نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
دانشگاه آزاد
چکیده
کلیدواژه‌ها
ارزیابی میزان تأثیر شهرسازی مشارکتی بر کیفیتهای تنوع و احساس امنیت محلات مسکونی در ایران
|
سروش کرمی: |
کارشناسی ارشد طراحی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد پرند، تهران، ایران |
چکیده
تنوع و احساس امنیت، از مهمترین کیفیتهای به وجود آورنده سرزندگی در هر محله مسکونی میباشند. مشارکت عمومی در برنامه‌های محلی یکی از ابزارهای تاثیر گذار بر سطح سرزندگی محلی و فاکتورهای آن است. امروزه به علت گسترده شدن انتظارات و مسائل محیط شهری، تخصصی شدن، مقیاس برنامه ریزی، کمبود زمان و. ..، از جنبه مشارکت مردمی کاسته شده است. به علت همین دوری مردم از طرحهای شهری، شهرها تنها تبلوری کالبدی از تقاضاهای ظاهری افراد شده و به نیازهای اصیل و مهم آنها نمیپردازند. در این پژوهش سعی شده، دریابیم مشارکت در چه سطوحی و به چه میزان قادر به ایجاد و بهبود این کیفیتها در محلههای مسکونی امروز است. این پژوهش از نوع کاربردی و شیوه انجام این پژوهش با آمار استنباطی است. در ابتدا با استفاده از مطالعات نظری انجام شده، مهمترین شاخصهای سرزندگی در محله شناسایی شده؛ و با استفاده از آزمون خیدو، ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون ساده به بررسی رابطه آنها با مشارکت مردمی در نمونه موردی اقدام گردیده است. با استناد به نتایج پژوهش، مشخص شد که ارتباطی معنی دار و مستقیم بین سطح تنوع و ایمنی/ امنیت (به عنوان مهمترین عوامل سرزندگی در یک محله شهری) و مشارکت مردم برای تحقق آنها وجود دارد. همچنین مقدار ثابت و ضریب اثر بدست آمده در دو رابطه نشان میدهد که تاثیرپذیری متغیر ایمنی/ امنیت از میزان مشارکت ساکنین محله، به طرز معنا داری بیشتر از تاثیرپذیری متغیر تنوع میباشد. بدین معنی که مشارکت مردمی تاثیر چشمگیری بر امنیت محلی دارد.
واژه‌های کلیدی: شهرسازی مشارکتی، سرزندگی، مشارکت عمومی، تنوع، ایمنی و امنیت
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
در گذشته طرحهایی که برای محیط زندگی مردم به اجرا در آمده یا توسط خود آنها طراحی و اجرا شده و یا اینکه با مشارکت حداکثری و نظارت کامل آنها برنامه ریزی و اجرا گردیده است. اما امروزه به علت گسترده شدن انتظارات و مسائل محیط شهری، تخصصی شدن، مقیاس برنامه ریزی، کمبود زمان و. ..، از جنبه مشارکت مردمی کاسته شده است. به علت همین دوری مردم از طرحهای شهری، شهرها تنها تبلوری کالبدی از تقاضاهای ظاهری افراد شده و به نیازهای اصیل و مهم آنها نمیپردازند. نیازها، تقاضاهای برآورده نشده، آرزوهای نامشخص و موقعیتهای رفتاری سرخوردهای است که به خاطر عدم شرکت مردم در طراحیها ظاهر میشود (بحرینی، 1382).
1-2- اهمیت و ضرورت
عدم سرزندگی و پویایی در محلات شهری، ناشی از عدم برقراری ارتباط میان اهالی و محله است. بدین ترتیب که بسیاری از محلات، فاقد عناصر جاذب ساکنین بوده و خاطرات به یاد ماندنی را برای اهالی خویش رغم نمیزنند. همچنین برخی ساعات، زنان و کودکان احساس امنیت لازم برای حضور در فضاهای محلی را ندارند. لازمه سرزندگی فضاهای شهری، حضور مداوم مردم در محلهها و به تبع آن در شهر میباشد. مردم، خود بهتر از هر کسی به احتیاجات خود برای ایجاد محیطی شاداب و پویا واقفند. بر همین اساس برای ایجاد و داشتن بسیاری از عناصر و عوامل سرزندگی در محلهها، تصمیمگیری و مشارکت مردم در تحقق این امر بسیار موثر میباشد. به نظر میرسد ارتباط معنی داری میان ایجاد تنوع، امنیت و ایمنی به عنوان مهمترین عوامل سرزندگی در یک محله شهری و مشارکت مردم برای تحقق آنها وجود دارد. در کشور ما این مهم نادیده گرفته شده و بحث مشارکت تنها محدود به مرحله اجرای پروژههای ساخت و ساز و صرفا جهت تامین اعتبارات مورد نیاز، مورد استفاده قرار گرفته است. مشارکت مردمی به مفهوم واقعی آن در پی سپردن زمام مدیریت شهر در یک محله به دست خود ساکنین است.
1-3- اهداف
هدف از این پژوهش، بررسی فاکتورهای کنترل کننده کیفیت سرزندگی محلات مسکونی و شناسایی رابطه و میزان تاثیر پذیری مهمترین آنها از مشارکت مردم محله در قالب شهرسازی محله مبنا در شرایط شهرهای ایران است. برای این منظور یکی از محلات با قدمت تاریخی و در حال تحول کالبدی- جمعیتی در شهر همدان انتخاب شده است.
1-4- پیشینه پژوهش
سقراط در قرن پنجم پیش از میلاد گفته است: هدف اصلی از ایجاد شهر تأمین نشاط و خوشبختی شهروندان است. این گفته سقراط رابطه دیرین و مستحکم میان دو مفهوم «شهر» و «نشاط و سرزندگی» را به خوبی نشان میدهد. بر مبنای چنین دیدگاهی اساساً شهر دستگاه، وسیله یا مرکبی برای نیل به شادی و نشاط و سرزندگی تلقی میشود (کرمی،1390: 72). در فرهنگی فارسی عمید، واژه نشاط به معنای شادمانی کردن، سبکی و چالاکی، شادی، خوشی و خوشحالی آمده است. در منبع مزبور برای واژه سرزندگی نیز معادل‌های مشابهی ارائه شده است. برای مفهوم سرزندگی، برابرهای گوناگونی در غرب وجود دارد که از آنها میتوان بهLiveliness، livability، Viability، Vitality اشاره نمود؛ که البته به جز "Vitality"، لغات دیگر، بیشتر به مفهوم زیست پذیری و قابلیت زندگی نزدیک هستند (کرمی،1390: 73). رابرت کوآن[1] در لغت نامه شهرسازی، سرزندگی را «مناسب برای زندگی و فراهم آورنده کیفیت زندگی مطلوب» تعریف میکند. در لغتنامه شهرسازی او، سرزندگی و زیست پذیری در کنار هم آمده و اینگونه معنی شده است: “Vitality and Viability” ویژگی مراکز شهرهای کوچک و بزرگ موفق است؛ سرزندگی شهر بازتاب سطح شلوغی آن در اوقات مختلف روز و در بخشهای مختلف است؛ درصورتی که زیستپذیری میزانی برای سنجش ظرفیت آن برای جذب سرمایه برای بقا، بهبود و تطابق نیازهای متغیر است(Cowan, 2005:442). بر اساس مطالعات قبلی فاکتورهای تنوع و امنیت هرکدام تاثیر بسیار قوی بر سرزندگی فضای شهری خصوصا فضاهای محلی دارند. در مطالعات انجام شده در این زمینه، رابطه متغیرهای شکل دهنده کیفیت سرزندگی با کالبد و سطح حضور مردم سنجیده شده است اما هیچکدام از آنها به کیفیت حضور مردم از جنبه مشارکت فعال مردم خصوصا در محلهها نپرداخته اند. رابطه بین مشارکت مردمی و مهمترین شاخصهای کیفی تولید سرزندگی حلقه گم شده در این زمینه است که در این پژوهش به تفصیل درباره رابطه آنها صحبت میشود.
1-5- سئوال‌ها و فرضیه‌ها
H1- به نظر میرسد که رابطه مستقیمی بین میزان تنوع محیط در یک محله و میزان مشارکت مردمی در آن محله وجود دارد.
H2- به نظر میرسد که رابطه مستقیمی بین میزان امنیت و ایمنی در یک محله و میزان مشارکت مردمی وجود دارد.
1-6- روش تحقیق
در این مطالعه براساس متغیرهای منتخب برای مطالعه فرضیات و روشهای به کار گرفته شده در تجزیه و تحلیل اطلاعات بدست آمده، روش تحقیق تحلیلی بر مبنای آمار استنباطی انتخاب شده است. در این تحقیق مؤلفههای مهم در ایجاد سرزندگی در محلات شهری مورد بحث قرار گرفته و به طور اخص به بررسی تحقق سرزندگی با استفاده از مؤلفههای "ایمنی و امنیت" و "تنوع" در محله با روش مشارکت محور پرداخته شده است. در ابتدا با استفاده از مطالعات نظری انجام شده، شاخصهای سرزندگی در محله شناسایی شده در ادامه با استفاده از آزمون خیدو[2]، ضریب همبستگی پیرسون[3] و تحلیل رگرسیون ساده[4] به بررسی میزان تاثیرپذیری این دو فاکتور از مشارکت در محله، با استفاده از پرسشنامه پرداختیم. این تکنیک با توجه به شرایط اجتماعی و اداری محله و همچنین بدلیل نیاز به روشی علمی برای جمع آوری داده، تحلیل و نیل به اهداف تحقیق، از میان تکنیک‌های قابل اجرا انتخاب شده است. جامعه آماری در این تحقیق ساکنین محله کلپا با جمعیتی حدود 3427 تن میباشد. در این مطالعه محله کلپا در شهر همدان به عنوان یک جامعه آماری محدود در نظر گرفته شده و برای محاسبه حجم نمونه از فرمول زیر استفاده گردیده است:
z = 1.96
دراین فرمول d نشان دهنده خطای قابل قبول، n مشخص کننده تعداد نمونه برای جوامع نامحدود و واریانس صفت مورد نظر است (:671978Dickey and Watts,). با در نظر گرفتن d برابر 06/0، طبق فرمول، حجم نمونه n برابر 278 محاسبه میشود و میزان اعتبار این نمونه گیری ( 94% ) است. در این مطالعه از بین انواع نمونهگیری روش نمونه گیری تصادفی[5] انتخاب شده است. در نهایت از تکنیک سوآت جهت پیشبرد نتایج حاصل از تجزیه و تحلیلها استفاده شده است.
1-6-1- اعتبار[6] و پایایی[7] ابزار اندازهگیری
در این تحقیق، برای اندازهگیری شاخصهای کیفیت فضاهای شهری، ابتدا با مرور نوشتارهای نظری و تحقیقات پیشین، سؤالاتی در نظر گرفته شد. بنابراین بخشی از اعتبار پرسشنامه طراحی شده، مبتنی بر اعتبار صوری[8] بوده و بر تعاریفی و نظریاتی استوار است که حوزه مفهومی متغیرهای یاد شده را در بر میگیرند. همچنین در این تحقیق از اعتبار سازهای[9] نیز برای بررسی اعتبار پرسشنامه استفاده شده است. در این روش از طریق تحلیل عاملی تأییدی[10] بارهای عاملی سؤالات در نظر گرفته شده برای هر شاخص، محاسبه و تنها سؤالاتی در پرسشنامه نهایی باقی ماندند که دارای بار عاملی کافی روی شاخص مورد نظر بودند. پایایی ابزار اندازهگیری از طریق محاسبه ضریب آلفای کرونباخ[11] و تنصیف[12] سؤالات زوج و فرد در یک پیش آزمون، با توزیع پرسشنامه نهایی بین 40 نفر از پاسخگویان، بررسی شده است. درجدول 4 نتایج مربوط به محاسبه ضریب آلفای کرونباخ و همچنین ضریب همبستگی اسپیرمن براون، پس از حذف سؤالات مبهم و غیر مرتبط آمده است؛
جدول 4: ضریب پایایی آلفای کرونباخ و ضریب همبستگی اسپیرمن براون
|
Spearman-Brown |
Cronbach's Alpha |
تعداد سؤالات |
متغیرها |
|
0/70 |
0/72 |
11 |
تنوع |
|
0/81 |
78/0 |
14 |
مشارکت |
|
0/76 |
82/0 |
10 |
ایمنی و امنیت |
با توجه به اطلاعات جدول 4 مشاهده میشود که ضریب پایایی آلفای کرونباخ برای سؤالات در نظر گرفته شده برای هر یک از شاخصها بالاتر از 70/0 و نشان دهنده پایایی ابزار اندازهگیری است. چرا که به طور ایدهآل، ضریب پایایی یک مقیاس باید بالای 70/0 باشد (De Velis,2003:86). همچنین با توجه به ضریب همبستگی اسپیرمن براون، شدت رابطه بین دو نیمه پرسشنامه (سؤالات زوج و فرد) هر یک از شاخصها نیز بالای 6/0 میباشد که نشان دهنده وجود همبستگی قوی بین دو نیمه و تأیید پایایی ابزار اندازهگیری در این تحقیق است.
1-5- معرفی متغیرها و شاخصها
در این تحقیق سطح مشارکت مردمی به عنوان متغیر مستقل و فاکتورهای اصلی سرزندگی شامل: تنوع و امنیت به عنوان متغیرهای وابسته پژوهش مورد ارزیابی قرار میگیرند.
1-6- محدوده پژوهش (محله کلپا)
نمونه موردی مورد بررسی قرار گرفته در این پژوهش محله کلپا در شهر همدان است. این محله دارای ویژگی‌های خاصی است که در معرفی محله بیان خواهد شد. منطقه کلپا در مرکز همدان و در قسمت جنوب شرقی میدان آرامگاه قرار دارد. محله کلپا دارای قدمتی بالا و بافتی است که در دورانهای گذشته دستخوش تغییراتی گشته است.
تصویر1: محدوده محله کلپا در شهر همدان
مأخذ: Google Earth
این محله دارای خصوصیات خاصی است که آن را در شهر همدان منحصر به فرد ساخته و دارای جداره تجاری و همچنین دارای بافت مسکونی نو در کنار بافتهای قدیمی است. از آنجایی که رشد کالبدی همدان در دهه‌های قبل به سمت جنوب شهر بوده باعث شده که مرکز ثقل کالبدی و جمعیتی همدان با گذشت زمان از سمت میدان امام به صورت تدریجی به سمت جنوب و به طرف میدان آرامگاه کشیده شود این امر باعث بروز تحولات زیادی در 2 دهه اخیر در محله کلپا شده، تغییراتی که چهره و منظر این محله قدیمی را دگرگون کرده و شاید دیگر از جلوه سنتی این محله خبری نباشد.
2-مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری
2-1- مفهوم سرزندگی
یک «فضای شهری سرزنده» عبارت است از یک فضای شهری که در آن حضور تعداد قابل توجهی از افراد با تنوع مناسب (به لحاظ سن و جنس) درگستره زمانی وسیعی از روز و در بستر کالبدی مناسبی (خصوصا به لحاظ امنیت و آسایش فیزیولوژیکی) به فعالیتهای متنوعی که عمدتاً به شکل انتخابی یا اجتماعی بروز مییابد، میپردازند (کرمی،1390:80). اساس و شرایط هر فرایند عمیق، مستمر و توسعه یابنده برای فرد در محیط شهری، پیچیدگی و تنوع لازم شهر و فضاهای آن است. هر شهر خوب و فضای مطلوب باید از تنوع لازم برخوردار باشد و یکنواخت و یا برعکس مغشوش نباشد. هر عابر به طور ناخودآگاه و خودآگاه به ارزیابی خیابانی که در آن حرکت می کند و یا شهری که در آن زندگی میکند، میپردازد و میزان تنوع و بار اطلاعاتی آن را میسنجد و این به ویژه برای مسیری که او به کرات مورد استفاده قرار میدهد، صدق میکند. برای جلوگیری از یکنواختی کسل کننده، شهر باید دارای تفاوتها، عدم یقینها، حتی تضادها و عناصر غیرمترقبه و جدید نیز باشد. باید تفاوت بین محلههای مسکونی با یکدیگر و نیز با مراکز تجاری (منطقهای و شهری) مشخص باشد. نه محلهها دچار یکنواختی شوند و نه مراکز تجاری از وفور بار اطلاعاتی سرسام آور باشند. با توجه به تعاریف فوق میتوان اینگونه استنباط کرد که مهمترین مولفههای شکل دهنده به کیفیت سرزندگی در محلات مسکونی، تنوع (از جنبههای فعالیتی، کالبدی- فضایی) و احساس امنیت در فضاهای محلی خصوصا مرکز محله میباشد. با بررسی دیدگاههای اندیشمندان شهرسازی (جدول 1) به جمع بندی نهایی در این تحقیق میرسیم.
جدول 1: نظریات ارائه شده پیرامون شاخصهای سرزندگی ماخذ:نگارندگان
|
ردیف |
نظریه پردازان |
شاخصهای سرزندگی |
|
1 |
مونتگومری |
تنوع- اختلاط کاربری- حرکت و تحرک افراد پیاده- دسترسی (carmona,2003:p109) |
|
2 |
DOE,1994 Department of the Environment , Reports, London, 1994 |
حضور و جریان افراد پیاده (تنوع جمعیتی) – کیفیت محیطی بالا – فعالیتها و خرده فروشی‌های جذاب – ایمنی و امنیت – میزان سرمایه گذاری در مکان – نرخ مکانهای خالی و مرده (DOE,1994:p55) |
|
3 |
جیکوبز |
اختلاط کاربری- امنیت- دسترسی- تراکم- خوانایی- تنوع (Jacobs,1961 and Comedia,1991) |
|
4 |
راب کریر |
اختلاط کاربری و فعالیت- عملکرد شبانه روزی فعالیتها (کریر، 1375: 19) |
|
5 |
پامیر |
اختلاط کاربریها – خوانایی – تنوع و سادگی – تناسب فضاها – مکانهای مناسب مکث – آسایش فیزیکی و آرامش روانی – تشویق فعالیتهای اجتماعی-فرهنگی 007:p69-73 )2paumier,) |
|
6 |
گلکار |
همه کیفیتهای موثر بر فضای شهری که شامل تنوع کالبدی/ فعالیتی و ایمنی/ امنیت هم میشود (گلکار،1378) |
|
7 |
چارلز لاندری |
سطوح مناسب فعالیتها، تعاملات، ارتباطات فضایی، مبادلات و معاملات (Landry,2000) |
2-2- کیفیت تنوع و احساس امنیت
از بررسی نظریات ارائه شده میتوان دریافت که بیشترین تاکید بر فاکتورهای سازنده کیفیت سرزندگی مربوط به متغیرهای تنوع و ایمنی/ امنیت است. بنابراین این دو فاکتور مورد ارزیابی میدانی و تحلیلی قرار میگیرند. بعضی شهرها هماهنگ و دلنشین هستند و بعضی دیگر نتیجه برخورد شدید ساختمانها با طبیعت و با یکدیگرند. اما فرم کالبدی، تنها صحنهای است که برپا شده و در این صحنه گروهی از فعالیتهای انسان به طور پیوسته آشکار میشوند. بنابراین تنوع فقط در فرم آشکار نمیشود بلکه در فعالیتهایی است که یک مکان امکان آن را فراهم کرده و مشوق آن است؛ چه در روزهای معمولی یا در روزهای تفریح و آنچهکه نشانه ای از حیاتش باشد. فعالیتها میتوانند تصادفی یا سازمان یافته، مغایر یا مکمل هم، قابل دسترسی یا انحصاری باشند. آنها تقریبا همگی پاسخی به خصوصیات و جذابیتهای یک مکان هستند. تنوع کالبدی که در مقیاسی مطمئن یک شرط لازم برای سرزندگی است اما نمیتواند پایداری را تضمین کند. همچنین برقراری امنیت به عنوان اساسیترین نیاز انسانی میتواند علاوه بر تأمین نیازهای اصلی (فیزیولوژیک) زمینه ساز تأمین سایر نیازها مانند تعلق، احترام و شکوفایی باشد. درجه امنیت که مردم احساس میکنند بیشترین اهمیت را در تمایل آنان به حضور در یک محل یا فضا دارد (بییر و هیگینز1381:273). اصولاً هرچه یک فضا بیشتر به عنوان مقصد مطرح باشد و کاربری‌های متنوعی حول آن شکل گرفته باشد، امنیت آن فضا بیشتر و در مقابل هرچه از آن بیشتر به عنوان فضای عبوری استفاده شود، امنیت آن کاهش خواهد یافت. جدول شماره 2 فاکتورهای شکل دهنده به دو متغیر اصلی تحقیق را نشان میدهد.
جدول 2: عوامل عمده ایجاد کننده تنوع و امنیت در محلات شهری ماخذ: نگارندگان
|
|
فاکتورهای موثر |
|
تنوع |
کابری‌های مختلط |
|
تنوع و تراکم مناسب جمعیت |
|
|
تنوع فرم و رنگ (ساختمان‌هایی با قدمت/مصالح/نماهای مختلف) |
|
|
تباین و تنوع فضاهای عمومی محله |
|
|
ایمنی و امنیت |
تقویت حس تعلق |
|
تشویق به سکونت دراز مدت |
|
|
وجود آشنایی و همبستگی میان ساکنان |
|
|
حفظ و تقویت مکان‌ها و فضاهای خاطره انگیز |
|
|
وجود کاربری‌های وابسته به سکونت |
|
|
نظارت اجتماعی بر عرصه ی عمومی |
|
|
افزایش حضور ساکنان در عرصه عمومی |
|
|
وجود کاربری‌های فعال مورد نیاز در هر زمان از شبانه روز |
|
|
نور پردازی مناسب |
|
|
استفاده مناسب از فضاهای بدون کارکرد محله |
|
|
عدم وجود کاربری‌های ناسازگار با مقیاس محله |
2-3- مفهوم شهرسازی مشارکتی و مشارکت مردمی
ریشه لاتین این کلمه از واژه Participate به معنای با خود داشتن و از نفس خویش چیزی از غیر داشتن، سهمی در چیزی غیر از خود داشتن است. در دایره المعارف علوم اجتماعی نیز مشارکت به معنای شرکت فعالانه انسانها در حیات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و بطورکلی تمامی ابعاد حیات خود آمده است (ساروخانی، 1374). از حیث لغوی واژه مشارکت از ریشه فعل شرک عربی به معنای شریک شدن و سهیم شدن در کار یا عقیدهای یا به عبارتی به معنای درگیری و تجمع برای منظوری خاص میباشد. ازطرفی میل، اراده و اختیار مشارکت کنندگان در جریان تعامل هدفمند از ضروریات مشارکت است (ارجمند نیا،1380). یکی از ابعاد مشارکت، مشارکت شهروندی است. مشارکت شهروندی را میتوان به معنای شرکت و حضور جدی، فعال، آگاهانه و ارادی سازمان یافته و مؤثر افراد، گروهها و سازمانهای شهری در فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زندگی شهری برای نیل به اهداف جمعی شهری دانست (اکبرپور،1387). از این رو مشارکت وسیلهای میباشد برای تبدیل یک شهرنشین بیتفاوت به یک شهروند، یعنی تبدیل شهرنشین به انسانی که با محیط خود رابطه ذهنی- عاطفی داشته، مسئولیت بهسازی محیط خود را در یک همیاری مستمر با دیگران بدیهی بپندارد (پاکزاد،1382). بطور کلی هسته مرکزی مفهوم مشارکت، قدرت یافتن شهروندان و تأثیرگذاری بیشتر آنان بر طرحهای شهری است (حبیبی؛ سعیدی رضوانی،1384). عندلیب معتقد است مشارکت مفهوم جدیدی نیست؛ بلکه ریشههای مفهوم مشارکت را میتوان در دولت- شهرهای یونان باستان پیجویی کرد. تعریف عام مشارکت، مفاهیمی مترادف با تعاون، همکاری، خودیاری و دگریاری را مطرح میسازد. اما تعریف امروزین مشارکت آن را کنش ارادی و هدفمند مطرح میسازد که افرادی در یک موقعیت خاص، عملی را انجام میدهند تا اهداف مشترک خود را تحقق بخشند(عندلیب،1387 ). جدول شماره 3 خلاصهای از دیدگاههای مختلف نظریهپردازان و شاخصهای هر نظریه را ارائه میکند.
جدول 3: خلاصه دیدگاههای نظریه پردازان درباره مشارکت مردمی
|
نظریه پرداز |
دیدگاه |
شاخصها |
|
آرنشتاین |
نردبان مشارکت |
کنترل شهروندی- قدرت تفویض شده– شراکت- تسکین بخشیدن– مشاوره- اطلاعرسانی–درمان-دستکاری و ظاهرفریبی |
|
پل |
سطح بندی مشارکت در اجتماعات محلی |
سطح اول: تسهیم اطلاعات(پایینترین سطح)؛ سطح دوم:مشاوره؛ سطح سوم:تصمیمگیری؛ سطح چهارم: اقدام به عمل(بالاترین سطح) |
|
دیویدسون |
گردونه ی مشارکت |
اطلاع رسانی ؛ مشاوره ؛ مشارکت ؛ توانمندسازی |
|
نظریه ی میانجی گری |
رویکرد میانجی گری در برنامه ریزی مشارکتی |
تعهد ؛ مذاکره ؛ پیش میانجی گری ؛ میانجی گری |
|
هاپکینز |
الگوی برنامه ریزی مشارکتی محله مدار: تدارک برنامه؛ رعایت الزامات یک تصمیم گیری خوب؛ سهم خرده سیستم‌های شهری در برنامه؛ فراهم کردن مکانیزم همراهی سیستم جامعه شهری با برنامه‌ها |
1.شناسایی زندگی روزمره محله،لحاظ زمینه‌های اجتماعی ـ فرهنگی و اقتصادی محله، مشارکت اجتماعی و اقتصادی 2.وابستگی عناصر تصمیم گیری،عدم تناقض اهداف و خط مشی‌ها |
|
جان ترنر |
1.دولت فراهم میکند و دولت تصمیم می‌گیرد. 2. مردم فراهم میکند و دولت تصمیم می‌گیرد. 3. دولت فراهم میکند و مردم تصمیم می‌گیرد. 4. مردم فراهم میکند و مردم تصمیم می‌گیرد. |
دسته بندی اشکال مشارکت بر مبنای حضور و عدم حضور دولت و مردم به 4 دسته |
|
سعیدی رضوانی |
مشارکت شعاری مشارکت محدود مشارکت واقعی |
1.تأمین منافع مراجع برنامه ریزی، تظاهر به مشارکت 2.مشارکت بدون مخالفت 3.تأمین حداکثر منابع مردم، مشارکت به عنوان ابزار و هدف |
با توجه به شرایط بروکراسی ایران در بهترین حالت میتوان حالت سوم نظریه ترنر « دولت فراهم میکند و مردم تصمیم میگیرند»، را در نظر گرفت و مبنای کار قرار داد. این رویه در تمامی مراحل از شناخت وضعیت روزمره محله و وضعیت اقتصادی و اجتماعی آن تا تصمیمگیری توسط مردم دنبال خواهد شد.
3- تحلیل یافتهها
از مجموع 290 پرسشنامههای جمعآوری شده تعداد 278 عدد قابل استفاده در فرآیند تحلیل بود. اطلاعاتی که از اجرای پرسشنامهها بدست آمد، جمع آوری، کد گذاری و وارد رایانه شد و با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
3-1- آزمون خیدو برای بررسی معنیداری رابطه بین مشارکت مردمی و تنوع محله
برای بررسی معنیداری رابطه بین مشارکت مردمی و تنوع محله از آزمون معنیداری خیدو استفاده شده و در جدول شماره 5 نتایج این آزمون ارائه شده است؛
جدول 5: آزمون خیدو برای بررسی معنیداری رابطه بین مشارکت مردمی و تنوع محله مأخذ: نگارندگان
|
میزان تنوع میزان مشارکت |
پایین |
متوسط به پایین |
متوسط به بالا |
بالا |
کل |
|
|
پایین |
فراوانی |
50 |
8 |
5 |
0 |
63 |
|
درصد |
4/79 |
7/12 |
9/7 |
0 |
100 |
|
|
متوسط به پایین |
فراوانی |
26 |
29 |
7 |
4 |
66 |
|
درصد |
4/39 |
9/43 |
6/10 |
1/6 |
100 |
|
|
متوسط به بالا |
فراوانی |
4 |
10 |
19 |
12 |
45 |
|
درصد |
9/8 |
2/22 |
2/42 |
7/26 |
100 |
|
|
بالا |
فراوانی |
1 |
4 |
10 |
11 |
26 |
|
درصد |
8/3 |
4/15 |
5/38 |
3/42 |
100 |
|
|
|
سطح معنیداری |
درجه آزادی |
X2 |
|||
|
001/0 |
9 |
75/112 |
||||
با توجه به جدول فوق مشاهده میشود که در مشارکت پایین، درصد تنوع پایین 4/79 درصد است که این مقدار بالاتر از درصد تنوع بالا و متوسط به بالا است. در مقابل در مشارکت بالا درصد تنوع بالا 3/42 درصد و متوسط به بالا 5/38 درصد است و تنها 8/3 درصد تنوع پایین وجود دارد. با توجه به آزمون کای اسکوإر مشاهده میشود که سطح معنیداری خیدو محاسبه شده یعنی مقدار 75/112 با درجه آزادی 9 کمتر از 05/0 است (05/0P<)، بنابراین با 95 درصد اطمینان میتوان گفت که بین میزان مشارکت مردمی و میزان تنوع محله رابطه معنیداری وجود دارد به طوریکه در مشارکت مردمی بالا، درصد تنوع محله نیز بالا و در مشارکت مردمی پایین درصد تنوع محله نیز پایین است.
3-2- ضریب همبستگی پیرسون برای بررسی شدت و جهت رابطه بین میزان مشارکت مردمی و میزان تنوع محله: با توجه به جدول 6 مشاهده میشود، ضریب همبستگی پیرسون رابطهای مثبت و متوسط به اندازه 49/0 بین مشارکت مردمی و تنوع محله نشان میدهد. با توجه به اینکه سطح معنیداری همبستگی بدست آمده کمتر از 05/0 است (05/0P<)، بنابراین رابطه معنیدار بوده و با 95 درصد اطمینان میتوان گفت بین مشارکت و تنوع رابطه مستقیم و معنیداری وجود دارد، به طوریکه هر چه میزان مشارکت مردمی بالاتر باشد، تنوع در محله نیز بالاتر است.
جدول 6: ضریب همبستگی پیرسون (بررسی شدت و جهت رابطه مشارکت مردمی و تنوع محله) مأخذ: نگارندگان
|
شاخصهای آماری متغیرها |
تعداد افراد |
میانگین |
انحراف معیار |
r |
سطح معنیداری |
|
مشارکت |
200 |
53/20 |
17/7 |
**49/0 |
001/0 |
|
تنوع |
200 |
59/5 |
34/2 |
|
3-3- تحلیل رگرسیون ساده برای پیشبینی تنوع محله بر اساس مشارکت مردمی
نتایج تحلیل رگرسیون ارائه شده در جدول 7 نشان میدهد که سطح معنیداری F بدست آمده، یعنی مقدار 23/63 با درجه آزادی 1 و 198 پایینتر از 05/0 است (001/0=p، 23/63=)198 و1F (). بنابراین مدل رگرسیون ایجاد شده از لحاظ آماری معنیدار است. با توجه به مقدار R2، مشارکت 24 درصد از واریانس نمرات تنوع را تبیین میکند. مقدار تبیین نشده برابر با 76 درصد میباشد. به عبارت دیگر 24 درصد از تنوع محله، ناشی از مشارکت مردمی و 76 درصد ناشی از عوامل دیگر است. به منظور وارسی شدت و جهت تأثیر مشارکت مردمی بر تنوع محله و همچنین پیشبینی تنوع بر اساس مشارکت، ضریب بتا نیز محاسبه شده که نتیجه این بررسی در جدول 8 آورده شده است:
جدول 7: نتایج تحلیل رگرسیون ساده برای تببین تنوع محله بر اساس مشارکت مردمی
|
منبع واریانس |
مجموع مجذورها |
درجه آزادی |
میانگین مجذورها |
F |
سطح معنیداری |
R |
R2 |
|
رگرسیون |
10/263 |
1 |
10/263 |
23/63 |
001/0 |
49/0 |
24/0 |
|
باقیمانده |
92/823 |
198 |
16/4 |
||||
|
جمع کل |
02/1087 |
199 |
- |
جدول 8: ضریب بتا به منظور شناسایی شدت و جهت تأثیر مشارکت مردمی بر تنوع محله
|
متغیرپیشبین |
B |
خطای استاندارد |
Beta |
t |
سطح معنیداری |
|
مقدار ثابت |
64/2 |
44/0 |
- |
01/6 |
001/0 |
|
مشارکت مردمی |
16/0 |
02/0 |
49/0 |
95/7 |
001/0 |
3-4- آزمون خیدو برای بررسی معنیداری رابطه بین مشارکت مردمی و امنیت / ایمنی محله
با توجه به مقدار Beta در جدول 8 مشارکت مردمی، تأثیر مثبت و معنیداری به اندازه 49/0 بر تنوع در محله دارد (49/0 Beta=) و (05/0P<). که نشان میدهد با هر واحد افزایش در مشارکت مردمی، تنوع در محله نیز به اندازه 49/0 واحد افزایش مییابد. بر اساس داده‌های موجود در جدول فوق می توان معادله رگرسیون را به شرح زیر نوشت؛ (مشارکت مردمی) 16/0 + 64/2 = تنوع پیشبینی شده محله
جدول 9: آزمون خیدو (بررسی معنیداری رابطه بین مشارکت مردمی و امنیت / ایمنی محله)
|
میزان امنیت و آسایش میزان مشارکت |
پایین |
متوسط به پایین |
متوسط به بالا |
بالا |
کل |
|
|
پایین |
فراوانی |
46 |
9 |
5 |
3 |
63 |
|
درصد |
73 |
3/14 |
9/7 |
8/4 |
100 |
|
|
متوسط به پایین |
فراوانی |
11 |
47 |
6 |
2 |
66 |
|
درصد |
7/16 |
2/71 |
1/9 |
3 |
100 |
|
|
متوسط به بالا |
فراوانی |
3 |
10 |
17 |
15 |
45 |
|
درصد |
7/6 |
2/22 |
8/37 |
3/33 |
100 |
|
|
بالا |
فراوانی |
0 |
1 |
9 |
16 |
26 |
|
درصد |
8/3 |
8/3 |
6/34 |
5/61 |
100 |
|
|
|
سطح معنیداری |
درجه آزادی |
X2 |
|||
|
001/0 |
9 |
49/169 |
||||
با توجه به جدول 9 مشاهده میشود که در مشارکت پایین، درصد امنیت بالا تنها 8/4 درصد، اما درصد امنیت پایین 73 درصد است. در مقابل در مشارکت بالا درصد امنیت پایین صفر و درصد امنیت بالا 5/61 درصد است. با توجه به آزمون کای اسکوإر در ذیل جدول فوق مشاهده میشود که سطح معنیداری خیدو محاسبه شده یعنی مقدار 49/169 با درجه آزادی 9 کمتر از 05/0 است (05/0P<)، بنابراین با 95 درصد اطمینان میتوان گفت که بین میزان مشارکت مردمی و میزان امنیت محله رابطه معنیداری وجود دارد به طوریکه در مشارکت مردمی بالا، درصد امنیت محله نیز بالا و در مشارکت مردمی پایین درصد امنیت محله نیز پایین است.
3-5- ضریب همبستگی پیرسون برای بررسی شدت و جهت رابطه بین میزان مشارکت مردمی و میزان امنیت و ایمنی محله:
با توجه به جدول 10 مشاهده میشود، ضریب همبستگی پیرسون رابطهای مثبت و قوی به اندازه 72/0 بین مشارکت مردمی و امنیت محله نشان میدهد. با توجه به اینکه سطح معنیداری همبستگی به دست آمده کمتر از 05/0 است (05/0P<)، بنابراین رابطه معنیدار بوده و با 95 درصد اطمینان میتوان گفت بین مشارکت و امنیت رابطه مستقیم و معنیداری وجود دارد، به طوریکه هر چه میزان مشارکت مردمی بالاتر باشد، امنیت و ایمنی محله نیز بالاتر است.
جدول 10: ضریب همبستگی پیرسون برای بررسی شدت و جهت رابطه بین مشارکت مردمی و امنیت/ ایمنی محله مأخذ: نگارندگان
|
شاخصهای آماری متغیرها |
تعداد افراد |
میانگین |
انحراف معیار |
r |
سطح معنیداری |
|
مشارکت مردمی |
200 |
53/20 |
17/7 |
**72/0 |
001/0 |
|
امنیت و آسایش محله |
200 |
08/15 |
82/5 |
3-6- تحلیل رگرسیون ساده برای پیشبینی امنیت و ایمنی محله بر اساس مشارکت مردمی
نتایج تحلیل رگرسیون ارائه شده در جدول 11 نشان میدهد که سطح معنیداری F بدست آمده، یعنی مقدار 61/21 با درجه آزادی 1 و 198 پایینتر از 05/0 است (001/0=p، 61/21=)198 و1F (). بنابراین مدل رگرسیون ایجاد شده از لحاظ آماری معنیدار است. با توجه به مقدار R2، مشارکت 52 درصد از واریانس نمرات امنیت و ایمنی را تبیین میکند. مقدار تبیین نشده برابر با 48 درصد میباشد. به عبارت دیگر 52 درصد از امنیت و ایمنی، ناشی از مشارکت و 48 درصد ناشی از عوامل دیگر است. به منظور وارسی شدت و جهت تأثیر مشارکت بر امنیت و ایمنی و همچنین پیشبینی امنیت محله بر اساس مشارکت مردمی، ضریب بتا نیز محاسبه شده که نتیجه این بررسی در جدول زیر آورده شده است:
جدول 11: نتایج تحلیل رگرسیون ساده (تببین امنیت و ایمنی محله بر اساس مشارکت مردمی) مأخذ: نگارندگان
|
منبع واریانس |
مجموع مجذورها |
درجه آزادی |
میانگین مجذورها |
F |
سطح معنیداری |
R |
R2 |
|
رگرسیون |
14/3477 |
1 |
14/3477 |
61/21 |
001/0 |
72/0 |
52/0 |
|
باقیمانده |
58/3253 |
198 |
43/16 |
||||
|
جمع کل |
72/6730 |
199 |
- |
جدول 12: ضریب بتا (شناسایی شدت و جهت تأثیر مشارکت مردمی بر امنیت و ایمنی محله) مأخذ: نگارندگان
|
متغیرپیشبین |
B |
خطای استاندارد |
Beta |
t |
سطح معنیداری |
|
مقدار ثابت |
11/3 |
87/0 |
- |
57/3 |
001/0 |
|
مشارکت مردمی |
58/0 |
04/0 |
72/0 |
55/14 |
001/0 |
همانطور که در جدول فوق مشاهده میشود، با توجه به مقدار Beta مشارکت مردمی، تأثیر مثبت و معنیداری به اندازه 72/0 بر امنیت و ایمنی محله دارد (72/0 Beta=) و (05/0P<). که نشان میدهد با هر واحد افزایش در مشارکت مردمی، امنیت و ایمنی محله نیز به اندازه 72/0 واحد افزایش مییابد. بر اساس داده‌های موجود در جدول فوق می توان معادله رگرسیون را به شرح زیر نوشت؛
= ایمنی و امنیت پیشبینی شده محله
(مشارکت مردمی) 58/0 + 11/3
4- نتیجه گیری
نتایج به دست آمده از تحلیل مطالعات میدانی نشان میدهد که ارتباط مستقیم و معنی داری میان ایجاد تنوع، امنیت/ ایمنی به عنوان مهمترین عوامل سرزندگی در یک محله شهری با سطح مشارکت مردم برای تحقق آنها وجود دارد. مشارکت مردمی نقشی برجسته در بالا بردن تنوع و امنیت در محله به عنوان مهمترین شاخصهای سرزندگی بر عهده دارند و از این طریق بر افزایش سرزندگی در محلات تأثیرگذار است. همچنین ضریب اثر بدست آمده در دو رابطه فوق نشان میدهد که تاثیرپذیری متغیر ایمنی/ امنیت از میزان مشارکت ساکنین محله، به طرز معناداری بیشتر از تاثیرپذیری متغیر تنوع میباشد. زیرا مهمترین عامل ایجاد احساس امنیت، مسئولیتپذیری و واکنش به موقع ساکنین محلات مسکونی در محدوده محله به دلیل سطح بالای مشارکت آنهاست و این نظارت طبیعی و همیشگی ساکنین محله بیشترین تاثیر را نیز بر امنیت خواهد داشت. از آنجایی که ثابت شده است مشارکت در طرحهای شهری احساس تعلق را در ساکنین بالا خواهد برد، به همین دلیل نسبت به حوزه قلمرو زندگی خود حساسیت و مسئولیتپذیری بیشتری خواهند داشت و به هیچگونه وقایع و شرایط مجرمانهای اجازه بروز و ظهور نخواهند داد. مقدار ثابت بدست آمده در معادلات متغیرهای تحقیق به این امر اشاره دارد که بخشی از عوامل کنترل کننده تنوع و امنیت در محله هیچ گونه ارتباط مستقیم و غیر مستقیمی با فاکتور مشارکت ساکنین نداشته و حاصل دخالت عوامل دیگر است که در مطالعات آتی قابل بررسی خواهد بود.
آنچه در برای اجرایی شدن شهرسازی مشارکتی در واحد محله اهمیت دارد، تعیین ساز و کارهای مناسب و چارچوب قانونی لازم برای ارتباط و تعامل مدیریت شهری و مردم با یکدیگر برای تحقق سرزندگی در محلات شهری میباشد. علاوه بر این همدلی ساکنان محلی با یکدیگر و احساس مسئولیت آنها در قبال محلهشان امریست حیاتی که بدون آن سازوکارهای مدیریتی راه به جایی نخواهد برد. مشارکت مردم در برنامهریزی شهری، جایگاهی انکارناپذیر دارد. این جایگاه با در نظر گرفتن ضرورتها، زمینهها و الزامات آن تبیین شده است. بنابراین، مشارکت هدفمند و انتفاعی است. موفقیت یک برنامه تا اندازه بسیار زیادی به نقش مردم و نحوه دخالت آنها در برنامه باز میگردد. تعیین نیازهای واقعی جز با مشارکت مردم میسر نیست و افزون بر این، تجربه برنامه‌های غیر مشارکتی، تاکنون این مسئله را به اثبات رسانده و آزمون خود را پس داده است.
بنابراین با توجه به تصویر ذهنی شهروندان از محلات که فضاهایی پر جنب و جوش و پر از رویداد هستند؛ برای اینکه محلات پاسخگوی توقعات ذهنی شهروندان باشند باید دارای زندگی و شور و هیجان باشند. اگر بخواهیم شهروند را هرچه بیشتر درگیر حیات اجتماعی محله نماییم باید سعی کنیم تنوع را در کارکرد، فعالیتها، زمانهای استفاده از فضا و گروههای مخاطب فضا هرچه بیشتر بالا ببریم تنوع در کاربریها و فعالیتها و ساعات زنده بودن فضا و طولانی بودن آن متضمن حضور و فعالیت گروهای اجتماعی متنوع، گروههای سنی متفاوت و اقشار مختلف است و شرط لازم برای بوجود آمدن این تنوع احساس امنیت و ایمنی مناسب در فضاهای محلی است. برای دستیابی به تدوین فرایند برنامهریزی مشارکتی و ساختار آن به منظور احیای سرزندگی با اتکا به مردم، با توجه به مطالعات صورت گرفته و تحلیل این مطالعات، فرآیند ارائه شده در نمودار شماره 1 پیشنهاد میگردد:
نمودار 1: فرایند پیشنهادی مشارکتی در محلات شهری ماخذ: نگارندگان
منابع
ارجمند نیا، اصغر(1380). سازمان غیر دولتی؛ راهبرد مشارکت سازمان یافته، فصلنامه مدیریت شهری، سال دوم، شماره 5، انتشارات شهرداری ها.
اکبر پور، محمد. (1387) . ارزیابی مشارکتی بهسازی و نوسازی بافت فرسوده محله سیروس تهران. فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره 121، ص14.
بحرینی، حسین. (١٣٨٩) . فرایندطراحیشهری، ویرایش اول, چاپ پنجم، انتشارات دانشگاه تهران.
بیر، آن؛ هیگینز، کاترین (1390)، برنامهریزی محیطی برای توسعه زمین: دستورالعملی برای طراحی و برنامهریزی محلی پایدار، مترجم: حسین بحرینی، چاپ سوم، دانشگاه تهران.
پاکزاد، جهانشاه (1382). بررسی تطبیقی شهرهای ایران و اروپایی ریشهیابی موانع تاریخی مشارکت مردمی. صفه، شماره 37، پاییز و زمستان، ص 41- 56.
حبیبی، محسن و سعیدی رضوانی، هادی(1384). شهرسازی مشارکتی؛ کاوشی نظری در شرایط ایران، نشریه هنرهای زیبا، شماره 24.
ساروخانی، باقر (1374). روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، چاپ اول، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
عندلیب، علیرضا. (1387). مجموعهیادداشتهاینوسازیبافتهایفرسوده. سازمان نوسازی شهر تهران.
کرمی، سروش (1390)، طراحی مرکز شهری سرزنده، پایان نامه کارشناسی ارشد، طراحی شهری، دانشگاه علوم و تحقیقات، تهران.
کریر ، راب (1375)، فضاهای شهری، ترجمه هاشم نژاد، انتشارات جهاد دانشگاهی.
گلکار، کوروش، (1378)، مفهوم کیفیت سرزندگی در طراحی شهری ، نشریه معماری و شهرسازی صفه، شماره 44.
Carmona, Matthew, (2003). Public places, urban spaces: the dimensions of urban design, Architectural Press, London.
Comedia (1991). Out of Hours: The Economic and Cultural Life of Towns, (London, Gulbenkian Foundation).
Cowan, Robert, (2005). The Dictionary of Urbanism, Wiltshire: Streetwise Press.
Department of the Environment (DOE) (1994), Vital & Viable Town Centres, Meeting the Challenge. HMSO, London.
Dickey, John W. ; Watts, T. M. (1978). Analytic Techniques in Urban Regional Planning, McGraw-Hill press, USA.
Jacobs, J. (1961), The Death and Life of Great American Cities, London, Vintage Books.
Landry, Charles,(2000). Urban Vitality: A New Source of Urban ompetitiveness, Spon press.
Paumier, Cy, (2004). Creating a Vibrant City Center: Urban Design and Regeneration Principles, Urban Land Institute, Washington, D.C, USA.
منابع
ارجمند نیا، اصغر(1380). سازمان غیر دولتی؛ راهبرد مشارکت سازمان یافته، فصلنامه مدیریت شهری، سال دوم، شماره 5، انتشارات شهرداری ها.
اکبر پور، محمد. (1387) . ارزیابی مشارکتی بهسازی و نوسازی بافت فرسوده محله سیروس تهران. فصلنامه مسکن و محیط روستا، شماره 121، ص14.
بحرینی، حسین. (١٣٨٩) . فرایندطراحیشهری، ویرایش اول, چاپ پنجم، انتشارات دانشگاه تهران.
بیر، آن؛ هیگینز، کاترین (1390)، برنامهریزی محیطی برای توسعه زمین: دستورالعملی برای طراحی و برنامهریزی محلی پایدار، مترجم: حسین بحرینی، چاپ سوم، دانشگاه تهران.
پاکزاد، جهانشاه (1382). بررسی تطبیقی شهرهای ایران و اروپایی ریشهیابی موانع تاریخی مشارکت مردمی. صفه، شماره 37، پاییز و زمستان، ص 41- 56.
حبیبی، محسن و سعیدی رضوانی، هادی(1384). شهرسازی مشارکتی؛ کاوشی نظری در شرایط ایران، نشریه هنرهای زیبا، شماره 24.
ساروخانی، باقر (1374). روشهای تحقیق در علوم اجتماعی، چاپ اول، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
عندلیب، علیرضا. (1387). مجموعهیادداشتهاینوسازیبافتهایفرسوده. سازمان نوسازی شهر تهران.
کرمی، سروش (1390)، طراحی مرکز شهری سرزنده، پایان نامه کارشناسی ارشد، طراحی شهری، دانشگاه علوم و تحقیقات، تهران.
کریر ، راب (1375)، فضاهای شهری، ترجمه هاشم نژاد، انتشارات جهاد دانشگاهی.
گلکار، کوروش، (1378)، مفهوم کیفیت سرزندگی در طراحی شهری ، نشریه معماری و شهرسازی صفه، شماره 44.
Carmona, Matthew, (2003). Public places, urban spaces: the dimensions of urban design, Architectural Press, London.
Comedia (1991). Out of Hours: The Economic and Cultural Life of Towns, (London, Gulbenkian Foundation).
Cowan, Robert, (2005). The Dictionary of Urbanism, Wiltshire: Streetwise Press.
Department of the Environment (DOE) (1994), Vital & Viable Town Centres, Meeting the Challenge. HMSO, London.
Dickey, John W. ; Watts, T. M. (1978). Analytic Techniques in Urban Regional Planning, McGraw-Hill press, USA.
Jacobs, J. (1961), The Death and Life of Great American Cities, London, Vintage Books.
Landry, Charles,(2000). Urban Vitality: A New Source of Urban ompetitiveness, Spon press.
Paumier, Cy, (2004). Creating a Vibrant City Center: Urban Design and Regeneration Principles, Urban Land Institute, Washington, D.C, USA.
)
