی سرمایهی اجتماعی شرط انکارناپذیر تحقق مفهوم عینی پایداری است. |
|
شادی بیگلری |
1389 |
ارزیابی عملکرد مدیریت شهری در پایداری محلهای ناحیه 2 شهرداری منطقه 4 تهران |
ناحیه دو شهرداری منطقه چهار تهران در مرز پایداری قرار دارد. |
مطالعه پیشینه پژوهش‌های انجام گرفته نشان میدهد که با توجه به تعاریف متعدد از مفهوم اجتماع محلهای، نظریه‌ها و رویکردهای گوناگونی در توسعه پایدار محلهای ارائه‌شده است. ابعاد اجتماعی تقریباً در بیشتر رویکردهای توسعه محلهای از اهمیت بیشتری برخورداراست. اهمیت سرمایه اجتماعی به عنوان عاملی جهت توسعه پایدار محلهای به گونه‌ای است که برخی از صاحب‌نظران، توسعه پایدار محلهای را بدون سرمایه اجتماعی غیرممکن دانسته‌اند. به همین دلیل رویکردهای گوناگونی در توسعه محلهای مطرح‌شده است که سرمایه اجتماعی را عامل اساسی در توسعه پایدار دانسته‌اند.
1-5-سئوالات پژوهش
- پایداری محلهای در محلات مورد مطالعه (محلههای نارمک و یوسف‌آباد)، در چه سطحی قرار دارد؟
- سرمایه اجتماعی در محلات مورد مطالعه (محلههای نارمک و یوسف‌آباد)، در چه سطحی قرار دارد؟
- چه رابطه‌ای بین سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای در محلات مورد مطالعه (محلههای نارمک و یوسف‌آباد)، وجود دارد؟
1-6-فرضیه پژوهش
فرضیه‌ی مورد نظر در پژوهش حاضر عبارت است از:
به نظر می‌رسد بین سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای در محلههای نارمک و یوسف‌آباد رابطه معنی داری وجود دارد.
1-7-روش تحقیق پژوهش
تحقیق حاضر یک مطالعه‌ی موردی و از سنخ توصیفی - تحلیلی و هم بستگی است. جهت پاسخ گویی به فرضیه تحقیق، و اهداف پژوهش سعی شده است دیدگاه ساکنان دو محله نارمک و یوسف آباد از بعد ذهنی سنجیده شود. برای این کار با در نظر داشتن شاخصهای توسعه پایدار محلهای در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی و شاخصهای سرمایه اجتماعی در ابعاد اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی، کنترل اجتماعی، روابط همسایگان و ساکنان محله و علاقه به جامعه با طراحی گویه‌های مناسب از طریق پرسشنامه به بررسی موضوع در محلههای مورد مطالعه پرداخته شده است. سپس اقدام به توزیع پرسشنامه در بین ساکنان محلههای مورد مطالعه کرده و با جمع آوری پرسشنامه‌ها به تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته شده است. این پرسشنامه حاوی 64 سؤال در مورد موضوع تحقیق است. شامل 30 سؤال در زمینه پایداری محلهای و 34 سؤال در زمینه سرمایه اجتماعی است. در سؤالات بسته از طیف لیکرت استفاده شد. این طیف با 5 قسمت مساوی میزان موافقت و مخالفت پرسشگران را با سؤالات مطروح شده نشان میدهد. در این راستا با استفاده از اسناد و اطلاعات موجود و پرسش نامه و مشاهده میدانی اطلاعات مورد نیاز جمع آوری و به سوال تحقیق پاسخ داده شده و فرضیه مورد آزمون قرار گرفت در نهایت بعد از مشخص شدن نقش سرمایه اجتماعی در پایداری محلهای به ارائه پیشنهاداتی جهت بهبود وضعیت محلههای مورد مطالعه پرداخته شده است(جدول 2).
جدول2- شکل کلی امتیازدهی در طیف لیکرت
|
شکل کلی |
کاملاً مخالفم |
مخالفم |
نظری ندارم |
موافقم |
کاملاً موافقم |
|
امتیاز بندی |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
1-8-معرفی متغیرها و شاخصهای پژوهش
با توجه به فرضیه تحقیق که از نوع هم بستگی است متغیرمستقل سرمایهی اجتماعی و متغییر وابسته پایداری محلهای است. در این پژوهش پایداری محلهای توسط سی گویه و به صورت یکجا، و سرمایه اجتماعی به پنج شاخص و سی وچهار گویه مورد پرسش‌قرار گرفته(جدول 3).
جدول3- شاخصهای مورد سنجش در بخش سرمایه اجتماعی و پایداری محله
|
شاخص های سرمایه اجتماعی و پایداری محله |
|
|
سرمایه اجتماعی |
اعتماد اجتماعی- علاقهبه جامعه- کنترل اجتماعی- مشارکت اجتماعی- روابطهمسایگانو ساکنانمحله |
|
پایداری محله |
اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی- کالبدی- زیست محیطی |
در این پژوهش شاخص روابط همسایگان دارای هشت گویه، شاخص اعتماد اجتماعی دارای شش گویه، شاخص کنترل اجتماعی چهارگویه، علاقه به جامعه شش گویه و مشارکت اجتماعی ده گویه است.
1-9-محدوده و قلمرو پژوهش
الف: محله یوسف آباد
یوسف آباد با جمعیتی در حدود 41292 نفر، یکی از محلههای تهران است که در منطقه ۶ شهرداری تهران واقع شده‌است. این محله از غرب به بزرگراه کردستان، از شرق به خیابان ولی عصر، از شمال به بزرگراه شهید همت و از جنوب به خیابان شهید گمنام محدود میشود. خیابان‌های اصلی این محله عبارتند از خیابان سید جمال الدین اسدآبادی، خیابان مستوفی، خیابان شهید جهان آرا، خیابان مهرام (مدبر)، خیابان بیستون و خیابان چهلستون. بزرگترین میدان این محله میدان سید جمال الدین اسدآبادی است که پیش از انقلاب اسلامی میدان کلانتری نام داشته است. (سایت شهرداری منطقه 6)،(شکل1).
ب: محله نارمک
محله نارمک با جمعیتی در حدود 95810 نفر در منطقه هشت شهرداری تهران واقع است. هسته مرکزی منطقه (نارمک) که اولین تجربه شهرسازی مدرن ایرانی است و عملیات ساختمانی کوی کالاد که در سال 1329 به وسیله بانک ساختمانی طرح ریزی اولیه گردیده، در حدود سال 1338 شروع و در سال 1345 به پایان رسید. نارمک را می بایست جزو اولین شهرک‌های طراحی شده با ساختار منظم شبکه معابر شمالی- جنوبی و دارای سلسله مراتب دانست (سایت شهرداری منطقه 8)،(شکل2).
شکل 1- منطقه 6 شهرداری تهران و موقعیت محله یوسف‌آباد. شکل2-منطقه 8 شهرداری تهران و موقعیت محله نارمک.
2-مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری پژوهش
سرمایه اجتماعی[2]
مفهوم اصلی سرمایه اجتماعی را در جمله " برقراری ارتباط مهم است" میتوان خلاصه کرد. مردم از طریق مجموعهای از شبکهها با هم در ارتباط بوده و با دیگر اعضای شبکهها ارزشهای مشترکی دارند، به طوری که این شبکهها منبعی ایجاد میکنند، و به نظر میآید آنها نوعی سرمایه ایجاد کردهاند (فیلد،1:1385). اصطلاح «سرمایه اجتماعی» در سال 1916 در مقاله‌ای از «هانی فان» Hanifan مطرح شد. اما نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب
Jane Jacobs «مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی» (1961)، به‌کاررفته است (نیکومرام،1387: 31). او در این اثر علمی توضیح داده است که شبکه‌های اجتماعی فشرده در محدوده‌های حومه قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل داده و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرم و جنایت خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی همچون نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی، مسئولیت بیشتری را از خود نشان داده است (الوانی، 16:1381)،(جدول4).
جدو4- تعاریف سرمایه اجتماعی از دیدگاه برخی صاحب نظران
|
نظریه پردازان |
تعریف |
متغیر |
دیدگاه ها |
نتایج |
|
پییر بوردیو |
مجموعه منابع بالفعل و بالقوه که نصیب فرد یا گروه آن هم به علت داشتن شبکهای پایدار از روابط اجتماعی کمابیش نهادینه شده می گردد. |
ثبات و اندازه شبکه ای از ارتباطها. ارتباط هایی که شبکه میتواند به طور مؤثری ارتقاء دهد |
شروع از اصلی که سرمایه و شکلهای متفاوتش میتواند ورای جنبههای جامعه سرمایه داری و شکلهای دیگر تولید طراحی شود. |
مزایای فردی و همچنین مزایایی برای طبقه اجتماعی تا از تعلق افراد فایده ببرند. |
|
جیمز کلمن |
به وسیله کارکرد خودش تعریف شده، یک موجودیت تنها نیست بلکه تنوعی از موجودیتهاست. و شکلی از ساختار اجتماعی هستند، و کنشها درون ساختار اجتماعی را تسهیل میکنند. |
نظامهای حمایتی خانواده. نظامهای مدرسه (کلیسا) در سرمایه اجتماعی آمریکا. سازمانهای افقی و عمودی |
پیروی از نظریه انتخاب عقلانی (و کاربردهایش در جامعه شناسی) کلمن باور داشت که مبادلات اجتماعی حاصل جمع کنشهای افراداند. |
نتایج سودمندی از همدلی یک شخص یا یک گروه اجتماعی و احساس وظیفه در ارتباط با مردم |
|
رابرت پاتنام |
سرمایه اجتماعی استناد به جنبههایی از سازمانهای اجتماعی است مانند شبکهها، هنجارها و اعتماد هماهنگی و همکاری را برای نفع متقابل تسهیل میکند. |
تمرکز زندگی اجتماعی (انجمنهای افقی) تعدادی از شهروندان که روزنامه میخوانند، تعداد رأی دهندگان. |
در دید پوتنام عوامل سیاسی بالاتر از عوامل اقتصادی قرار گرفته، سنتهای مدنی به ما اجازه میدهد تا درجات توسعه را مرور کنیم و نه کشورها را شرایط اجتماعی مدنی عملکرد نهادی است. |
مزایای هم فردی و هم جمعی
|
منبع:Carlos Milani:2005.
ابعاد و عناصر سرمایه اجتماعی
در متون و منابع مختلف عناصر کلیدی و مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی به صورت ذیل مطرح شده است:
- اعتماد اجتماعی[3]
اعتماد یکی از جنبههای مهم روابط انسانی بوده است و زمینه‌ساز مشارکت و همکاری میان اعضای جامعه هست. اعتماد مشارکت را در زمینه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی سرعت بخشیده و تمایل افراد را برای همکاری با گروه‌های مختلف جامعه افزایش میدهد (حیدرآبادی، 40:1389). کلمن[4] نیز اهمیت ویژهای برای این مفهوم قائل است. او اعتماد اجتماعی را یکی از شاخصهای مهم ایجاد و سنجش میزان سرمایه اجتماعی می‌داند. مفهوم اعتماد، برای کلمن مفهومی محوری است. دین مبین اسلام نیز برای مقوله اعتماد اجتماعی اهمیت زیادی قائل شده است؛ به گونه‌ای که صداقت و شفافیت در اندیشه، بیان، تلاش در جهت پدید آوردن اعتماد متقابل، تشویق روحیه همگرایی و احترام متقابل از این نوع شمرده می‌شوند(نجفی،1385: 27).
- مشارکت اجتماعی[5]
شبکه‌های مشارکت مدنی و اجتماعی از جمله عناصر کمّی سرمایه اجتماعی هستند. مشارکت اجتماعی در نگاه کلی، به معنای شرکت فعّال و سازمان‌یافته افراد و گروه‌های اجتماعی در امور اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است و به عقیده بسیاری از اندیشمندان از جمله پاتنام، تأثیر مستقیمی بر میزان سرمایه اجتماعی دارد. هر قدر شبکه‌های ارتباط اجتماعی متراکم‌تر باشند احتمال بیشتری وجود دارد که شهروندان بتوانند در جهت منافع متقابل همکاری کنند، زیرا مشارکت اجتماعی از طریق افزایش هزینه‌های بالقوّه عهدشکنی، کاهش فضای ابهام‌آمیز و غیر شفّاف، تقویت هنجارهای معامله متقابل، ایجاد حس اعتماد به دیگران از طریق تسهیل ارتباطات و ارائه الگوی همکاری نسبت به آینده، زمینه همکاری و اعتماد به یکدیگر را در میان کنشگران افزایش میدهد(پانتام، 1380: 296،297،298).
- انسجام اجتماعی[6]
امیل دورکیم، از اولین جامعه‌شناسانی است که مفهوم انسجام و همبستگی اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده است و وجود آن را برای هر تقسیم کار اجتماعی جامعه‌ای لازم می‌داند. او در کتاب معروف خود " تقسیم کار اجتماعی" که حاصل تز کارشناسی ارشد او بوده است، علت اصلی انتقال جوامع از حالت سنتی به حالت مدرن را از بین رفتن پیوندهای کهنه مبتنی بر انسجام مکانیکی می‌داند. به زعم وی، جوامع مدرن مبتنی بر انسجام ارگانیکی هستند، زیرا انسجام مکانیکی در جایی حاکم است که افراد تفاوت بسیار اندکی باهم دارند، دارای ارزش‌ها و اهداف مقدس واحدی هستند و فعالیت‌های اقتصادی مشابهی را ایفا میکنند (ازکیا،1377: 75-76). او در کتاب دیگر خود تحت عنوان"خودکشی"[7] بین نرخ خودکشی با درجه یکپارچگی، بر وجود تناسبی معکوس تکیه میکند.
بر اساس تحقیقی که، به منظور اندازه‌گیری سرمایه اجتماعی در پنج اجتماع مختلف در استرالیا انجام شد است (بولن و انیکس، 1998)، هشت عنصر معرف سرمایه اجتماعی شناسایی شده که عبارت‌اند از:
1. مشارکت در اجتماع محلی
2. کنش گرایی در یک موقعیت اجتماعی
3. احساس اعتماد و امنیت
4. پیوندهای همسایگی
5. پیوندهای دولتی و خانوادگی
6. ظرفیت پذیرش تفاوت‌ها
7. بها دادن به زندگی
8. پیوندهای کاری
از موارد فوق، چهار مورد: مشارکت در اجتماع محلی، پیوندهای همسایگی، پیوندهای خانوادگی و پیوندهای کاری، به مشارکت و پیوندها مربوط می‌شوند و چهار مورد دیگر یعنی: کنش گرایی در یک موقعیت اجتماعی، احساس اعتماد و امنیت، ظرفیت پذیرش تفاوت‌ها و بها دادن به زندگی، سنگ بنای سرمایه اجتماعی بوده است(شریفیان ثانی،1380: 5).
شاخصهای تاثیر گذار در سرمایه اجتماعی
مطالعه و بررسی در زمینه شاخصهای تاثیر گذار در سرمایه اجتماعی در متون مختلف نشان‌دهنده وجود نظرات متفاوتی در این زمینه است. در جدول(5) به اختصار به این شاخص‌ها اشاره شده است:
جدول 5- شاخصهای تاثیر گذار در سرمایه اجتماعی در متون مختلف
|
ردیف |
شاخص‌ها و معنای مفهومی آن |
منبع |
|
1 |
اعتماد و قابلیت اعتماد اعتماد: میزان اعتماد فرد به، آشنایان(اعضای خانواده، خویشاوندان، دوستان، همکاران و همسایگان) اعتماد به غریبه‌ها و سازمانهای مختلف و نمایندگان حکومت(مدیران سازمان‌ها و نمایندگان مجلس) قابلیت اعتماد: میزان ریسک‌پذیری و قابل‌اعتماد دانستن محیط زندگی از نظر فرد(عدم یا وجود دزدی یا کلاه‌برداری در آن) |
Bullen Onyx(1998),Krishna and Shrader(2000), Benchmark Survey(2000),Australian Bureau of Statistics(2003), Grootaert and others(2005) |
|
2 |
مشارکت اجتماعی انواع مشارکت که هم برای فرد رضایت به بار آورد و هم عامل شکل‌دهی به روابط و سازنده شبکه‌های حمایتی بالقوه است(مانند دیدار با دوستان و خویشاوندان) شرکت در مراسم شادی و ترحیم هم محلهای ها، رفتن به سینما، پارک، کوه و غیره به صورت دسته‌جمعی |
Bullen and Onyx(1998), Benchmark Survey(2000), Australian Bureau of Statistics(2003) |
|
3 |
همکاری مدنی فعالیت‌های که در رابطه با فضای سیاسی، حکومتی، مدیریت باشگاه‌ها و انجمن‌ها و نیز سازمانهای غیردولتی بوده و معمولاً در قالب عضویت رسمی فرد در گروه‌های مختلف خود را نشان میدهد و تابع مقررات و سلسله‌مراتب است. |
Bullen and Onyx(1998), Rose(1998), Benchmark Survey(2000),Australian Bureau of Statistics(2003), Grootaert and others(2005) |
|
4 |
همیاری هنجار همیاری، به احساس درونی افراد جهت کمک به دیگران و به اجتماعی که در آن زنگی میکنند اشاره دارد و باعث ایجاد تعادل بین منافع فردی و جمعی میشود(هنجار همیاری، افراد را به سهیم شدن در حمایت کردن از سایر افراد جامعه ترغیب میکند). |
Krishna and shrader(2000) Benchmark Survey(2000), Australian Bureau of Statistics(2003) |
|
5 |
همکاری در محل جمعی مردم جهت دستیابی به نتیجه یا هدفی مشترک(از قبیل همکاری همسایه‌ها با یکدیگر جهت بهبود اوضاع محل، همکاری با مسئولان محلی و مشارکت داوطلبانه افراد در اجتماع ) |
Krishna and shrader(2000) Australian Bureau of Statistics(2003), Grootaert and others(2005) |
|
6 |
ظرفیت پذیرش تفاوت‌ها(مدارا) اشاره به این دارد که افراد تا چه حد هنجارها، سبک‌های زندگی و عقایدی که متفاوت از آنچه که خوددارند را مورد پذیرش قرار داده و به آن احترام می‌گذارند |
Benchmark Survey(2000), Australian Bureau of Statistics(2003) |
|
7 |
احساس امنیت میزان احساس امنیت و آسودگی و آرامش مردم در خانه‌های خود و یا قدم زدن در کوچه و خیابان‌های شهر در طول شبانه‌روز |
Bullen and Onyx(1998), Benchmark Survey(2000), Australian Bureau of Statistics(2003) |
|
8 |
حمایت اجتماعی (مالی و عاطفی) حمایت افراد از یکدیگر که به صورت مالی و عاطفی در زمان نیازمندی و یا به عنوان بخشی از حیات روزمره فراهم آمده باشد(نظیر پول قرض دادن و گوش کردن به درد دل افراد) |
Benchmark Survey(2000), Australian Bureau of Statistics(2003) |
|
9 |
انسجام اجتماعی بهره‌مندی از احساس پذیرش از سوی دیگران و احساس راحتی در محیط همسایگی و اجتماع محلی و گروه‌هایی که افراد در آنها عضویت داشته و یا در آنها مشارکت دارند |
Krishna and shrader(2000) Grootaert and others(2005) |
.مفهوم محله
تقریباً اولین تعریف از محله را کلارنس پری در سال 1939 ارائه داد. بر اساس تعریف او، "محله" یا به سخنی دیگر، "واحد همسایگی" مجموعهای است مسکونی که هسته‌ی اصلی آن را یک دبستان تشکیل داده و تقریباً از ترافیک و تردد اتومبیل برکنار است. کلارنس پری الگوی واحد همسایگی را به منزله محیطی اجتماعی، کالبدی برای توسعه مناطق مسکونی شهری پیشنهاد کرد. وی چهار عنصر اصلی را برای چنین محیطی تعریف کرد که شامل یک مدرسه ابتدایی، پارک کوچک یا زمین بازی، فروشگاه‌های کوچک و ترکیبی از ساختمان‌ها، خیابان‌ها و خدمات عمومی با دسترسی ایمن پیاده بود(استروفسکی،112:1378). به اعتقاد لینچ2 محله، منطقه وسیعی است که به دلیل برخورداری از برخی خصوصیات مشترک و خاص، قابل‌شناسایی بوده است(چپ من،190:1384). محله از نظر اداری با دیوار، راه و مرزهای مشخص، از نظر اجتماعی، با ادراک ساکنین محلی، از نظر عملکردی با حوزه‌های خدمات محلی، از نظر زیست‌محیطی با خصوصیات ترافیکی کیفیت و امنیتی و از نظر زیبایی، با داشتن ویژگی‌های مشخص یا عمر و سن توسعه تعریف میشود(Bartone, 2003:16). اجزاء تشکیل‌دهنده سیمای محلات مطابق کوین لینچ گره، مسیر، لبه، نشانه، حوزه هستند(جدول6).
جدول 6- شناخت مفهوم محله بر اساس عناصر و مؤلفه‌های اصلی آن در حوزه‌های علوم مختلف
|
مضامین مشترک |
عناصر و مولفه های اصلی |
حوزه ها |
|
دارا بودن محدوده مشخص در شهر حس همبستگی و روابط متقابل بین ساکنین هویت جمعی و اشتراک اهداف بین ساکنان یکپارچگی فضا و فعالیت در محدوده محله |
دارا بودن همبستگی و روابط متقابل دارا بودن محدوده و حریم معین محله به عنوان واحد اجتماعی |
جامعه شناسی شهری |
|
حوزه مسکونی در مقیاس کوچک روابط میان ساکنان افراد ساکن در یک حوزه مسکونی کیفیت روابط و تعاملات |
علوم اجتماعی |
|
|
محدوده مشخص و معین در بافت شهر - رویارویی و برخورد چهره به چهره تشریک مساعی برای کاهش مسائل مشترک - هدفمندی سکونت در موقعیت مکانی معیین |
جغرافیای شهری و اجتماعی |
|
|
بخش یا محدوده قابل شناسایی- هویت و موجودیت اقتصادی و اجتماعی پویا توجه به معیار های کالبدی - محدوده شهری معین - دارا بودن مرکز معین دارا بودن ترکیبی متوازن از فعالیت ها - وجود ارتباطات اجتماعی در ظرف مکانی |
برنامه ریزی شهری |
منبع: عبدالهی، همکاران1389.
مفهوم محلّه شهری در برخورد نخست تداعی‌کننده حوزه جغرافیایی پیچیده در شبکه فضایی شهر است که دارای کاربری در درجه نخست، مسکونی و آنگاه انواع دیگر از کاربری‌های اداری، تجاری، خدماتی و مانند آن است این رویکرد، به طرح خدمات روزانه حیات اجتماعی شهروندان با اشکال سنتی روستا و غیره توجه خاص دارد. در نتیجه بسیاری از شهرها، بر محلّه‌های حرفه‌ای با اشکال سازمانی به شکل مطلوب تاکید دارند(ربانی،1381: 154).
محله پایدار
در مقایسه با تعاریف و مفاهیم بسیاری که از توسعه پایدار در سطوح بین‌المللی، ملی، منطقهای و شهری تا کنون ارائه شده است، محله و ابعاد آن به ویژه در کشورمان تاکنون مورد بررسی و تجزیه تحلیل جدی قرار نگرفته است. این در حالی است که محلههای شهری، مکان‌ها و محدودههایی بوده که ابعاد و مسائل در آنها کاملاً محسوس بوده است(نوریان و عبدالهی،1388: 57). با این وجود تعاریف و مفاهیم زیادی از توسعه محلهای پایدار در سطح جهانی ارائه‌شده است، که هیچ‌کدام جامعیت نداشته، زیرا توسعه هر مکانی با توجه به ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد آن شکل گرفته و منجر به فرصت‌ها و محدودیتهای خاص آن مکان گردیده است. در واقع جوامع محلی باید خود در تعریف پایداری از منظر محلی دخیل بوده باشند (میرزائیان،1389: 20ـ 25). با توجه به این موارد، ویژگی‌های اجتماعی و کالبدی محله‌ها را که منجر به پایداری آن شده میتوان به صورت نمودار زیر نشان داد(شکل3).
شکل 3- الگوی ایجاد محلات پایدار
بنابراین آنچه میتوان از معیارهای حاکم بر محله سنتی و بارزه‌های مطرح‌شده در محله پایدار استنباط نمود، دستیابی به محلهای بوده است که در هم پیوندی نزدیک به خصائل اجتماعی و کالبدی شکل میگیرد و زمینه‌ساز تعاملات بالای اجتماعی است و حس تعلق به مکان را در خود مستتر دارد.
اهداف ایجاد محله پایدار
با بررسی دیدگاه توسعه محلهای پایدار، میتوان دو زمینه اصلی در محلات شهری را با توجه به هدف این تحقیق بیان داشت:
به طور کلی هدف اصلی توسعه محلهای پایدار، بهبود ساختار فضایی و تقویت هویت مکانی از طریق نمادهای اجتماعی و در راستای استفاده از سرمایههای اجتماعی بوده است. در ایجاد این پیوستگی، انگیزه‌ها و دلایل مختلفی می‌توانند سبب تعامل مشترک هویت فرد و محیط با یکدیگر گردند. بدین ترتیب در کنار ضرورت‌های فضایی نیاز به بازسازی اجتماعی و احیاء و تقویت شبکه تعاملات اجتماعی است. محلّه‌های شهری با وجود شبکه تعاملات اجتماعی و روابط اجتماعی پایدار و حس تعلق خاطر و مسؤولیت پذیری میان ساکنان یک محلّه مورد توجه قرار می‌گرفتند. هدف غایی توسعه محلّه ای پایدار ارتباط میان سرمایههای اجتماعی و کالبدی است. بدین مفهوم که از فرآیندهای اجتماعی به منظور بهبود هویت و ساختار کالبدی ایجاد ظرفیت برای توسعه‌های آتی استفاده گردد. ترکیب این دو جنبه با به‌کارگیری عناصر شاخص هویت‌دهنده به مکان و ایجاد زمینه مأنوس شدن سکنه جدید با محلّه از طریق بالا بردن خوانایی سیمای آن، استفاده از عوامل وحدت‌بخش برای تثبیت محلّه به عنوان یک مجموعه، تأمین فضای مناسب جهت برقراری تعاملات اجتماعی، برگزاری اجتماعات محلی، ایجاد نزدیکی و پیوند، امکان تبادل آرا و نظرات در میان ساکنان یک محدوده در قالب فضاهای باز محلی، فضاهای فرهنگی و تفریحی میتواند سبب تحقق اهداف توسعه محلهای پایدار گردید است (معصومی،1390: 63)،(جدول7).
جدول 7- اهداف برنامهریزی پایدار در سطح محله
|
اهداف |
زمینه |
|
تقویت اجتماعی محله |
فرهنگی و اجتماعی |
|
افزایش برابری |
|
|
ارتقاء زندگی سالم |
|
|
بهبود ایمنی و امنیت |
|
|
تقویت آزادی انتخاب |
|
|
افزایش تصمیمگیری محلی |
|
|
ارتقاء سطح تولید |
اقتصادی |
|
ارتقاء سطح اشتغال |
|
|
تقویت کیفیت محیطی |
محیطی |
|
حفاظت از منابع طبیعی |
|
|
کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای |
منبع: Barton(2003)
ابعاد ایجاد محله پایدار
- بعد عملکردی: خوانا ساختن و آرام ساختن محیط برای ساکنین از عوامل موثر در این زمینه است. در این میان خوانا بودن محیط، آرامش و احساس اطمینان از موقعیت را برای استفاده کنندگان فرآهم میکند. (کریمی مشاور و نگین تاجی،1389: 21).
- بعد زیست محیطی یا بوم شناختی: در تبیین گرایش بوم شناختی معماری منظر، ضرورت پرداختن به این رویکرد اهمیت ویژهای دارد. توجه به این رویکرد از طراحی منظر زمانی تقویت شد که انسان متوجه شد نیازهای امروزی وی با امکانات و منابع موجود کره زمین به جهت پایان پذیر بودن آنها منطبق نیست(Ian,2002, 89-93).
- بعد هویتی: هویت شهری و محلّه‌ای فرایندی از تعاملات، پیوندها، تعلق‌های محیطی و انسجام جمعی است که در شرایط مکانی و زمانی خاص مجال تکوین پیدا می کند. همچنان که ارنست کاسیرر فیلسوف آلمانی تاکید دارد: هر پدیده از پیوند و وقوع حوادث و اتفاقات در بستر مکا ن بوجود میآید و در بعد زمان رشد و تکامل می یابد و این دو به منزله چارچوبی هستند که پدیده‌ها در آ ن شکل می گیرند و هیچ پدیده‌ای را نمی توان یافت که مقید به شرایط زمانی و مکانی نباشد. (معصومی،11:1390).
- بعد زیبایی شناختی: دراین دیدگاه، کیفیت‌های هنری سیمای محیط و منظر مورد تاکید است. بیشتر مردم و حتی متخصصان برنامهریزی و طراحی، هدف اصلی معماری منظر را زیبا سازی و آرایش محیط پیرامونی می‌دانند(بل،34:1382).
دیدگاه توسعه اجتماعات محلی
در مباحث مربوط به توسعه پایدار اجتماعات محلی دو دیدگاه متمایز وجود دارد. رویکرد اول، دارایی- مبنا و دیگری، رویکرد نیاز- مبنا. رویکرد دارایی- مبنا جامع‌نگر است و به انسجام رفاه مردم و مکان تمایل دارد. برخلاف آن رویکرد نیاز مبنا بین این دو گونه رفاه تمایز قایل می شود. دیدگاه دارایی – مبنا به جای پیامد بر فرآیند تأکید دارد و با بسیج دارایی‌های محلی نظیر سرمایه اجتماعی و کالبدی موجب ظرفیت سازی می شود. سرمایه اجتماعی و سرمایه کالبدی، عوامل شتاب دهنده برای ظرفیت سازی هستند و از این رو ابزاری برای دیگر اهداف به شمار می آید. رویکرد دارایی - مبنا اساس توسعه اجتماعات محلهای را بر دارایی آنها قرار میدهد. زمانی ویژگی‌های این رویکرد مشخص میگردد که آن را در کنار رویکرد نیاز- مبنا قرار دهیم. بدین معنا که رویکرد نیاز- مبنا آنچه را که به عنوان نیازهای یک اجتماع محلهای بازشناسی مینماید اساس توسعه آن قرار میدهد. به همین دلیل است که" سنِ" معتقد است فرایندگرا، جامع نگر و واجد اهمیت ابزاری است((Sen, 1989:769. در مقابل آن دیدگاه نیاز مبنا بین این دو گونه رفاه تمایز قائل میشود. دیدگاه دارایی- مبنا بر فرایند تأکید داشته و با بسیج دارائی‌های محلی نظیر سرمایه اجتماعی و کالبدی موجب ظرفیت سازی میشود. در دومین همایش سکونتگاه‌های انسانی که در سال 1996 در استانبول برگزار شد بر این نکته تاکید شده است که جهان در حالی به قرن بیست و یکم وارد می شود که شهرها ابعاد گسترده تری از نظر حجم فیزیکی و تنوع مسائل اجتماعی و اقتصادی پیدا کرده اند و این تحولات تمام کسانی که در رابطه با برنامه ریزی شهری و مدیریت شهری دخیل بوده را به چالش فراخوانده است (حسین‌آبادی و همکاران، 1387: 93)،(جدول8).
جدول 8- دیدگاههای توسعه اجتماع محلی و نظریههای مرتبط
|
ردیف |
|
دیدگاه |
|
نظریه مرتبط |
|
1 |
|
روابط |
|
نظریه سرمایه اجتماعی |
|
2 |
|
ساختار |
|
کارکردگرایی |
|
3 |
|
قدرت |
|
نظریه برخورد و تعارض |
|
4 |
|
اهداف مشترک |
|
عمل متقابل نمادین |
|
5 |
|
ارتباطات برای ایجاد تغییر |
|
کنش و عمل ارتباطی |
|
6 |
|
نظارت برای تصمیمگیری |
|
نظریه انتخاب منطقی و عقلانی |
|
7 |
|
ادغام و تلفیق دغدغههای نامتجانس و متناقض |
|
کارکردگرایی گیدنز |
منبع:Philips& Pittman,2009;p. 22.
رابطه سرمایه اجتماعی با پایداری محلهای
سرمایه اجتماعی را می توان یکی از مشخصههای «توسعه محلی»، که اصلیترین عنصر توسعه اجتماعی است تلقی کرد. تحرک گروهها و تشریک مساعی بین آنها، تقویت و توسعهی پایههای دموکراسی در جامعه (محله)، ایجاد اعتماد به نفس در سطوح فردی و محلی، ازدیاد رهبران بومی و محلی و بالاخره ایجاد حالتی که در آن مشکلات اجتماعی به وسیله اعضای محله حل شود. باید خاطر نشان کرد که موضوع "محله"در متون اسلامی در غالب روابط همسایگی و حقوق مربوط به آن مطرح میشود که بخش قابل توجهی از آنها از مقولات مربوط به سرمایه اجتماعی است که در دنیای امروز مورد تأکید قرار میگیرد (زاهدی اصل،1383 :279-278)،(شکل4).
شکل 4- مدل مفهومی پژوهش
3-یافته‌های پژوهش
حجم نمونه و شیوه نمونه‌گیری
با استفاده از فرمول کوکران و با توجه به جمعیت محلههای مورد مطالعه حجم نمونه‌این پژوهش با ضریب اطمینان 95 درصد380 نفر به دست آمده است. از آنجایی که در هنگام توزیع پرسشنامه‌ها برای همه اعضای جامعه شانس برابر در نظر گرفته میشود و هر کدام هر یک که در دسترس بوده‌اند مورد آزمون قرارداده‌ایم بنابراین، نوع نمونه‌گیری در این پژوهش احتمالی از نوع ساده بوده است.
1-فرمول کوکران (برای جامعه محدود)
تعیین روایی و پایایی پرسشنامه‌ها
مفهوم روایی به این سؤال پاسخ میدهد که ابزار اندازه‌گیری تا چه حد خصیصه مورد نظر را می سنجد(سرمد و دیگران،1382: 170). اعتبار محتوای یک آزمون، معمولاً توسط افرادی متخصص در موضوع مورد مطالعه تعیین میشود. برای افزایش اعتبار این پژوهش، اولاً این که پرسشنامه تهیه‌شده برگرفته و تلفیقی از پرسشنامه‌های متفاوت در این زمینه است و همچنین با اساتید راهنما مورد بررسی قرار گرفته است.
مقصود از پایایی، قابلیت اعتماد پرسشنامه آن است که اگر ابزار اندازه‌گیری چندین بار در مورد موضوع واحدی به‌کاربرده شود، نتایج حاصله یکسان و یا نزدیک به هم باشند(همان). در این پژوهش برای سنجش پایایی کار پیمایش از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شده است. ابتدا 30 پرسشنامه مورد پیش آزمون قرارگرفته و سپس پایایی درونی این گویه‌ها از طریق آلفای کرونباخ مورد آزمون قرار گرفت. آلفای به دست آمد 88/0 است که نشان‌دهنده پایایی بسیار خوب بوده است (جدول 9).
جدول 9- محاسبه آمار پایایی پرسشنامه تحقیق با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ
|
% |
تعداد |
|
||
|
30 |
100 |
معتبر |
نمونه‌ها |
|
|
0 |
0. |
حذف‌شده |
||
|
30 |
100 |
کل |
||
|
آمار پایایی |
||||
|
مقدار آلفا |
تعداد |
|||
|
88/0 |
30 |
|||
سنجش پایداری محلات
با بررسی نتایج بدست آمد از پرسشنامه‌های پایداری محله در دو محله نارمک و یوسف‌آباد به این نتیجه رسیدیم که از دیدگاه (ذهنیت)، شهروندان ساکن در این محلات نسبت به محلاتشان تفاوت قابل توجهی وجود ندارد اما در این میان نارمک با امتیاز 3.06 از حد متوسط طیف لیکرت بالا بود، ولی محله یوسف‌آباد با امتیاز 2.93 با اختلاف کمی از محله نارمک در سطح متوسط به پایین طیف لیکرت قرار گرفت(جدول 10).
جدول 10- امتیاز نهایی پایداری محلهای در دو محله
|
محلات |
تعداد |
میانگین |
انحراف استاندارد |
میانگین انحراف از استاندارد |
|
نارمک |
380 |
3.06 |
48. |
0.02 |
|
یوسف آباد |
380 |
2.93 |
29. |
0.01 |
سنجش وضعیت سرمایه اجتماعی در محلات
در این بخش میانگین به دست آمده از 5 شاخص سرمایه اجتماعی در دو محله با یکدیگر مقایسه میشود و نتیجه گیری نهایی انجام شده و به فرضیه پژوهش پاسخ داده خواهد شد(جدول11).
جدول 11- میانگین شاخصهای سرمایه اجتماعی در هر دو محله
|
|
روابط همسایگی |
اعتماد اجتماعی |
کنترل اجتماعی |
علاقه به جامعه |
مشارکت اجتماعی |
|
نارمک |
2.60 |
3.01 |
3.52 |
3.56 |
3.50 |
|
یوسف آباد |
3.32 |
3.51 |
3.77 |
3.59 |
3.62 |
جداول 11 وضعیت میانگین پاسخ به سوالات سرمایه اجتماعی در محلات نارمک و یوسف آباد را نشان میدهد، هر چند که محله نارمک در بخش پایداری محله در قیاس با محله یوسف‌آباد از حد متوسط بالاتری(3.06) برخوردار بوده ولی این محله در مقایسه با محله یوسف آباد از سطح پایینی از سرمایه اجتماعی برخوردار است. محله یوسف آباد در بخش سرمایه اجتماعی میانگین(3.37) را به دست آورده است. در نهایت میانگین بدست آمده از شاخصهای بخش سرمایه اجتماعی در دو محله به صورت نمودار در زیر آورده شده است(شکل 5و جدول 12).
شکل5- مقایسه وضعیت سرمایه اجتماعی در محلات نارمک و یوسف آباد
جداول 12 مقایسه تطبیقی میانگین‌های سرمایه اجتماعی و پایداری را در محلات نارمک و یوسف آباد نشان میدهد.
جدول 12- مقایسه تطبیقی میانگین‌های سرمایه اجتماعی و پایداری محلات
|
انحراف از میانگین |
انحراف استاندارد |
میانگین |
تعداد |
محلات |
|
|
025. |
489. |
3.06 |
380 |
نارمک |
پایداری |
|
015. |
297. |
2.93 |
380 |
یوسف آباد |
|
|
032. |
626. |
3.05 |
380 |
نارمک |
سرمایه اجتماعی |
|
020. |
407. |
3.37 |
380 |
یوسف آباد |
آزمون فرضیه
برای آزمون فرضیه پژوهش از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. ضریب همبستگی یکی از معیارهای مورد استفاده در تعیین همبستگی دو متغیر است. ضریب همبستگی شدت رابطه و همچنین نوع رابطه (مستقیم یا معکوس) را نشان میدهد. این ضریب بین 1 تا 1- است و در صورت عدم وجود رابطه بین دو متغیر برابر صفر است. جدول زیر ضریب همبستگی پیرسون، sig و تعداد داده‌ها را نشان میدهد. 0.000Sig= است به همین دلیل با اطمینان 95 درصد فرض H0 رد و فرض H1 تایید میشود یعنی بین سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای در محله نارمک رابطه معنی داری وجود دارد. همچنین براساس جدول میتوان گفت شدت همبستگی بین دو متغیر سرمایه اجتماعی و پایداری در محله نارمک 0.117+ درصد است که این امر بیانگر رابطه مستقیم بین دو متغیر است(جدول13).
جدول 13-ضریب همبستگی بین سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای نارمک
|
شاخص |
|||
|
|
پایداری محله ای |
سرمایه اجتماعی |
|
|
پایداری محله ای |
ضریب پیرسون |
1 |
0.117* |
|
سطح معناداری |
|
0.000 |
|
|
تعداد |
380 |
380 |
|
|
سرمایه اجتماعی |
ضریب پیرسون |
0.117* |
1 |
|
سطح معناداری |
0.000 |
|
|
|
تعداد |
380 |
380 |
|
به منظور پیش بینی تاثیر یک متغیر روی متغیر وابسته از رگرسیون ساده استفاده میشود. در رگرسیون ساده نیز فرض خطی بودن رابطه بین متغیرها برقرار است. معادله رگرسیونی ساده با یک متغیر وابسته به شکل Y=a+bx تعریف میشود(جدول 14).
جدول 14- خلاصه ضریب همبستگی شاخصهای سرمایه اجتماعی بر پایداری محلهای در محله نارمک
|
مدل |
ضریب همبستگی |
ضریب تعیین |
ضریب تعدیل شده |
خطای معیار میانگین |
|
1 |
0.471a |
0.222 |
0.211 |
0.43510 |
a: پیش بینی کننده: روابط همسایگان، اعتماد اجتماعی، کنترل اجتماعی، علاقه به جامعه و مشارکت اجتماع
همانطوری که در جدول 14 مشاهده مینماید، با توجه به مقدار ضریب همبستگی بدست آمده (471/0) متغیر سرمایه اجتماعی پیش بینی کننده مناسبی برای متغیر ملاک یا وابسته (پایداری محلهای) است. که این همبستگی میان مقدار مشاهده شده متغیر ملاک و مقدار پیش بینی شده آن از روی مدل رگرسیون است و میتوان به واسطه متغیرهای پیش بین، مقدار متغیر ملاک را پیش بینی کرد. با توجه به مقدار مجذور ضریب همبستگی تعدیل شده (211/0) میتوان چنین قضاوت کرد که مدل انتخاب شده، تقریباً 21 درصد واریانس متغیر ملاک(پایداری محلهای) را شامل میشود(جدول15).
جدول 15- خلاصه تحلیل واریانس برای شاخصهای سرمایه اجتماعی بر پایداری محلهای در محله نارمک
|
مدل |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F نسبت |
سطح معناداری |
|
|
|
رگرسیون |
20.176 |
5 |
4.035 |
21.316 |
0.000a |
|
|
باقی مانده |
70.801 |
374 |
0.189 |
|
|
|
|
کل |
90.978 |
379 |
|
|
|
a: پیش بینی کنندهروابط همسایگان، اعتماد اجتماعی، کنترل اجتماعی، علاقه به جامعه و مشارکت اجتماع
b: متغیر وابسته: پایداری محله نارمک.
با توجه به جدول15، نسبت F محاسبه شده (316/21) در سطح اطمینان 95 درصد معنیدار است (P>0/05). بنابراین میتوان چنین قضاوت کرد که بین سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای در محله نارمک با بافت جدید و نو رابطه معنیدار وجود دارد. بنابراین، فرض خطی بودن مدل نیز تأیید میگردد(جدول16).
جدول16- ضرایب رگرسیون تأثیر شاخصهای سرمایه اجتماعی بر پایداری محلهای در محله نارمک
|
مدل |
ضریب استاندارد نشده |
ضریب استاندارد شده |
t |
سطح معناداری |
|
|
B |
خطای معیار |
بتا |
|||
|
عدد ثابت |
2.614 |
0.134 |
|
19.442 |
0.000 |
|
روابط همسایگانa |
0.191 |
0.042 |
0.307 |
4.508 |
0.000 |
|
اعتماد اجتماعی |
0.145 |
041. |
0.223 |
3.534 |
0.000 |
|
کنترل اجتماعی |
0.016 |
0.38 |
0.024 |
416. |
677. |
|
علاقه به جامعه |
045. |
0.52 |
0.068 |
872. |
384. |
|
مشارکت اجنماعی |
201.- |
0.39 |
392.- |
5.190- |
0.000 |
b : متغیر وابسته: پایداری محله نارمک
همانگونه که از داده‌های ارائه شده در جدول16برمیآید، از میان شاخصهای سرمایههای اجتماعی، روابط همسایگان، اعتماد اجتماعی و مشارکت اجتماعی به ترتیب با میزان بتای 307/0، 223/0 و 392/0- بر پایداری محلهای در محله نارمک با بافت جدید و نو تأثیرگذار هستند.
جدول17 ضریب همبستگی پیرسون، sig و تعداد داده‌ها را برای محله یوسف آباد نشان میدهد. Sig=.000</01 است به همین دلیل با اطمینان 99 درصد فرض H0 رد و فرض H1 تایید میشود یعنی بین سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای در محله یوسف آباد رابطه معناداری وجود دارد. همچنین براساس جدول میتوان گفت شدت همبستگی بین دو متغیر سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای 0.333+ درصد است که این امر بیانگر رابطه مستقیم بین دو متغیر است.
جدول 17- ضریب همبستگی بین سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای یوسف آباد
|
شاخص |
|||
|
|
پایداری محله ای |
سرمایه اجتماعی |
|
|
پایداری محله ای |
ضریب پیرسون |
1 |
0.333** |
|
سطح معناداری |
|
0.000 |
|
|
تعداد |
381 |
381 |
|
|
سرمایه اجتماعی |
ضریب پیرسون |
0.333** |
1 |
|
سطح معناداری |
0.000 |
|
|
|
تعداد |
381 |
381 |
|
همانطوری که در جدول 18 مشاهده مینماید، با توجه به مقدار ضریب همبستگی بدست آمده (342/0) متغیر سرمایه اجتماعی پیش بینی کننده مناسبی برای متغیر ملاک یا وابسته (پایداری محلهای) در محله یوسف آباد است. که این همبستگی میان مقدار مشاهده شده متغیر ملاک و مقدار پیش بینی شده آن از روی مدل رگرسیون است و میتوان به واسطه متغیرهای پیش بین، مقدار متغیر ملاک را پیش بینی کرد. با توجه به مقدار مجذور ضریب همبستگی تعدیل شده (105/0) میتوان چنین قضاوت کرد که مدل انتخاب شده، تقریباً 10 درصد واریانس متغیر ملاک (پایداری محلهای) را شامل میشود.
جدول18- خلاصه ضریب همبستگی شاخصهای سرمایه اجتماعی بر پایداری محلهای در محله یوسف آباد
|
مدل |
ضریب همبستگی |
ضریب تعیین |
ضریب تعدیل شده |
خطای معیار میانگین |
|
1 |
0.342a |
0.117 |
0.105 |
28120. |
a : پیش بینی کننده: روابط همسایگان، اعتماد اجتماعی، کنترل اجتماعی، علاقه به جامعه و مشارکت اجتماعی
با توجه به جدول 19، نسبت F محاسبه شده (96/9) در سطح اطمینان 95 درصد معنیدار است (P>0/05). بنابراین میتوان چنین قضاوت کرد که بین سرمایه اجتماعی و پایداری محلهای در محله یوسف آباد با بافت فرسوده و قدیمی رابطه معنیدار وجود دارد. بنابراین، فرض خطی بودن مدل نیز تأیید میگردد.
جدول 19- خلاصه تحلیل واریانس برای شاخصهای سرمایه اجتماعی بر پایداری محلهای در محله یوسف آباد
|
مدل |
مجموع مجذورات |
درجه آزادی |
میانگین مجذورات |
F نسبت |
سطح معناداری |
|
|
رگرسیون |
3.938 |
5 |
788. |
9.960 |
0.000a |
|
|
|
باقی مانده |
29.654 |
375 |
079. |
|
|
|
|
کل |
33.594 |
380 |
|
|
|
a : پیش بینی کنندهروابط همسایگان، اعتماد اجتماعی، کنترل اجتماعی، علاقه به جامعه و مشارکت اجتماع
b : متغیر وابسته: پایداری محله یوسف آباد
همانگونه که از داده‌های ارائه شده در جدول 20 بر میآید، از میان شاخصهای سرمایه اجتماعی، تنها شاخص علاقه به جامعه با میزان بتای 257/0 بر پایداری محلهای در محله یوسف آباد با بافت فرسوده و قدیمی تأثیرگذار میباشند
جدول 20- ضرایب رگرسیون تأثیر شاخصهای سرمایه اجتماعی بر پایداری محلهای در محله یوسف آباد
|
مدل |
ضریب استاندارد نشده |
ضریب استاندارد شده |
T |
سطح معناداری |
|
|
B |
خطای معیار |
بتا |
|||
|
عدد ثابت |
2.196 |
0.134 |
|
17.214 |
0.000 |
|
روابط همسایگانa |
017. |
025. |
035. |
4.508 |
513. |
|
اعتماد اجتماعی |
0113. |
035. |
022. |
3.534 |
706. |
|
کنترل اجتماعی |
048. |
025. |
105. |
1.910 |
075. |
|
علاقه به جامعه |
121. |
030. |
257. |
4.014 |
0.000 |
|
مشارکت اجنماعی |
011. |
032. |
024. |
350. |
727. |
b : متغیر وابسته: پایداری محله یوسف آباد.
بنابراین در پاسخ به فرضیه پژوهش میتوان گفت که این فرضیه برای هر دو محله اثبات میشود، ولی نکته ای که باید به آن توجه کرد بالا بودن ارتباط سرمایه اجتماعی با پایداری محله ای در محله یوسف نسبت به محله نارمک است که عدد 333 را نشان میدهد. به عبارت دیگر فرضیه پژوهش در مورد محله یوسف آباد با ارتباط بیشتر و احتمال 99 درصد اثبات میشود. که برای محله نارمک با ارتباط 117 و احتمال 95 درصد اثبات شده است.
4-نتیجه گیری
محلّه نارمک در تهران را می توان مصداق بارزی از محلّه‌های انسان ساخت دوران معاصر دانست که با گذشت حدود نیم قرن از احداث آن، قابل بازخوانی است که این موضوع میتواند دلیل این ذهنیت در ساکنان محله نارمک باشد. به طور کلی این محلّه از لحاظ شکل کالبدی و کارکرد اجتماعی یکی از محلّه‌های موفق شهر تهران محسوب میشود. در این محلّه و میادین مرکزی آن زمینه‌های لازم برای جذب افراد پیاده و تطابق داشتن شرایط محیط و همچنین معانی که محیط را القاء می کند، به همین دلیل محلّه نارمک را میتوان یک محلّه پایدار دانست که محصول برنامهریزی و طراحی برنامه‌ریزان دوران معاصر است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان میدهد اصول پایداری محلّه در حد نسبتاٌ بالایی در نارمک نسبت به یوسف آباد تحقق یافته است. دلیل این امر را میتوان در اجرای طرح‌های توسعه شهری یا به عبارت دیگر توجه به استاندارد‌ها در برنامهریزی شهری دانست که بافت فرسوده محله یوسف آباد فاقد این استاندارد‌ها بوده و موجب شده تا در این پژوهش از سطح پایین پایداری محله برخوردار شود. اما در ادمه پژوهش در بخش سرمایه اجتماعی این محله یوسف آباد بوده که از سطح بالاتری نسبت به نارمک برخوردار است دلیل این موضوع به نوع طراحی کالبد محلهای یوسف آباد دانست که موجب می‌شده تا ساکنان از سطح تماس بیشتری برخوردار بوده و روابط اجتماعی بیشتری را تجربه کنند که این روابط اجتماعی بالا خود به خود موجب تقویت سایر بخش‌های سرمایه اجتماعی میشود. البته نباید این نکته را فراموش کرد که محله نارمک نیز با فاصله کمتری از محله یوسف آباد در بخش سرمایه اجتماعی قرار داشت که دلیل آن را میتوان گذشت زمان اجرای طرح محله نارمک دانست. به عبارت دیگر با گذشت زمان بوده که محله نارمک توانسته تا حدود در بخش سرمایه اجتماعی، خود را تقویت کند.
)
