نوع مقاله : مقاله پژوهشی
چکیده
کلیدواژه‌ها
سنجش و ارزیابی شاخصهای پایداری اجتماعی- فرهنگی در شهرهای استخراجی (مطالعه موردی: شهر استخراجی عسلویه)
|
رضا مختاری ملک‌آبادی: |
استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران* |
چکیده
در میان انواع شهرها، شهرهای استخراجی دارای ویژگی‌های خاصی از جمله تمرکز بالای فعالیت‌های صنعتی و معدنی، آلودگی‌های بالای زیست محیطی و مسائل اجتماعی ناشی از مهاجرت‌های شغلی و دوگانگی فرهنگی است که می‌تواند مسئله ناپایداری را در ابعاد زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی و کالبدی در محیط این نوع شهرها به وجود آورده یا تشدید نماید. بنابراین بکارگیری شاخصهای ارزیابی، به منظور تعیین وضعیت ابعاد پایداری شهری برای شهرهای استخراجی ایران ضروری به نظر می‌رسد. هدف از انجام این پژوهش، تحلیل و ارزیابی شاخصهای بُعد اجتماعی - فرهنگی توسعه شهری پایدار، در شهر عسلویه در جنوب ایران و در کناره شمالی خلیج فارس بوده و به لحاظ روش، رویکرد حاکم بر این پژوهش توصیفی- تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز از طریق بررسی‌های اسنادی، میدانی و تکمیل پرسشنامه جمع آوری شده و با استفاده از نرم افزار آماری SPSS و ارزش گذاری نماگرها با بهره گیری از طیف لیکرت، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. نتایج تحلیل پژوهش پس از انجام آزمون‌های آماری تی- استیودنت، ویلکاکسون و آزمون فریدمن، بیانگر آن است که مولفه‌های رضایت جامعه محلی، فرهنگ و سنن و امنیت و رفاه بیشتر از حد متوسط و مولفه‌های توسعه امکانات و خدمات، افزایش آگاهی جامعه محلی و مشارکت و همبستگی، کمتر از حد متوسط هستند. به طور کلی نتایج نشان دهنده وجود ناپایداری در بُعد اجتماعی- فرهنگی توسعه پایدار شهری در این شهر است.
واژه‌های کلیدی: شهر استخراجی، شاخصهای پایداری، پایداری اجتماعی- فرهنگی، عسلویه
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
در میان انواع شهرهای موجود، نوع خاصی از شهرها وجود دارد که با اصطلاحاتی نظیر شهرهای معدنی[1]، منبع - پایه[2] و استخراجی[3] شناخته می‌شوند. این نوع شهرها مربوط به نوعی شهر است که از استخراج منابع معدنی شکل می‌گیرد و به تدریج به عنوان یک شهر توسعه پیدا می‌کند (Bang-Jun,2009:1647). این نوع شهرها به دلیل ماهیت خاص خود، از روند توسعه سریعتری در مقایسه با سایر مناطق برخوردارند. تمرکز جمعیت، فعالیت‌های صنعتی، اقتصادی و. ... در مدتی کوتاه در این مناطق، که با جذب منابع عمده مالی و انسانی ملی و بین المللی صورت می‌گیرد، آسیب پذیری آنها را در ابعاد زیست محیطی، اجتماعی، کالبدی و. ... افزایش می‌دهد. شهرهای استخراجی از جمله مناطق شهری است که به واسطه شرایط مختلف شکل گیری، گسترش و حضور نیروهای مختلف نشأت گرفته از استخراج و فعالیت‌های مرتبط با فعالیت‌های معدنی و صنعتی، دارای سیمای متفاوت و اثرگذاری‌های متعددی بر زیست بوم‌های طبیعی و انسانی خود هستند. مسئله مهم و اصلی در این نوع شهرها، ارزیابی شاخصهای پایداری در ابعاد مختلف زیست محیطی، اقتصادی، کالبدی، اجتماعی- فرهنگی و...محیط شهری این نوع شهرها است. ایجاد تعادل و توازن میان این ابعاد مختلف که بعضا"حالت پارادوکسی نیز دارند (به طور مثال دستیابی به رشد اقتصادی که همراه با افزایش برداشت از منابع و استقرار حجم بالای واحدهای صنعتی بوده در نقطه مقابل مسائل زیست محیطی است)، هدف اصلی و اولیه برنامه ریزی برای دستیابی به توسعه پایدار شهرهای استخراجی است. بنابراین با توجه به مسائل و مشکلاتی که این نوع شهرها دارند، توجه به ابعاد و اصول توسعه پایدار شهری از ضروریات در روند برنامه ریزی برای توسعه آنها به شمار می‌آید.
نیروها و شرایط تاثیرگذار بر توسعه پایدار شهری در شهرهای استخراجی، تفاوت‌های اساسی و مشهود با دیگر سطوح مناطق سکونتگاهی(شهری و روستایی) دارد. از جمله ویژگی‌های این نوع شهرها عبارتند از تمرکز بالای فعالیت‌های صنعتی و معدنی مرتبط با اکتشاف، استخراج، پالایش، فرآوری و صدور منابع زیرزمینی، خطر کاهش و اتمام منابع غیر قابل تجدید، آلودگی‌های بالای زیست محیطی، تولید بالای پسماندهای صنعتی و خانگی، وجود فرصتهای بی نظیر اقتصادی و ایجاد اشتغال گسترده، مهاجرپذیری بالا، تغییر در شیوه‌های اشتغال و معیشت سنتی و متداول محلی، تغییرات گسترده کاربری‌های زمین، گسترش کالبدی شهر و مسائل اجتماعی ناشی از مهاجرت‌های شغلی، دوگانگی فرهنگی و شیوع و گسترش انواع آسیبهای اجتماعی و... است. این نوع ویژگی‌ها، شهرهای استخراجی را از دیگر انواع شهرها - علی رغم کوچک اندام بودن، کم جمعیت بودن یا سابقه کوتاه شکل گیری شهر- کاملا متمایز و متفاوت می‌سازد. شهرساحلی عسلویه را می‌توان نمونه ای از شهرهای کوچک اندام استخراجی دانست که در مدتی کوتاه و متاثر از فعالیت‌های مرتبط با استخراج، استحصال، پالایش و صدور انرژی گاز از منطقه ای روستایی و کمتر شناخته شده، به شهری ملی و فراملی تبدیل شده است. این شهر از جمله مناطقی است که در ظرف کمتر از 10 سال، سرمایه گذاری صنعتی گسترده ای در آن انجام شده و به علل مختلف، ملاحظات اجتماعی و فرهنگی در احداث تأسیسات صنعتی رعایت نشده است(طالبیان و همکاران، 56:1387). تمرکز سرمایه و ایجاد فرصتهای شغلی به تمرکز جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی، تجاری و خدماتی در آن منجر شده است. ویژگی‌های توسعه شتابان صنعتی متاثر از فعالیت‌های استخراج منابع و استقرار واحدهای صنعتی در شهرعسلویه(که عمدتا در نوار باریک ساحلی وبه لحاظ زیست محیطی حساس و دارای اهمیت مستقر گردیده اند)، سبب بروز ناپایداری‌هایی در زیست بوم‌های طبیعی و انسانی این شهر شده است. توسعه صنعتی و ایجاد مراکز فرآوری گاز و انواع محصولات پتروشیمی از سال 1374 خورشیدی و پس از عملیات استخراج ذخائر عظیم گازی در منطقه پارس جنوبی آغاز و فعالیت‌های متعددی برای پیشبرد این پروژه و رسیدن به سطوح بالاتری از بهره برداری از منابع گاز تعریف شده است. سرمایه گذاری عظیم در محیط اجتماعی کاملا روستایی منطقه عسلویه، مسائل عدیده ای که حاصل تعارض بین محیط اجتماعی توسعه نیافته و مظاهر صنعتی است را به وجود آورده است(طالبیان و همکاران، 66:1387). با ورود صنعت نفت وگاز، آسیبهای فراوانی در سطوح مختلف زیست محیطی، فرهنگی واجتماعی در منطقه عسلویه پدید آمده است و در اکثر زمینه‌ها، این منطقه با معضلاتی فراوان روبروست. این تحقیق با توجه به ضرورت‌های فوق و اهمیت شهر عسلویه در پهنه اقتصاد ملی، در خلا مطالعات پژوهشی جامع در ارتباط با روند پایداری و ناپایداری شهرهای استخراجی کشور(به ویژه شهر استخراجی عسلویه در جنوب ایران) شکل گرفته و در پی بررسی و واکاوی ابعاد مورد اشاره است، تا از این رهگذر، ضمن شناسایی موارد و عوامل زمینه ساز ناپایداری، مسیر حرکت به سمت پایداری در شهرهای استخراجی کشور را هموار نماید. در این پژوهش سعی شده است با انتخاب تعدادی شاخص و با انجام آزمون‌های آماری تی- استیودنت، ویلکاکسون و فریدمن، پایداری اجتماعی - فرهنگی شهر استخراجی عسلویه در جنوب کشور ایران و در کرانه شمالی دریای پارس مورد سنجش و ارزیابی قرار گیرد.
1-2- اهمیت و ضرورت
ضرورت انجام پژوهشی تحت عنوان ارزیابی و سنجش توسعه پایدار شهری در بُعد اجتماعی- فرهنگی برای شهرعسلویه به عنوان شهری استخراجی با ظرفیت بالای تهدیدها و چالش‌های اجتماعی و فرهنگی ناشی از ایجاد منطقه عظیم انرژی- صنعتی در متن جامعه ای کاملا روستایی و کم جمعیت با حضور تعداد بالای مهاجران و خرده فرهنگ‌های متعدد، ضروری به نظر می‌رسد، زیرا که عدم توجه به آن اثرات جبران ناپذیری را برای این منطقه به بار خواهد آورد و تحقق توسعه متوازن و همه جانبه را با تردیدهای جدی مواجه خواهد ساخت. امری که در ادبیات نظری توسعه در سطح بین المللی غیر قابل توجیه است. زیرا سرمایه‌های مادی و معنوی هر جامعه با محدودیت مواجه است و لزوم استفاده صحیح و بهینه از آنها وظیفه هر جامعه مسئولی است(رکنی پور، 10:1385). شهرعسلویه امروزه به دلیل نیاز ملی و بین المللی به انرژی گاز در کانون توجه برنامه ریزان و مدیران قرار گرفته است. اهمیت این شهرکوچک استخراجی با در اختیار داشتن حدود 8 درصد از کل گاز دنیا و نزدیک به نیمی از ذخائر گاز کشور(سایت اینترنتی سازمان منطقه ویژه اقتصادی- انرژی پارس) را می‌توان در تامین انرژی، ارز آوری، ایجاد فرصتهای وسیع شغلی، مکانی جهت تبدیل آرزوهای دیرین ملی در دوری از خام فروشی انرژی به واقعیت با ایجاد صنایع پایین دستی پتروشیمی و محصولات فرآوری شده و... دانست. شهرعسلویه امروزه در پناه جذب سرمایه‌های ملی و بین المللی می‌تواند نقش آفرین توسعه اقتصادی در مناطق همجوار و پسکرانه‌های خود در استانهای بوشهر، فارس و هرمزگان باشد. این تحقیق با توجه به ضرورت‌های فوق و اهمیت شهر عسلویه در پهنه اقتصاد ملی، در خلا مطالعات پژوهشی جامع در ارتباط با روند پایداری و ناپایداری شهرهای استخراجی کشور(به ویژه شهر استخراجی عسلویه در جنوب ایران)شکل گرفته و در پی بررسی و واکاوی ابعاد مورد اشاره است، تا از این رهگذر، ضمن شناسایی موارد و عوامل زمینه ساز ناپایداری، مسیر حرکت به سمت پایداری در شهرهای استخراجی کشور را هموار نماید.
1-3- اهداف پژوهش
دربررسی حاضر که به مطالعه، تحلیل و ارزیابی ابعاد اجتماعی و فرهنگی توسعه پایدار در شهرعسلویه به عنوان شهری استخراجی و منبع پایه می‌پردازد، هدف کلی پژوهش این است که توسعه پایدارشهری چیست؟ شاخصهای آن در این بعد چه است؟ و روش‌های ارزیابی آن در شهر عسلویه با توجه به شرایط خاص آن که ناشی از توسعه سریع و تحولات فزاینده صورت گرفته در کوتاه مدت است، کدام است؟این اهداف کلی به اهداف جزئی زیر تقسیم می‌شود؛
-تدوین چارچوب مناسب ادبیات موضوع در زمینه پایداری اجتماعی و فرهنگی توسعه شهرهای استخراجی.
-ارائه الگوی مناسب ارزیابی ابعاد اجتماعی و فرهنگی توسعه پایدار شهری در شهرهای استخراجی.
- شناسایی پایداری و ناپایداری توسعه عسلویه در ارتباط با شاخصهای ابعاد اجتماعی و فرهنگی توسعه پایدار شهری.
-تحلیل وضعیت موجود شاخصهای ابعاد اجتماعی و فرهنگی توسعه پایدار شهر عسلویه.
- ارائه راهکار و پیشنهاد در راستای توسعه آینده این شهر و حرکت به سمت پایداری شهری.
1-4- پیشینه پژوهش
بعد از مطرح شدن پارادایم توسعه پایدار در دهه 1970 میلادی، بررسی‌ها و تحقیقات وسیعی در سطوح مختلف بین المللی، ملی و محلی کشورهای مختلف توسعه یافته و در حال توسعه جهان، توسط سازمان‌های بین المللی، مجامع علمی، دولت‌ها، دانشگاهها، سازمان‌های مردم نهاد و محققان و پژوهشگران مختلف در زمینه پایداری و ارزیابی و سنجش آن در حوزه‌های شهری، روستایی و.. صورت گرفته است. بخشی از تحقیقات و پژوهشهای صورت گرفته در خصوص پایداری شهری و پایداری اجتماعی به شرح ذیل است؛
- سان وی و فان جی (2010) در پژوهشی با عنوان״تحقیق در مسائل توسعه پایدار شهرهای معدنی در چین״ به بحث در مورد دلایل مسائل و مشکلات درونی و بیرونی شهرهای معدنی از منظر توسعه پایدار پرداخته اند. در این مقاله، تحلیل‌های کمّی مزیّت اقتصادی شهرهای معدنی با استفاده از داده‌های آماری و راهبردهای حال حاضر توسعه پایدار شهرهای معدنی، بر پایه بحث تئوریکی و مطالعه تجربی انواع مختلف شهرهای معدنی صورت گرفته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که به طور کلی سطح توسعه اقتصادی شهرهای معدنی نسبت به سطح میانگین شهرهای سراسر کشور پایین تر است.
- شین و همکارانش(2011) در پژوهشی تحت عنوان“کاربرد شاخصهای پایداری شهری، یک مقایسه بین تجربه‌های مختلف “ با استفاده از لیست شاخصهای پایداری شهری بین المللی به بررسی و مقایسه به کارگیری و کاربرد این شاخص‌ها در 9 تجربه در سطح بین المللی پرداخته اند. در این بررسی، پژوهشگران تجربه طرح‌های توسعه پایدار شهری را در سطح 9 شهر ملبورن، هنگ کنگ، اسکندر، بارسلونا، مکزیکوسیتی، تایپه، سنگاپور، شاندیگار و پونا را با استفاده از 157 شاخص در 4 بُعد محیطی، اقتصادی، اجتماعی و حکمروایی و 37 طبقه به صورت مقایسه ای بررسی و نتایج را به صورت درصدی از صفر تا 100 نشان داده اند. به طور کلی و در همه چهار بُعد، طرح‌های پایداری شهرهای اسکندر در کشور مالزی و بارسلونا در کشور اسپانیا، دارای بیشترین انطباق و شباهت با لیست شاخصهای توسعه پایدار شهری بین المللی هستند.
- دیاز (2011) در مقاله ای تحت عنوان ״برنامه ریزی برای توسعه پایدار؛ تطبیق راهبرد در نواحی و شهرهای کشور پرو״ با بهره گیری از مدل تطبیق راهبردی، به بررسی دستیابی و ایجاد قاعده ای راهبردی برای توسعه پایدار در نواحی و شهرهای کشور پرو پرداخته است. مطالعه حاضر، مدل تطبیق راهبردی را به منظور تطبیق توسعه اقتصادی و توسعه محیطی و شناسایی مفاهیم اکوسیستم‌های صنعتی، سبک‌های زندگی پایدار، تجارت سبز و خدمات محیطی به عنوان راهبردهای یکپارچه به کار می‌گیرد.
- دمپسی و همکاران (2012) در پژوهشی تحت عنوان ״کلید توسعه شهری پایدار در شهرهای انگلستان؟تاثیر تراکم بر پایداری اجتماعی״ به ارتباط بین عناصر شکل شهری(شامل تراکم) و پایداری پرداخته اند. این تحقیق به طور خاص ارتباط بین تراکم و جنبه‌های پایداری اجتماعی، به ویژه برابری اجتماعی(به طور مثال دسترسی به خدمات و تسهیلات)، برابری محیطی(به طور مثال دسترسی و استفاده از فضاهای سبز) و پایداری جامعه(شامل احساس امنیت، اثرات متقابل اجتماعی و ثبات اجتماعی) را بررسی نموده اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که به طور کلی تعدادی پیوستگی بین تراکم مسکونی و جنبه‌های پایداری اجتماعی وجود دارد. تراکم محله ای یک اثر مثبت بر استفاده از خدمات محلی و تسهیلات دارد. ساکنان در محله‌های پرتراکم تر تمایل بیشتری به استفاده از خدمات و تسهیلات محلی خود نسبت به مناطقی که دارای تراکم کمتر هستند، دارند.
- زهانگ یوپو و همکارانش(2012) در مقاله ای تحت عنوان״توسعه پایدار شهرهای زغال سنگی در استان هلونگجیانگ بر پایه روشAHP״به ارزیابی توسعه پایدار شهرهای معدنی چین شمالی با استفاده از متد AHP و با بهره گیری از روش ارزیابی جامع فازی و تشکیل ماتریس ارزیابی از پنج جنبه توسعه اقتصادی، کیفیت محیطی، وضعیت منابع، توازن اجتماعی و توانایی مدیریت دولتی پرداخته اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که توسعه اقتصادی و کیفیت محیطی، مهمترین شاخص‌هایی هستند که بر توسعه پایدار شهرهای معدنی این استان اثر می‌گذارند.
- اگبازی (2013) در پژوهشی تحت عنوان ״رویکردهای برنامه ریزی جایگزین و برنامه شهرهای پایدار در نیجریه״، با استفاده از بررسی پرسشنامه ای، مصاحبه‌های فردی و مطالعه اسنادی، به بررسی استفاده از کاربرد روش اصلی برنامه شهرهای پایدار در نیجریه و جستجو در مورد چگونگی کمک به تغییر رویکردهای جایگزین برنامه ریزی شهری، پرداخته است. بر اساس یافته‌های این تحقیق، چالش‌های عمده شهری در کشور نیجریه شامل ازدیاد زاغه‌ها، فقر شهری، مشاغل غیر رسمی و نیاز به زیر ساخت‌ها و خدمات اصلی شهری است.
- سرور و موسوی(1390) در مقاله ای با عنوان״ارزیابی توسعه پایدار شهرهای استان آذربایجان غربی״با استفاده از مدلهای کمّی برنامه ریزی از جمله تصمیم گیری‌های چندمعیاره تاپسیس، ضریب آنتروپی و ضریب پراکندگی و با استفاده از50 شاخص(جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی-درمانی، زیربنایی، حمل و نقل و ارتباطات و کالبدی)به ارزیابی 36 شهر استان آذربایجان غربی پرداخته اند. نتایج تحقیق بیانگر توسعه شهرهای بزرگ و عدم توسعه شهرهای کوچک است. همچنین به لحاظ توسعه کلی، الگوی فضای ناحیه ای در پهنه استان، الگوی مرکز - پیرامون است. یعنی هرچه قدر به طرف شهرهای بزرگ به لحاظ جمعیتی، اداری و اقتصادی نزدیک تر شویم، شهرها توسعه یافته تر می‌شوند.
- تقوایی و همکار (1392) در مقاله ای تحت عنوان ״توسعه پایدار شهری و برخی عوامل موثر بر آن״، با بهره گیری از تکنیک تحلیل عاملی، ضمن شناسایی 82 شاخص پایداری شهری در شهر کرمانشاه، عوامل اصلی مدیریتی تاثیر گذار بر توسعه پایدار شهر کرمانشاه را مورد ارزیابی قرار داده اند. شاخصهای مورد بررسی در 25 شاخه اصلی و در نهایت در 5 عامل سلامت شهری، سیستم دولتی مطلوب، محیط زیست پایدار، ساختار آموزشی و خرسندی و شادمانی، استخراج و نام گذاری شده اند. بر اساس یافته‌های پژوهش، اولین عامل سلامت شهری(با شاخص‌هایی مانند تحصیلات، بهداشت اجتماعی، ایمنی و انضباط اجتماعی) با داشتن 25.4 درصد واریانس، نقش مهمی را در پایداری شهری بر عهده داشته و راهکار ضروری، تقویت زیر شاخصهای مذکور برای دستیابی به توسعه پایدار شهری در این شهر است.
- مشکینی و همکاران (1392) در پژوهشی تحت عنوان ״تحلیل فضایی سنجش پایداری اجتماعی شهری(مناطق 22 گانه شهر تهران) ״ با بهره گیری از شاخص پایداری اجتماعی و استفاده از 7 شاخص کلی پایداری اجتماعی در قالب شاخصهای جمعیتی و اجتماعی، اقتصادی، سرمایه اجتماعی، عدالت اجتماعی، سلامت، عوامل کالبدی و شاخص امنیتی، به بررسی و تحلیل وضعیت بعد اجتماعی پایداری در مناطق 22 گانه شهر تهران پرداخته اند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که مناطق 12، 6، 3 و 1 از لحاظ پایداری اجتماعی شرایط مناسب تری نسبت به دیگر مناطق شهر تهران دارا بوده و مناطق 17، 16، 18، 19، 21 و 10 مناطق ناپایدار اجتماعی در شهر تهران طبق شاخصهای مورد بررسی هستند.
- اذانی و همکاران (1392) در مقاله ای تحت عنوان ״بررسی شاخصهای توسعه پایدار محله ای منطقه 13 اصفهان״ با بهره گیری از مدل ارزیابی تاپسیس، شاخصهای توسعه پایدار محله ای را در سطح منطقه 13 شهر اصفهان به منظور شناخت تفاوت‌ها و نابرابری‌ها بین محلات و رتبه بندی از نظر میزان امکانات، دسترسی‌ها و بهره مندی مورد بررسی و تحلیل قرار داده اند. نتایج حاصل از پژوهش، بیانگر آن است که از بین محلات این منطقه، محله کشاورزی به لحاظ توسعه پایدار و از منظر شاخصهای مورد مطالعه، در رتبه بالاتری نسبت به دیگر محلات منطقه 13 شهر اصفهان قرار دارد. همچنین در بین محلات مورد بررسی، محله باغ زیار از پایداری کمتری برخوردار بوده است.
- عنبری و ملاکی(1390) در مقاله ای با عنوان״ بررسی آثار اجتماعی قطب‌های رشد صنعتی بر توسعه پایدار محلی״ به بررسی آثار اجتماعی توسعه صنعتی ناشی از ایجاد قطب رشد صنعتی بر توسعه پایدار محلی در منطقه عسلویه پرداخه اند. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که همپای توسعه صنعتی در منطقه، شاخصهای توسعه پایدار در اجتماعات محلی تحقق نیافته است. بخش‌هایی مانند آموزش، بهداشت، زیرساخت‌ها و امکانات زیربنایی، نسبت به قبل از ورود صنعت به منطقه بهبود یافته اند، اما در حوضه‌های دیگر بهبود ملاحظه نمی گردد و گاهی آثار منفی دیده می‌شود. در حوضه‌های اجتماعی، آسیبهای مختلف و تبعیض‌های گوناگون اتفاق افتاده است.
1-5- سئوال و فرضیه پژوهش
در راستای مسئله تحقیق و شرایط شهر عسلویه، سوال اصلی و فرضیه مرتبط با آن به شرح ذیل تنظیم شده است:
- با توجه به ابعاد اجتماعی و فرهنگی توسعه ی پایدار شهری و شاخصهای پایداری، آیا توسعه ی شهرعسلویه در بعد اجتماعی- فرهنگی، توسعه ای پایدارو متوازن است؟
- به نظر می‌رسد توسعه در شهرعسلویه منجر به شکل گیری پارادایم توسعه ی پایدار در بُعد اجتماعی- فرهنگی نشده است.
1-6- روش تحقیق
تحقیق حاضر از نوع تحقیقات کاربردی است و با استفاده از رویکرد ترکیبی(کمّی و کیفی) و نیز روش توصیفی ـ استنباطی، اقدام به شناسایی آثار و نیز تغییرات اجتماعی- فرهنگی در شهر عسلویه به عنوان شهری استخراجی نموده است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده‌های کمّی حاصل از اطلاعات پرسشنامه‌های تکمیل شده، از روش تحلیل استنباطی با استفاده از نرم افزار آماری SPSS و آزمون‌های آماری تی- استیودنت، ویلکاکسون و فریدمن استفاده شده است. جامعه آماری این تحقیق مشتمل بر تمامی ساکنان شهر عسلویه هستند. برآورد تعداد جامعه نمونه از طریق فرمول کوکران با ضریب اطمینان 95 درصد و ضریب خطای 5 درصد برابر با 386 نفر است.
1-7- معرفی متغیرها و شاخص‌ها
مقبول ترین رهیافت برای اندازه گیری پایداری و توسعه پایدار، به کارگیری معرفها و شاخص‌هاست(Bell&Morse,2003:16). شاخصهای پایداری به عنوان ابزاری قدرتمند برای سیاست گذاری و ارتباطات عمومی در فراهم آوردن اطلاعات در کشورها وسازمان‌های اجرایی در زمینه‌هایی از قبیل بهبود شرایط محیطی، اقتصادی، اجتماعی و تکنولوژیکی است(Singh et al,2012:281). شاخص‌ها ابداع جدیدی نیستند. آنها تغییرات در سیستم‌های پیچیده را به نشانه منفرد تبدیل می‌کنند که برای ما قابل فهم و پاسخگویی است و این امکان را می‌دهد تا بر روی آنچه اهمیت دارد متمرکز شویم. درباره وجود خطرات به ما هشدار می‌دهند تا تبدیل به بحران نشوند و به ما می‌گویند که آیا تغییرات مثبتی را اتخاذ کرده ایم یا نه(عبدی و مهدیزادگان، 1389؛16). معرفهای پایداری ممکن است مهمترین ابزاری باشند که به افراد، نهادها، اجتماعات وجوامع کمک می‌کنند تا درباره آینده خود به انتخاب‌های متفاوت و بهتری دست بزنند(تیموری و همکاران، 21:1391). این معرفها به خودی خود پاسخ محسوب نمی شوند، بلکه می‌توانند در صورت اطلاعات معتبر درباره چیزهایی که در زندگی برای آنها ارزش قائل می‌باشیم، ما را به سوی پاسخ‌های بهتر هدایت کنند(بدری و افتخاری، 1382؛25؛موسی کاظمی وشکوئی، 1381؛23-27). شاخصهای توسعه پایدار باید ابعاد توسعه پایدار را در برگیرند. به عنوان مثال شاخصهای توسعه پایدار بر پایه فصول دستور کار 21عبارتند از:شاخصهای اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و بنیادی(2001:56,Gulland & Akcakaya). نقش شاخصهای توسعه پایدار در تهیه اطلاعات پایه برای تعریف اهداف و شناسایی عملکردهای مورد نیاز جهت اجرای آنها است. آنها قابل استفاده به منظور بازبینی و ارزیابی اجرا در فرآیند توسعه شهری و ارتباط دادن نتایج محسوس و عینی، مناسب برای بازیگران درگیر در مسائل اجتماعی و دیگر علاقه مندان عمومی است. تنوع گسترده ای از انواع شاخصهای توسعه پایدار وجود دارد که هر کدام جنبه‌های معینی از حالت کارکردی و یا غیر کارکردی سیستم شهری را شرح می‌دهد(2010:340, Banica).
در این پژوهش بر اساس اطلاعات و داده‌های موجود و از بین شاخصهای مطرح شده در سطح بین المللی و با توجه به شرایط خاص شهرهای استخراجی و کشور ایران، تعداد 6 شاخص عمده در قالب 41 نماگر برای ارزیابی پایداری اجتماعی و فرهنگی شهر استخراجی عسلویه به شرح جدول شماره 2 انتخاب گردید.
جدول 1: شاخصهای اجتماعی- فرهنگی منتخب
|
بعد |
شاخص عمده |
نماگر |
|
اجتماعی- فرهنگی |
توسعه امکانات و خدمات |
1-میزان بهبود و توسعه امکانات و خدمات آموزشی2- میزان بهبود و توسعه شبکه‌های ارتباطی3- میزان بهبود و توسعه امکانات و خدمات ورزشی4- میزان بهبود و توسعه امکانات و خدمات بهداشتی و درمانی5- میزان افزایش امکانات و خدمات تفریحی-پارکها و فضاهای سبز شهری6- میزان گسترش امکانات رفاهی برای جامعه محلی 7- میزان دسترسی برابر جامعه محلی و مهاجران به امکانات و فرصتهای ایجاد شده خدماتی توسط صنایع8- میزان روند ارتقاء کیفیت خدمات شهری |
|
افزایش آگاهی جامعه محلی |
1-میزان افزایش سطح آگاهی در ساکنان محلی نسبت به اهمیت محیط زندگی خود 2- میزان افزایش سطح آگاهی در ساکنان محلی نسبت به اهمیت اکوسیستم دریایی3- میزان افزایش سطح آگاهی و حساسیت مسئولان نسبت به اهمیت منابع طبیعی4-دوگانگی مدیریت شهری بین بخش نفت و بخش اصلی شهر |
|
|
مشارکت و همبستگی |
1-افزایش همبستگی اجتماعی ساکنان محلی2-تقویت توان نهادهای محلی موجود3-افزایش مشارکت ساکنان محلی در توسعه شهر4-تعامل بین جامعه محلی و مهاجران5-افزایش حس خصومت و دشمنی نسبت به مهاجران |
|
|
رضایت جامعه محلی |
1- میزان رضایت جامعه محلی از توسعه صنعتی2- میزان رضایت جامعه محلی از دسترسی به امکانات و خدمات با توجه به توسعه صنعتی3- میزان تقویت روحیه تعلق مکانی |
|
|
فرهنگ و سنن |
1- میزان حفظ و احیای آداب و رسوم سنتی جامعه محلی2- میزان تعارض فرهنگی بین خرده فرهنگها و جامعه محلی3- میزان حفظ و احیای مراسم سنتی در جامعه محلی4- میزان الگو برداری ساکنان محلی از رفتار و منش مهاجران5- میزان احساس حقارت ساکنان محلی نسبت به داشتن فرهنگ بومی در مقابل فرهنگ مهاجران6- میزان ایجاد مدگرایی و از بین رفتن سنت‌های فرهنگی بومی7- میزان از بین رفتن پیوندهای خانوادگی و خویشاوندی 8- میزان فرصتهای ایجاد شده یادگیری اجتماعی فرهنگی برون حوز ه ای |
|
|
امنیت و رفاه اجتماعی |
1- میزان افزایش جرم و جنایت2- میزان افزایش مزاحمت‌های روزانه3- میزان افزایش ترافیک وسایل نقلیه4-میزان ازدحام و شلوغی در نتیجه توسعه صنعتی5- میزان سلب آسایش و آرامش برای جامعه محلی(حریم خصوصی) به دلیل حضور مهاجران7- میزان درگیری‌های خانوادگی و قومی در اثر رونق خرید و فروش زمین و ملک8- میزان بروز ناهنجاری‌های اجتماعی(اعتیاد-الکلیسم-فساد و فحشا)9- میزان کاهش پای بندی به نظم سنتی 10- افزایش رعایت حقوق کار11- میزان نامناسب شدن محیط تفریحی دریا برای بومیان در اثر حضور مهاجران12- میزان نامناسب شدن محیط پارکهای شهری برای بومیان در اثر حضور مهاجران13 گسترش امنیت و ضوابط و قوانین در بین مردم |
منبع: (UN,2007)- (Li et al,2009)- (Donatilo,2001)- (Banica,2010)- (WHO,1997)-( –Dempesy et al,2012) - رضوانی و همکاران، 1391
شکل 1- شاخصهای عمده پایداری اجتماعی- فرهنگی در شهر عسلویه
1-8- محدوده مورد مطالعه
این پژوهش در سطح شهر عسلویه به عنوان نمونه ای از شهرهای استخراجی موجود در کشور ایران انجام شده است. شهر عسلویه در محدوده 27 درجه و 27 دقیقه و 55 ثانیه تا 27 درجه و 29 دقیقه و 14 ثانیه عرض جغرافیایی شمالی و 52 درجه و 35 دقیقه و 41 ثانیه تا 52 درجه و 37 دقیقه و 27 ثانیه طول جغرافیایی شرقی و در ارتفاع 5 متری از آبهای آزاد قرار دارد. شهر عسلویه به عنوان مرکز شهرستان عسلویه است. این شهرستان در سال 1390 با دارا بودن دو نقطه شهری و 21 روستا، جمعیتی برابر با 65584 نفر داشته است. از مجموع جمعیت شهرستان عسلویه تعداد 19387 نفر(29.6 درصد) در دو نقطه شهری عسلویه و نخل تقی، تعداد 21569 نفر(33 درصد) در کمپ‌های منطقه اقتصادی- انرژی پارس و تعداد 24628 نفر(37.4 درصد) در مناطق روستایی ساکن هستند. نکته قابل ملاحظه و توجه در بررسی جمعیت این شهرستان، تعداد بالای مردان در مقابل زنان و جمعیت بالای ساکن در کمپ‌ها است. در این سال از مجموع جمعیت، تعداد 45810 نفر(70 درصد) را مردان و تعداد 19774 نفر(30 درصد) را زنان تشکیل داده اند (amar.org.ir,2014).
شکل2- موقعیت جغرافیایی شهر مورد مطالعه(ترسیم: نگارندگان)
2- مبانی نظری
2-1- مفهوم توسعه پایدار
توسعه پایدار عبارت کلی، مبهم و رایجی است که تلاش می‌کند از طریق پرداختن به رابطه پیچیده بین محیط زیست و توسعه، نگرانی‌های فزآینده درباره آینده سیاره زمین را در برگیرد. علی رغم وجهه جهانی این اصطلاح، تعریف توافق شده ای جهانی در مورد توسعه پایدار وجود ندارد. از دیدگاه ردکلیفت، فقدان تعریف برای این اصطلاح، دقیقا به دلیل وجود تبیین گوناگون دیدگاههای مختلف پیرامون توسعه در نفس این اصطلاح است(پاتر و ایونز، 287:1384). مفهوم توسعه پایدار و پایداری تاکنون از دیدگاههای مختلف علمی تعریف شده است که هرکدام از تعاریف برای هدف خاصی بوده و در حوضه‌های مختلفی به کار گرفته شده است(Winograd &Farrow,2010:4). در کنفرانس زمین که در سال 2002 در ژوهانسبورگ برگزار شد، گزارش پیشرفت کار کنفرانس پیشین زمین سال 1992 در ریودوژانیرو، بررسی گردید و مسائل محیط زیستی روزافزون، از جمله تخریب لایه ازون، تغییرات آب و هوا، جنگلزدایی و بیابانزایی به عنوان تبعات منفی الگوهای فعلی اقتصاد و تجارت جهانی اعلام شدند که در خلاف جهت هدفهای توسعه پایدار عمل می‌کند(زاهدی، 1385: 107). این نوع توسعه، نیاز به رویکرد برنامه ریزی زیست محیطی دارد که در آن، در تمام سطوح مجاز از توسعه پایدار نگهداری می‌شود(Furman &Hilden,1997:4). همچنین در بردارنده تغییر در روابط بین انسانها وبین انسان وطبیعت در زمان کنونی ودر طی زمان است(فنی، 1379؛46) که در آن انسان مرکز توجه است و انسانها هماهنگ با طبیعت سزوار حیاتی توام با سلامت وسازندگی هستند(موحد، 1379؛43). در این گرایش اصل موزانه بین خواست‌های اجتماعی - اقتصادی و اکولوژیکی هر نسل با توجه به سهم نسل‌های آتی از منابع محدود زمین محور سیاستگذاری‌های شهری و چیدمان سکونتگاهاست(امکچی، 1383؛1). بنابراین توسعه پایدارمعنای گسترده ای می‌یابد که تمامی جوانب زندگی انسانها را در بر می‌گیرد که در آن سیاست‌هایی در زمینه اقتصادی، بازرگانی، تکنولوژی، منابع طبیعی، آموزش و بهداشت و صنعت به گونه ای برنامه ریزی و طراحی گرددکه توسعه اقتصادی، اجتماعی وزیست محیطی را تداوم بخشد(موحد، 4:1379).
2-2- بُعد اجتماعی- فرهنگی توسعه پایدار
عقیده بر این است که بیش از دو دهه از آغاز بحث‌های توسعه پایدار، بُعد انسانی پایداری مورد غفلت قرار گرفته و تمرکز بر ابعاد محیطی توسعه و رشد اقتصادی بوده است. عدم موفقیت و شکست‌های وسیع و گسترده این رویکرد، منتهی به ایجاد و تولید تغییری معنادار و تجدید یا نو کردن مفهوم پایداری اجتماعی و دیگر جنبه‌های مربوط و وابسته به آن است(Vallance et al,2011:342). از آنجایی که مطابق مثلث ساده و معروف پایداری، یکی از رئوس و عوامل و عناصر اصلی این مثلث اجتماع است که اصلی ترین عنصر آن انسان است، در موضوعات مطرح در نظریه توسعه پایدار، آراء و باورها و همه موضوعات مربوط به او جایگاه ویژه ای خواهند یافت، که از میان آنها فرهنگ به عنوان فضای عمل او که از فضای فکری انسان یعنی جهان بینی اش منتج می‌شود، از اهمیتی بنیادین و اصلی برخوردار خواهد بود. در واقع جهان بینی از طریق یک حلقه واسط(یعنی فرهنگ) هدایت عمومی توسعه پایدار را عهده دار است(نقی زاده، 26:1387). روند حاضر در هر جامعه ای نتیجه و محصول فعالیت مکانیسم‌های متفاوتی است.آنچه که امروزه به عنوان توسعه پایدار یا ناپایدار در جوامع دیده می‌شود محصول خواست و اراده ساختارهای مختلف قدرت، اقتصاد و فرهنگ در جامعه به شمار می‌رود. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که تاثیر عوامل اجتماعی در برقراری توسعه پایدار خیلی مهم و موثر است(تیموری و همکاران، 20:1391). پایداری اجتماعی تحت مفاهیم وسیع تر برابری اجتماعی، توزیع خوب و مناسب منابع و اجتناب از کارهای محرومیت زا، اجازه دسترسی ساکنان به مشارکت فعال و کامل در جامعه به لحاظ اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و همچنین پایداری جامعه قرار می‌گیرد(Dempsey et al,2012:93). توسعه پایدار اجتماعی همانند توسعه پایدار جامعه انسانی دارای جنبه‌های محیطی، مادی، اجتماعی، اقتصادی، قانونی، فرهنگی، سیاسی و روان شناختی است که باید همه این جوانب مد نظر قرار گیرد(1999:2,Hartmut). بستر سازی برای ظهور و بروز خلاقیت‌ها، بسیج آحاد مردم در راستای تامین اهداف توسعه پایدار و نیز اطمینان از آینده ای بهتر برای همه با تاکید بر رفاه مردم بومی و تاکید بر نقش حیاتی آنها در مدیریت محیطی و توسعه از ارکان تعریف پایداری اجتماعی است(Moffat et al,2001:35). پایداری نظام اجتماعی به معنای ارتقای کیفیت زندگی و توسعه منابع انسانی و در نهایت خودتوانی اجتماعات محلی برای غلبه بر چالش‌ها و مسائل درونی و واکنش در برابر تغییرات بیرونی و مدیریت حفظ ارزش‌هاست(پورطاهری و همکاران، 2:1389). در تعریفی دیگر پایداری اجتماعی تحت عنوان زندگی سالم و بارور و هماهنگ با طبیعت تعریف شده(GTZ,2004:2)، که دارای چهار عنصر اصلی و تعیین کننده عدالت اجتماعی، همبستگی اجتماعی، مشارکت و امنیت است(DFID,2002:2).دراین رویکرد دو مفهوم مشارکت و توانمند سازی جایگاه ویژه ای دارند(Overton,1999:8). در کنفرانس بوگوتا(1978) که به بررسی سیاست‌های فرهنگی کشورهای آمریکای لاتین و کارائیب اختصاص داشت، شرکت کنندگان در این کنفرانس نظر خود را در مورد توسعه به صورت زیر بیان کرده اند: مفهومی از توسعه که فقط بر عوامل اقتصادی تکیه کند، شرایط ساختاری خاصی را به وجود می‌آورد که خود توسعه نیافتگی را تشدید می‌کند.تنها با دخالت دادن عوامل فرهنگی در راه حل‌های انتخاب شده برای توسعه، می توان به طور کامل نیازها و خواست‌های گروههای اجتماعی و ملتها را برآورده ساخت (دوپوئی، 22:1374). همچنین در سایه کنفرانس زمین سازمان ملل متحد در(ژوهانسبورگ) با محوریت (توسعه پایدار) و در پی تشویق دولتهای محلی به ارائه راهبردهایشان، مفهوم توسعه پایدار زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی را پوشش داد(UN,2001:3). از آن پس به علت پیچیدگی مباحث فرهنگی ومهم تر از آن ورود به دوره جهانی شدن با تهدیدها و قابلیت‌های خاص خود، بعد فرهنگ از دل مفهوم کلی پایداری اجتماعی خارج شده و به عنوان یک زمینه مستقل در توسعه پایدار به رسمیت شناخته شد(صالحی میلانی و محمدی، 1390؛46). تولید فرهنگی و فرهنگ پذیری در جوامع انسانی در یک فرآیند تحولی، در نهایت راه را به سوی رشد وتعالی انسان، فرهنگ ومحیط زیست هموار می‌سازد. بنابراین ارتباط آگاهانه و بدون واسطه انسان با محیط زیست از لوازم اولیه توسعه پایدار به شمار می‌آید(براتی، 1386؛80). فرهنگ عامل اصلی و به بیانی موتور توسعه پایدار است که بدون توجه به آن برنامه‌های توسعه موفقیت چندانی نخواهد داشت(رحیمی، 1380؛138)، و با استفاده از هنر و فرهنگ به عنوان ابزار، توسعه فرهنگیِ جامعه قادر خواهد بود که امکان معرفی مدلهای مناسب پایداری را درون جامعه فراهم سازد(صالحی میلانی و محمدی، 1389؛86). اگر چه تعریفی شفاف از ارزیابی اثرات اجتماعی در ادبیات پایداری وجود ندارد، اما معمولا این نوع ارزیابی شامل تلاشی نظام مند برای شناسایی، تحلیل و ارزیابی اثرات اجتماعی پروژه‌ها یا سیاست‌ها بر افراد، گروههای مردمی یا در مجموع بر کل اجتماع است(Brouwer et al,2004:2).
شکل3- مثلث قدیمی و مربع جدید توسعه پایدار
منبع: Duxbury:2012:6
3- یافته‌های تحقیق
3-1- یافته‌های توصیفی
از مجموع پاسخگویان 89 درصد را مردان و 11 درصد را زنان تشکیل داده است. همچنین در بررسی وضعیت تحصیلی پاسخگویان، بیشترین درصد مربوط به گروه تحصیلات راهنمایی با 2/33 درصد است. بر اساس یافته‌های جدول شماره 2 بیشتر(37.6 درصد) پاسخگویان مربوط به گروه سنی 25 تا 35 سال است. شکل‌های4 تا5 یافته‌های توصیفی پژوهش را نشان می‌دهند.
جدول 2- یافته‌های توصیفی سن و جنسیت
|
جمع |
سن |
شرح |
||||||
|
+65 |
55-65 |
45-55 |
35-45 |
25-35 |
15-25 |
|
||
|
43 |
1 |
2 |
3 |
11 |
17 |
9 |
زن |
جنسیت |
|
335 |
4 |
4 |
29 |
112 |
128 |
58 |
مرد |
|
|
378 |
5 |
6 |
32 |
123 |
145 |
67 |
- |
کل |
|
شکل 4- نمودار فراوانی سطوح مختلف سن |
شکل 5- نمودار فراوانی سطح تحصیلات |
3-2- یافته‌های استنباطی
3-2-1- فرضیه تحقیق
به نظر می‌رسد توسعه در شهر عسلویه، منجر به شکل گیری پارادایم توسعه پایدار در بُعد اجتماعی- فرهنگی نشده است.
برای بررسی این فرضیه در سطح اطمینان 95، فرض آماری زیر در نظر گرفته می‌شود؛
فرض صفر؛ از نظر پاسخ دهندگان، توسعه در شهر عسلویه، منجر به شکل گیری پارادایم توسعه پایدار در بُعد اجتماعی- فرهنگی نشده است(میانه کمتر یا برابر 3 است).
فرض مقابل؛ از نظر پاسخ دهندگان، توسعه در شهر عسلویه، منجر به شکل گیری پارادایم توسعه پایدار در بُعد اجتماعی- فرهنگی شده است(میانه بیشتر از 3 است).
نتایج حاصل از آزمون ویلکاکسون یک نمونه ای برای سنجش پایداری اجتماعی - فرهنگی در جدول 3 آمده است؛
جدول 3- نتایج آزمون ویلکاکسون یک نمونه‌ای جهت پایداری اجتماعی - فرهنگی
|
مولفه‌ها |
میانه |
آماره ویلکاکسون |
سطح معناداری |
نتیجه |
|
توسعه امکانات و خدمات |
3 |
15785 |
0.984 |
معنادار نیست، فرض صفر قبول می‌شود |
|
افزایش آگاهی جامعه محلی |
2.5 |
2473.5 |
1 |
معنادار نیست، فرض صفر قبول می‌شود |
|
مشارکت و همبستگی |
2.375 |
2078.5 |
1 |
معنادار نیست، فرض صفر قبول می‌شود |
|
رضایت جامعه محلی |
3.2 |
22178.5 |
0.008 |
معنادار است، فرض مقابل تایید می‌شود |
|
فرهنگ و سنن |
3.125 |
34980.5 |
0.000 |
معنادار است، فرض مقابل تایید می‌شود |
|
امنیت و رفاه اجتماعی |
3.5 |
53840 |
0.000 |
معنادار است، فرض مقابل تایید می‌شود |
|
پایداری اجتماعی و فرهنگی |
2.925 |
21975 |
1 |
معنادار نیست، فرض صفر قبول می‌شود |
نتایج آزمون ویلکاکسون یک نمونه ای نشان می‌دهد که از شش زیر معیار، سه زیر معیار «رضایت جامعه محلی »، «فرهنگ و سنن» و «امنیت و رفاه اجتماعی »در سطح اطمینان 95 درصد، از نظر پاسخ دهندگان به شکل گیری پارادایم توسعه پایدار در بُعد اجتماعی- فرهنگی شده است. متغیر اصلی «پایداری اجتماعی و فرهنگی » که از میانگین زیر معیارها به دست آمده در سطح اطمینان 95 درصد، میانه آن برابر 925/2 است و چون سطح معناداری آن بیشتر از 05/0 است بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که متغیر«پایداری اجتماعی و فرهنگی » با مقدار حد وسط میانه(3) تفاوت معناداری ندارد. بنابراین فرض صفر به معنای «توسعه در شهر عسلویه منجر به شکل گیری پارادایم در ابعاد اجتماعی- فرهنگی نشده است» مورد تایید قرار گرفته و فرضیه سوم تحقیق تایید می‌شود.
برای مقایسه بین مولفه‌ها در هر بُعد، از آزمون فریدمن استفاده می‌شود. ابتدا به کمک این آزمون بررسی می‌شود که آیا بین مولفه‌های مختلف این فرضیه از نظر پاسخ دهندگان تفاوت معنادار وجود دارد یا نه؟، در ادامه بر اساس میانگین رتبه‌های به دست آمده، مولفه‌ها به ترتیب اهمیت رتبه بندی می‌شوند.
جدول 4- نتایج آزمون فریدمن جهت پایداری اجتماعی - فرهنگی
|
مقدار |
شرح |
|
386 |
حجم نمونه آماری |
|
823.472 |
آماره کی دو |
|
5 |
درجه آزادی |
|
000. |
سطح پوشش آماره آزمون |
در جدول شماره 4 چون سطح معناداری آزمون فریدمن کمتر از 05/0 است، بنابراین مشخص می‌گردد که بین مولفه‌ها از نظر پاسخ دهندگان تفاوت معناداری وجود دارد. در ادامه بر اساس میانگین رتبه‌های محاسبه شده، گویه‌ها به ترتیب اهمیت، رتبه بندی می‌شوند. مولفه‌هایی که از نظر پاسخ دهندگان تاثیر معناداری نداشته اند به رنگ قرمز نشان داده شده اند.
جدول 5- میانگین رتبه‌های سوالات بعد پایداری اجتماعی و فرهنگی
|
میانگین رتبه‌ها |
مولفه |
|
5.10 |
امنیت و رفاه اجتماعی |
|
4.28 |
فرهنگ و سنن |
|
3.84 |
رضایت جامعه محلی |
|
3.54 |
توسعه امکانات و خدمات |
|
2.32 |
افزایش آگاهی جامعه محلی |
|
1.93 |
مشارکت و همبستگی |
شکل6- رتبه بندی مولفه‌های پایداری اجتماعی و فرهنگی
4- نتیجه گیری
اهمیت بُعد پایداری اجتماعی و فرهنگی در روند توسعه شهرهای استخراجی عمدتا ناشی از این مسئله است که اولا توسعه صنعتی ابتدا در محیط‌های کوچک و یا روستایی رخ داده و سپس در پی تحولات اقتصادی، این محیط‌های کوچک و بعضا روستایی(مانند عسلویه)، تبدیل به شهرهای بزرگ و یا مهمی شده اند. ثانیا به دلیل وجود تعداد بالای مهاجران و حضور خرده فرهنگ‌های گوناگون در این محیط‌های بعضا روستایی، تحولات ناشی از دوگانگی و تعارض‌های فرهنگی به نفع جامعه میهمان تمام شده، فرهنگ بومی – محلی را تضعیف و در نهایت به ناپایداری در بعد اجتماعی- فرهنگی بینجامد. در این پژوهش بر اساس اطلاعات و داده‌های موجود و از بین شاخصهای مطرح شده در سطح بین المللی و با توجه به شرایط خاص شهرهای استخراجی و کشور ایران، تعداد 6 شاخص عمده در قالب 41 نماگر برای ارزیابی پایداری اجتماعی و فرهنگی شهر استخراجی عسلویه به شرح جدول شماره 1 انتخاب گردید. بنا بر یافته‌های تحقیق، فرضیه پژوهش مورد تایید است. نتایج تحلیل‌های صورت گرفته، بیانگر ناپایداری بعد اجتماعی - فرهنگی توسعه شهر استخراجی عسلویه است. همچنین از میان مولفه‌های موجود، مولفه‌های رضایت جامعه محلی، فرهنگ و سنن و امنیت و رفاه بیشتر از حد متوسط و مولفه‌های توسعه امکانات و خدمات، افزایش آگاهی جامعه محلی و مشارکت و همبستگی کمتر از حد متوسط هستند. برقراری توسعه پایدار و متوازن در بُعد اجتماعی در شهرهای استخراجی و از جمله عسلویه مستلزم به کارگیری رویکردی کل نگر و سیستمی است. بدون تردید حضور فعالیت‌های عظیم صنعتی - انرژی و به دنبال آن افزایش جمعیت، شکل گیری جوامع خرده فرهنگ‌های گوناگون و... در بتن جامعه ای با مشخصات کاملا روستایی می‌تواند به ناپایدار سازی محیط جامعه محلی در بُعد اجتماعی و فرهنگی آن منجر شود. عدم مطالعات عمیق درباره پیامدهای اجتماعی توسعه صنعتی در این نوع محیط‌ها که صرفا بر اساس رویکردی اقتصادی و بدون در نظر گرفتن دیگر ابعاد اجتماعی، زیست محیطی و... صورت می‌گیرد، زمینه را برای بروز ناهنجاری‌های اجتماعی و در طول زمان ناپایداری این بُعد از توسعه شهری منجر می‌شود، مسئله ای که در ادبیات نظری و فرآیند اجرایی توسعه شهری پایدار پذیرفته نیست. عسلویه امروزه در پناه فعالیت‌های صنعتی ناشی از استخراج، استحصال، پالایش و انتقال انرژی تجدید ناپذیر گاز به توسعه ای شتابان و بدون رعایت پارامتر‌های توسعه پایدار دست زده که می‌تواند پیامدهای ناگواری را هم برای نسل حاضر و هم برای نسل‌های آینده در پی داشته باشد. بدون شک مسئله پایدار سازی روند توسعه در این شهر استخراجی چالشی است عمیق، که جز با انجام مطالعات گسترده و اجرایی نمودن راهکارهای ارائه شده توسط متخصصان، راه برون رفت از آن، پیچیده و طولانی به نظر می‌رسد. از جمله مهمترین نتایج این پژوهش می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود؛
-نتایج آزمون ویلکاکسون یک نمونه ای جهت ارزیابی شاخصهای اجتماعی- فرهنگی توسعه شهری پایدار در شهر عسلویه، نشان می‌دهد که مولفه‌های امنیت و رفاه اجتماعی با دارا بودن میانه 5/3، فرهنگ و سنن با میانه 125/3، رضایت جامعه محلی با میانه 2/3 در وضعیت مناسب و مولفه‌های مشارکت و همبستگی با دارا بودن میانه 375/2، افزایش آگاهی جامعه محلی با میانه 5/2 و توسعه امکانات و خدمات با میانه 3 در وضعیت نامناسب هستند.
- میانگین رتبه‌های به دست آمده از تحلیل مولفه‌های پایداری اجتماعی- فرهنگی، بیانگر آن است که مولفه امنیت و رفاه اجتماعی دارای میانگین رتبه 10/5، مولفه فرهنگ و سنن دارای میانگین رتبه 28/4، مولفه رضایت جامعه محلی دارای میانگین رتبه 84/3، توسعه امکانات و خدمات 54/3، افزایش آگاهی جامعه محلی 32/2 و در نهایت مولفه مشارکت و همبستگی دارای میانگین رتبه 93/1 است.
- نتایج کلی ارزیابی مولفه‌های بُعد اجتماعی- فرهنگی توسعه شهری پایدار در شهر استخراجی عسلویه بیانگر آن است که، مولفه مشارکت و همبستگی (جامعه محلی) دارای کمترین رتبه و امتیاز (93/1) در بین مولفه‌های این بُعد از پایداری در این شهر است. مسئله ای که می‌توان در گسترش ساختارهای جوامع مدرن ناشی از توسعه صنعتی در محیط‌های کوچک و بعضا با ساختارهای روستایی تحلیل کرد، که به برهم خوردن شبکه سنتی روابط اجتماعی منجر شده است.
منابع
اذانی، مهری و همکاران(1392)، بررسی شاخصهای توسعه پایدار محله ای منطقه 13 اصفهان، مجله برنامه ریزی فضایی، سال سوم، شماره دوم، پیاپی 9، تابستان، صص 119-142
امکچی، حمیده(1383)، شهرهای میانی ونقش آنها در چهارچوب توسعه ملی، تهران، مرکزمطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، چاپ اول، 150 ص
بدری، سید علی و افتخاری، عبدالرضا رکن الدین(1382)، ارزیابی پایداری:مفهوم و روش، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 18، شماره 2، پیاپی 69، تابستان، صص 9-34
براتی، ناصر(1386)، توسعه فرهنگی پایدار، مجله برنامه ریزی و بودجه، شماره 24، صص 71-86
پاتر، رابرت و ایونز، سلی لوید(1384)، شهر در جهان در حال توسعه، تهران، انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، چاپ اول، مترجم:کیومرث ایراندوست و همکاران، 361 ص
پورطاهری، مهدی و همکاران(1389)، سنجش و اولویت بندی پایداری اجتماعی در مناطق روستائی با استفاده از تکنیک رتبه بندی بر اساس تشابه به حل ایده آل فازی(مطالعه موردی: دهستان حومه بخش مرکزی شهرستان خدابنده)، پژوهشهای روستایی، سال اول، شماره 1، صص1-32
تقوایی، مسعود و صفرآبادی، اعظم(1392)، توسعه پایدار شهری و برخی عوامل موثر بر آن(مطالعه موردی: شهر کرمانشاه)، مجله مطالعات جامعه شناختی شهری، سال سوم، شماره ششم، بهار، صص 1-22
تیموری، ایرج و همکاران(1391)؛ارزیابی پایداری اجتماعی با استفاده از منطق فازی(مورد:شهر تهران)، فصلنامه انجمن جغرافیای ایران، دوره جدید، سال 10، شماره 35، زمستان، صص 19-39
دوپوئی، گزاویه(1374)، فرهنگ و توسعه، ترجمه: فاطمه فراهانی و عبدالحمید زرین قلم، مرکز انتشارات کمسیون ملی یونسکو در ایران، چاپ اول، تهران، 176 ص
رحیمی، حسین(1380)، نقش فرهنگ در توسعه پایدار، مجله اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره 167و 168، صص 138-145
رضوانی، محمد رضا و همکاران(1391)، تبیین شاخصهای محک پایداری در ارزیابی آثار الگوهای گردشگری در نواحی روستایی پیرامون کلانشهر‌ها(مورد: نواحی روستایی پیرامون کلانشهر تهران)، مجله پژوهشهای جغرافیای انسانی، شماره 81، پائیز، 69-94
رکنی پور، مهرداد(1385)، ارزیابی استراتژی‌های منطقه کلانشهری از دیدگاه توسعه پایدار، به راهنمایی دکتر مجتبی رفیعیان، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری و منطقه ای
زاهدی، شمس السادات و نجفی، غلامعلی(1385)، بسط مفهومی توسعه پایدار، فصلنامه مدرس علوم انسانی، شماره 94، زمستان، صص43 – 76
سرور، رحیم و موسوی، میرنجف(1390)، ارزیابی توسعه پایدار شهرهای استان آذربایجان غربی، نشریه جغرافیای انجمن جغرافیای ایران، دور جدید، سال نهم، شماره 28، صص28-7
صالحی میلانی، ساسان و محمدی، مریم(1389)، اهداف و شاخصهای تحقق پایداری فرهنگی، نامه معماری و شهرسازی، دو فصلنامه دانشگاه هنر، شماره 5، پاییز و زمستان، صص 81-98
صالحی میلانی، ساسان و محمدی، مریم(1390)، تدوین شاخصهای سیاستگذاری با هدف تحقق پایداری فرهنگی، مورد پژوهی:منطقه کلانشهر تهران، مجله مدیریت شهری، سال نهم، شماره 27، بهار و تابستان، صص41-58
طالبیان، سید امیر و همکاران(1387)، تحلیل تاثیر اجتماعی توسعه صنعتی در منطقه عسلویه، تهران، نامه علوم اجتماعی، شماره 33، بهار، صص 75-55
عبدی، محمد علی و مهدیزادگان، سیما(1389)، توسعه درونی شهری، انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، ، چاپ اول، تهران، 352 ص
عنبری، موسی و ملاکی، احمد(1390)، بررسی آثار اجتماعی قطب‌های رشد صنعتی بر توسعه پایدار محلی.مطالعه موردی:قطب رشد صنعتی عسلویه، مجله توسعه روستایی، دوره سوم، شماره 2، صص106-87
فنی، زهره(1379)، شهرهای کوچک و توسعه پایدار منطقه ای، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 4، صص 44 - 49
مشکینی، ابوالفضل و همکاران(1392)، تحلیل فضایی سنجش پایداری اجتماعی شهری(مطالعه موردی: مناطق 22 گانه شهر تهران)، مجله جغرافیا، دوره جدید، سال یازدهم، شماره 39، زمستان، صص 186-211
موحد، علی(1379)، توسعه پایدار شهری، نشریه مسکن وانقلاب، شماره 90
موسی کاظمی محمدی، سید مهدی وشکوئی، حسین(1381)، سنجش پایداری اجتماعی شهر قم، فصلنامه پژوهشهای جغرافیایی، شماره 43، زمستان، صص21-47
نقی زاده، محمد(1387)، تاملی در رابطه پایداری فرهنگی با فرهنگ پایداری، مجموعه مقالات توسعه پایدار شهری(تدوین: دکتر بهناز امین زاده)، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، تهران، 206ص
Bang.J.et al(2009),Analyzing on the selecting behavior of mining cities,industrial transition based on the view point of sustainable development: a perspective of evolution ary game ,Procodia Eearth and Planterary Science1,pp.1647-1653.www.elsevier.com/locate/procedia
Banica,A.(2010),sustainable urban development indicator.case study;Targu ocna town.present environment and sustainable development. NR.4.PP.339-352
Bell.S&Morse.S.(2003),Measuring Sustainability:;Learning From Doing. Routledge Press,London,206 pages
Brouwer.R.et al(2004),Integrated ecological,economic and social impact assessment of alternative food control policies in the Netherlands,Ecological Economics.vol.50.Issue1-2.pp.1-21
Dempsey,N.Brown.C.Bramely.G(2012),The key to sustainable urban development in uk cities? The influence of density on social sustainability,Volume77, Progress in planning, N77, pp89-141 ,www.elsevier.com/locate/pplann
DFID(2002),Indicators for Socially Sustainable Development. http://livelihood.org/info/docs/wssd-indbr.pdf
Diaz.R.A(2011),Planning for sustainable development: strategic alignment in Peruvian region and cities,futures 43.pp 908-918.jurnal homepage:www.elsevier.com/locatelfutures
Donatiello.G(2001),Environmental sustainability indicators in urban areas:An Italian experience,conference of European statisticians,Joint EcE/Eurostat work session on methodological Issues of Environment statistics ,Ottawa,Canada,1-4 october,working paper.No.16
Duxbury.N(2012),Cities,Culture and Sustainable Development,Summer LAB’12:ART,Climate change and community Development Torres Vedras,Portugal,5 september 2012,Duxbury@ces.uc.pt
Furman.E & Hilden.M.(1997),Guidelines for Environmental Impact Assessment (EIA) in the Arctic, Arctic Environmental Protection Strategy. Finnish Ministry of the Environment.FIN-00251 Helsinki,http://www.vyh.fi/fei/intercoo/arctic/index.htm
GTZ(2004),Chance for Socially sustainable Development ,Programme Office for Social and Ecological Standards. Email;social-ecological-standards@gtz.de
Gulland, E. J. M. & Akcakaya, H. R (2001). Sustainability indices for exploited populations. TRENDS in Ecology and Evolution. Vol.16 (12). http:/tree.trends.com
Hartmut.B(1999),Indicators for Sustainable Development: Theory , ,Method,Applications.Winnipeg,Man:International Institute for Sustainable Development. Available on:www.world cat.org/isbn/1895536138.
http://www.pseez.ir
Kundak, S. (2008). When disasters hit sustainability. ITU A|Z, Vol. 5, NO. 2, pp 9-21.
Li.F.et al(2009),measurement indicators and an evaluation approach for assessing urban sustainable development: A case study for China jining city,Landscape and Urban planning. 90.pp.134-142
Lorenzo.J.M.P. et al(2012),Sustainable cities:do political factors determine the quality of life?,Journal of cleaner production. vol 21,pp.34-44
Moffat.I.Hanley.N.Wilson.M.D.(2001),Measuring and modeling sustainable Development ,Taylor&Francis Press,London,first eddition,305 pages
Ogbazi.J.U(2013) ,Alternative Planning approaches and the sustainable cities programme in Nigeria,Habitat International.N 40,pp 109-118
Overton.J&Scheyvens.R(1999),Strategies for Sustainable Development:Experience from the Pacific ,UNSW Press,First Edition,306 pages
Shen,L,Y.et al(2011),The application of urban sustainability indicators-A comparison between various practices ,Habitat International 35.pp.17-29. Journal homepage:www.elsevier.com/locate/habitatint
Singh.R.K.et al(2012),An overview of sustainability assessment methodologies.Ecological Indicators 15,pp 281-299.Journal homepage:www.elsevier.com/locate/ecolind
UN(2007),Indicators of sustainable Development: Guideliness and methodologies,United Nations ,New York,Thired Edition,Octobr,97 pages
UNDSD.(2001),Indicators of SustainableDevelopment:Farmeworkandmethodologies.Commission on sustainable development,Ninth Session,16-27 April 2001.Background Paper.No 3.UN.New York
Vallance. s.et al(2011),what is social sustainable ility?A clarification of concepts.Geoform 42.pp 342-348,Journal home page.www.elsevier.com/locate/geoforum
WHO(1997),City planning and sustainable development ,European sustainable development abd health series:2.http://www.euro.who.int/data/assests/pdf file/008/101060/wa 38097 ci.pdf
Winograd.M&Farrow.(2010),sustainable developmen
)
