Document Type : Research Paper
Authors
Kharazmi University
Abstract
Keywords
تحلیل نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری (مطالعه موردی: نواحی 22 گانه شهر سنندج)
|
فرزانه ساسان‌پور: |
استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران |
چکیده
از مشکلات اساسی شهرها در دهه‌های اخیر، توزیع نابرابر منابع و جمعیت در بخش‌های مختلف شهری است. نابسامانی نظام توزیع مراکز خدماتی در فضاهای شهری زمینه‌ساز نابرابری اجتماعی شهروندان در برخورداری از این خدمات شده است. توجه به اهمیت توزیع کاربری‌های خدماتی در نواحی شهری و فراهم نمودن امکانات و خدمات موردنیاز عاملی مهم در ارتقاء سطح زندگی، عدالت اجتماعی و پایداری زندگی شهری است. هدف کلی این پژوهش تحلیل و سنجش میزان نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدماتی در نواحی 22 گانه شهر سنندج است. پژوهش حاضر ازنظر هدف کاربردی و ازنظر روش توصیفی- تحلیلی است. همچنین از مدل‌های کمی «TOPSIS»، «آنتروپی شانون»، «ضریب مکانی»، «ضریب همبستگی پیرسون»، «ضریب همبستگی اسپیرمن» و نرم‌افزار Arc Gis استفاده‌شده است. جامعه آماری 22 ناحیه شهر سنندج است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد بین توزیع و میزان برخورداری نواحی از کاربری خدماتی، ارتباط منطقی و متعادلی وجود ندارد. به عبارتی عدم تطابق توزیع فضایی خدمات را با نیازهای جمعیتی در سطح محدوده موردمطالعه تأیید می‌کند. بر اساس تحلیل صورت گرفته از تلفیق تکنیک‌ها، نواحی 15 و 13 ازنظر توزیع خدمات دارای وضعیت نسبتاً متعادل است علت این امر پایین بودن تراکم ناخالص جمعیتی و بالا بودن سرانه‌های خدمات شهری است. از سوی دیگر نواحی 11 و 21 دارای وضعیت نامتعادل نسبت به سایر نواحی است؛ بنابراین نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری 22 گانه سنندج در سطح بالایی وجود دارد.
واژه‌های کلیدی: تحلیل فضایی، عدالت فضایی، کاربری خدماتی، نواحی شهری، سنندج
1-مقدمه
1-1- طرح مسأله
تقویت توسعه متوازن اجتماعی- اقتصادی، افزایش کیفیت زندگی شهروندان و شناخت محرومیت‌ها برای توزیع خدمات یکی از اصول مهم توسعه پایدار است (حسین زاده دلیر،1392: 128). تمرکز توسعه در شهرها و توجه به مفاهیم کالبدی و هندسی صرف و غفلت از اهداف اجتماعی در طرح‌های توسعه شهری، شهرها را با چرخه نامطلوبی از عدم تعادل‌های اجتماعی – اقتصادی و زیست‌محیطی روبهرو کرده است. امروزه اغلب مردم این احساس عمومی رادارند که مناطق شهری نامطلوب و نامناسب برای زندگی و فعالیت است زیرا افزایش جمعیت و رشد شتابان شهرنشینی در دهه‌های گذشته آثار سویی را به دنبال داشته است، که از آن جمله می‌توان به توزیع کالبدی ناموزون شهرها، ایجاد محلات حاشیه‌ای، فقر و افت استانداردهای زندگی، کمبود مراکز خدماتی و نهایتاً نابرابری در برخورداری از امکانات اشاره نمود (صالحی،2:1383). در بررسی مسائل شهری در قالب توسعه پایدار شهری فرض بر این است که چنانچه هزینهای بدون در نظر گرفتن مکانیزم‌های برابری، صرف توسعه زیرساخت‌ها، تجهیزات و خدمات شهری شود، خود باعث تشدید نابرابری بین اقشار مختلف جمعیت شهری میگردد (Bolar,2005,629). ازنقطه‌نظر جغرافیایی عدالت اجتماعی شهر مترادف با توزیع فضایی عادلانه امکانات و منابع بین مناطق مختلف شهری و دستیابی برابر شهروندان به آن‌ها است زیرا عدم توزیع عادلانه آن‌ها به بحران‌های اجتماعی و مشکلات پیچیده فضایی خواهد انجامید (شریفی:6،1385). لذا عمل آگاهانه مدیریت شهری در توزیع فضایی منافع اجتماعی برای کاهش نابرابری‌های فضایی و ارتقاء کیفیت محیط کالبدی و از طریق آن ارتقاء کیفیت زندگی (Linch,2001,28) و رسیدن به پایداری شهری مستلزم درک تحلیلی از وضع موجود است که در آن برای رفع نابرابری‌ها به دنبال تخصیص منابع با مطلوب‌ترین ترکیب ممکن می‌باشند (هاروی،43:1382). درحالی‌که بی‌توجهی به خدمات زیر بنایی و خدمات عمومی شهری، باعث بروز کمبودها و فشار بر تأسیسات موجود می‌شود واضح است که هر یک از سطوح تقسیمات کالبدی شهر بر اساس نیازهای شهروندان خدمات مختلفی را نیاز داشته و بر این اساس خدمات مختلف نیز بایستی با توجه به آستانه جمعیت موردنیاز در سطح مناطق توزیع شوند، امری که باعث توسعه متعادل مناطق شده و منطبق بر عدالت اجتماعی است. لذا توزیع نامتعادل امکانات و خدمات تأثیر نامطلوبی بر توسعه پایدار شهر خواهد داشت. با توجه به موقعیت فضایی متفاوت فعالیت‌ها در شهر، الگوی کاربری زمین تأثیر به سزایی در رفتار گروه‌های اجتماعی دارد. براین اساس قابلیت و سهولت دسترسی شهروندان به تسهیلات، خدمات شهری و فعالیت‌ها یا به‌نوعی دیگر تعادل در جایگاه فعالیت‌ها، تسهیلات و کاربری‌ها به‌ویژه خدمات شهری در فضا پیوند نزدیکی با الگوی کاربری زمین می‌یابد براثر تمرکزگرایی جمعیتی در نواحی ویژه‌ای، شهر سنندج با مسائل و مشکلات فضایی همچون توزیع فضایی نامتعادل منابع و امکانات خدماتی، توسعه فیزیکی نامناسب و غیره مواجه شده است.
2-1- اهمیت و ضرورت تحقیق
الگوی توزیع مراکز خدمات شهری ازجمله عواملی است که باعث ارزش متفاوت زمین شهری شده و به جدایی گزینی گروه‌های انسانی دامن می‌زند (حاتمی نژاد و همکاران،2:1387) الگوی توزیع فضایی کاربری‌های شهری به‌گونه‌ای است که قطعات مختلف زمین شهری به کاربری‌های مختلفی اختصاص پیدا می‌کنند و برای سهولت در مطالعه و بررسی دقیق کاربری‌های شهری آن‌ها را به گروه‌های مشخصی طبقه‌بندی می‌نمایند که البته طبقه‌بندی کاربری‌ها نیز به طرق مختلف و گروه‌های متفاوت صورت می‌گیرد (عسگری و دیگران،17:1381)؛ بنابراین توزیع بهینه خدمات و امکانات باید به‌گونه‌ای صورت گیرد که به نفع تمامی اقشار و گروه‌های اجتماعی جامعه گردد و عدالت اجتماعی و فضایی در شهرها تحقق یابد. در این راستا کاربری‌ها و خدمات شهری ازجمله عوامل مؤثر و مفیدند که به پاسخگویی نیازهای جمعیتی، افزایش منفعت عمومی و توجه به استحقاق و شایستگی افراد می‌توانند با برقراری عادلانه‌تر، ابعاد عدالت فضایی، اجتماعی، اقتصادی را برقرار می‌نمایند (وارثی و دیگران،95:1386). شهر سنندج دارای ترکیبی ناهمگون در توزیع کاربری‌های شهری است که این امر دستیابی جمعیت ساکن در نواحی شهری را به امکانات و خدمات موردنیاز با مشکل روبرو کرده است. بنابراین شناسایی میزان دستیابی جمعیت ساکن در نواحی شهری به کاربری‌های شهری از ضروری‌ترین موضوعات قابل‌بررسی است. همچنین چشم‌انداز توسعه فضایی، نمایانگر عدم تعادل‌های فضایی تمرکز جمعیت و نابرابری در برخورداری از کاربری خدمات شهری در نواحی مختلف شهر سنندج است. در راستای چنین ضرورتی رعایت عدالت فضایی و دستابی به فرصت‌های برابر از اولویت‌های اساسی است.
3-1- اهداف پژوهش
تحلیل و سنجش نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری در نواحی 22 گانه شهر سنندج؛
بررسی و شناخت چگونگی توزیع جمعیت و خدمات در نواحی شهر سنندج؛
شناخت تراکم، تمرکز و پراکندگی سرانه‌های شهری در سطح شهر سنندج؛
4-1- پیشینه پژوهش
مفهوم و کارکرد عدالت اجتماعی از اواخر دهه 1960 به بعد، وارد ادبیات جغرافیایی شد و جغرافیای رادیکال و لیبرال را بیش از سایر مکاتب تحت تأثیر قرارداد. از دهه 1970 رویکرد مارکسیستی به تحلیل مسائل شهری در کشورهای پیشرفته غربی به یک جریان نیرومند و گذار تبدیل گردید. در انگلستان و ایالات‌متحده، جغرافیدانی مثل دیوید‌هاروی و در فرانسه‌هانری لفبور به تکمیل نظریه‌های جامعه‌شناختی درزمینه مسائل و موضوعات شهری پرداختند. لفبور فضا را سیاسی و ایدئولوژیک می‌داند و آن را به‌واسطه کشمکش‌های اجتماعی، چارچوبی برای اعمال انقلابی می‌داند و انقلابات شهری را یک عمل اجتماعی می‌پندارد (Lefebvre,1970). از آثار ممتاز در مکتب جغرافیای لیبرال کتاب دیوید اسمیت (جغرافیای انسانی: رهیافت رفاه) می‌توان اشاره کرد که در آن شاخص‌های شناخت رفاه و تحلیل عدالت اجتماعی بررسی‌شده است. در سال 1991 کمیته جغرافیای اجتماعی و فرهنگی موسسه جغرافیدانان انگلیس گزارشی درزمینه عدالت اجتماعی و جغرافیا منتشر ساخت که در آن تحلیل روی (برندگان جامعه) و (بازندگان جامعه) به‌عمل‌آمده بود. دیوید‌هاروی در کتاب باارزش خود تحت عنوان (عدالت اجتماعی و شهر) مفهوم عدالت اجتماعی را در کمک به خیر و صلاح همگانی، توزیع درآمد در مکان‌ها، تخصیص عادلانه منابع و رفع نیازهای اساسی مردم به کار می‌گیرد (شکویی،141:1392). در ایران نیز سابقه بررسی عدالت اجتماعی به دو دهه اخیر برمی‌گردد که ازجمله می‌توان به آثار حسین شکویی و رساله‌های عماد افروغ، نفیسه مرصوصی، حسین حاتمی نژاد و عبد النبی شریفی اشاره کرد.
5-1- سؤالات تحقیق
آیا توزیع فضایی خدمات شهری در نواحی 22 گانه شهر سنندج مناسب است؟
کدام‌یک از نواحی شهری سنندج از توزیع فضایی خدمات شهری متعادل‌تری برخوردار است؟
6-1- روش تحقیق
پژوهش حاضر ازنظر هدف کاربردی و ازنظر نوع توصیفی- تحلیلی بوده و شیوه گردآوری داده‌ها به‌صورت اسنادی و کتابخانه‌ای ازجمله استفاده از طرح تفصیلی (1390) و طرح جامع شهری (1385) است. آمار و شاخص‌های پژوهش که سرانه کاربری‌های خدماتی در سطح نواحی است از طرح تفصیلی اخذ گردیده؛ جامعه آماری 22 ناحیه شهر سنندج در قالب 5 منطقه شهری بر اساس تقسیمات کالبدی مسکن و شهرسازی است. ابتدا با استفاده از مدل«ضریب آنتروپی» (Wheeler,1986,386-385). توزیع فضایی جمعیت در سطح نواحی و همچنین با استفاده از «تکنیک تاپسیس» به شناسایی و سطح‌بندی نواحی شهر بر اساس میزان دستیابی به امکانات و خدمات شهری پرداخته شد؛ و سپس با استفاده از «ضریب همبستگی پیرسون» و «ضریب همبستگی اسپیرمن» از طریق نرم‌افزار رایانه‌ای SPSS تأثیرات فضایی جمعیت بر چگونگی توزیع خدمات شهری بررسی‌شده است. درنهایت با بهره‌گیری از شاخص «ضریب مکانی (LQ)» میزان توزیع و تمرکز فضایی سرانه کاربری خدمات شهری محاسبه گردیده و بعد آن برای هر کاربری «رتبه و اولویت‌بندی» اختصاص‌یافته است. همچنین دراثنای تحقیق از نرم‌افزارهای «Auto cad» و «Arc Gis» استفاده‌شده است.
7-1- معرفی متغیرها و شاخص‌ها
شاخص‌های تحقیق سرانه کاربری‌های خدماتی در نواحی 22 گانه شهر سنندج به شرح زیر است: 1- تجاری خدماتی 2- آموزش عمومی 3- آموزش عالی 4- مذهبی 5- فرهنگی 6- درمانی 7- بهداشتی 8- بهزیستی 9- ورزشی 10- فضای سبز 11- اداری 12- جهانگردی 13- تأسیسات و تجهیزات شهری.
8-1- محدوده و قلمرو پژوهش
شهر سنندج در موقعیت جغرافیایی 35 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 47 درجه و 18 دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ و 15 درجه طول غربی از نصف‌النهار تهران قرار دارد. به‌عنوان مرکزیت استان کردستان همواره به‌عنوان شهر برتر و رتبه یک استان مطرح بوده است (شکل شماره 1).
شکل 1- موقعیت جغرافیایی شهر سنندج در شهرستان، استان و کشور
مأخذ: نگارندگان
طبق سرشماری 1390 دارای 375280 نفر جمعیت است (مرکز آمار ایران). بر اساس تقسیمات کالبدی، شهر سنندج دارای 5 منطقه شهری 22 ناحیه و 89 محله شهری است. بیشترین تراکم جمعیت در ناحیه 2 و کمترین تراکم مربوط به ناحیه 13 است (جدول 1). توزیع مکانی- فضایی این جمعیت، تضادهای آشکاری را در ساختار کالبدی فضایی شهر به وجود آورده است، به‌گونه‌ای که محلات فرودستی (که بخش عمده‌ای از اسکان‌های غیررسمی را نیز به وجود می‌آورند) همچون تقتقان با 250 نفر در هکتار از متراکم‌ترین نواحی و محله‌های شهری به‌حساب می‌آید.
جدول 1- وضعیتتقسیماتکالبدیشهر سنندجدرسال 1392
|
مناطق |
نواحی |
جمعیت |
مساحت (مترمربع) |
تراکم خالص |
تراکم ناخالص |
|
یک |
1 |
9924 |
2360919/ 5 |
562/36 |
42/03 |
|
2 |
7149 |
2003005/ 2 |
459/48 |
35/69 |
|
|
3 |
38100 |
1659518/ 4 |
501/91 |
229/58 |
|
|
4 |
23196 |
1545265/ 35 |
417/74 |
150/11 |
|
|
دو |
5 |
34892 |
1802763/ 6 |
592/60 |
193/55 |
|
6 |
34234 |
3284657/ 6 |
521/58 |
104/22 |
|
|
7 |
55 |
458197/ 8 |
248/76 |
1/20 |
|
|
سه |
8 |
24309 |
3355532/ 9 |
425/49 |
72/44 |
|
9 |
19556 |
1568113/ 6 |
317/42 |
124/71 |
|
|
10 |
24189 |
1631664/ 4 |
377/56 |
148/25 |
|
|
11 |
23170 |
1751877/ |
462/67 |
132/26 |
|
|
12 |
15994 |
1712237/ 8 |
310/75 |
93/41 |
|
|
13 |
100 |
1433310/ 9 |
602/41 |
0/7 |
|
|
چهار |
14 |
8306 |
1528191/ 8 |
435/62 |
54/35 |
|
15 |
415 |
2532926/ 2 |
314/75 |
1/64 |
|
|
16 |
2315 |
1880394/ 5 |
278/64 |
12/31 |
|
|
17 |
6604 |
1494167 |
539/44 |
44/20 |
|
|
پنج |
18 |
10700 |
2205624/ 2 |
341/88 |
48/51 |
|
19 |
11052 |
2342283 |
334/92 |
47/18 |
|
|
20 |
2308 |
1828948/ 9 |
439/38 |
12/62 |
|
|
21 |
7908 |
2224434/ 7 |
347/90 |
35/55 |
|
|
22 |
11019 |
1868695/ 5 |
259/05 |
58/97 |
مأخذ: مهندسین مشاورتدبیر شهر، محاسبات و تنظیم نگارندگان
2- مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری
در اواخر دهه 1960، به دلیل افزایش نزاع‌ها و تنش‌های شهری در جوامع غربی، برنامه‌ریزی شهری با نظریات دیوید‌هاروی به‌سوی «عدالت اجتماعی» گرایش یافت. جاذبه‌های دستیابی به یک جامعه عادلانه منجر به شکل‌گیری طیف گسترده‌ای از جنبش‌های عدالت اجتماعی شده است. اعتقاد موجود بر این است که با پذیرش شرایط اجتماعی و محیطی و طرح آن‌ها در یک چارچوب فضایی، می‌تواند ظرفیتی برای وحدت «جنبش‌های عدالت‌خواه» زیر یک چتر مشترک تلقی شده و در آینده به برنامه ریزان در پیدایی جوامع عادلانه‌تر و پایدارتر، کمک کند. مفهوم «عدالت اجتماعی» در شهر، در نگهداری منافع گروه‌های مختلف اجتماعی، به‌طور عام و گروه‌های هدف به‌طور خاص، از طریق گسترش بهینه‌ی منابع شهری، درآمدها و هزینه‌ها است (Grary,2002,697).
ماهیت عدالت اجتماعی را می‌توان در قالب سه معیار زیر عنوان نمود:
1) نیاز: افراد در بهره‌برداری از منابع و امتیازات دارای
حقوق مساوی‌اند ولی نیازشان مشابه نیست. تساوی در بهره‌برداری از دیدگاه نیاز افراد، به تخصیص نابرابر منافع جلوهگر می‌شود.
2) منفعت عمومی: مسلماً افرادی که در ایجاد منافع عمومی شهروندان شرکت می‌کنند نسبت به کسانی که منفعت عمومی کمتری ایجاد می‌کنند، مدعی حق بیشتری هستند.
3) استحقاق: مسلماً افرادی که ازنظر مشاغل با شغل‌های سخت و پرمشقت در ارتباط‌اند نسبت به سایر افراد حق بیشتری دارند (Runciman,1966,21). تئوری عدالت اجتماعی راولز دارای دو اصل بنیادین زیر است:
1- هر شخص در رقابت آزاد با دیگران، باید دارای حقوق مساوی باشد.
2- نابرابری‌های اقتصادی- سیاسی، باید به‌گونه‌ای باشند که پیشرفت هر فرد به‌طور منطقی تضمین باشد و دسترسی به مشاغل، فرصت‌ها، خدمات برای همه مهیا باشد (Rawls,1972,121). همچنین عدالت فضایی در شهرها بدان معناست که مکان زندگی هر فرد حاصل از تقسیم‌کار اجتماعی-وی را از استحقاق اجتماعی محروم نکند نابرابری‌های فضایی تنها هنگامی موجه باشد که بهبود حیات همگانی را در پی داشته باشد (اطهاری،28:1381). لذا توجه به اهمیت توزیع کاربری خدمات در نواحی شهری بر اساس نیاز به خدمات، عاملی مهم در پایداری زندگی شهری است (Feyzan,1997,353). اگر در جریان برنامه‌ریزی شهری، تعیین کاربری‌های مختلف طوری انجام گیرد که توزیع متوازن سرانه‌ها را با توجه به اصول صحیح مکان‌یابی مدنظر قرار دهد تا حد زیادی به حصول عدالت اجتماعی مدد خواهد رساند.
مؤلفه‌های عدالت فضایی ازنظر جان راولز
مؤلفه‌های اصلی در عدالت ازنظر راولز، برای به‌کارگیری در خدمات شهری، شامل موارد زیر است:
الف) فرصت‌های برابر باید نقطه شروع باشد، انحراف‌ها تنها در صورتی حمایت شوند که سود آن‌ها کمترین مزیت را داشته باشد.
ب) یک سطح حداقل معین برای هر خدمات وجود داشته باشد.
ج) قبل از اینکه نتایج توزیع شناخته شود باید بر روی قاعده‌ی تخصیص، توافق حاصل شود (Greer,2002:264).
هدف از عدالت فضایی توزیع عادلانه نیازهای اساسی امکانات، تسهیلات و خدمات شهری در میان محلات و مناطق مختلف شهر است. به‌طوری‌که هیچ محله یا منطقه‌ای نسبت به منطقه‌ای یا محله دیگر ازنظر برخورداری برتری فضایی نداشته باشد و اصل دسترسی برابر رعایت شده باشد، به‌علاوه ازلحاظ سرانه برخورداری با توجه به میزان جمعیت در هر منطقه از شهر اختلاف زیادی وجود نداشته باشد (هاروی،106:1382). در برابر عدالت فضایی، بی‌عدالتی فضایی می‌تواند هم به‌عنوان یک نتیجه و هم به‌عنوان یک فرایند در نظر گرفته شود برای مثال از الگوهای پراکندگی که به‌نوبه خودشان به‌صورت عادلانه و ناعادلانه پخش‌شده‌اند نام برد (Iveson,2011,254)؛ بنابراین برنامه ریزان باید در پی این باشند که در الگوی مکان‌یابی خدمات و نحوه‌ی توزیع آن‌ها، چه مقدار نابرابری به وجود آمده و چه گروه‌هایی از جامعه بیشتر محروم شده‌اند (Hewko.2001,5). ازاین‌روی عدالت اجتماعی و عدالت فضایی زمانی محقق خواهد شد که تخصیص و توزیع خدمات و امکانات میان واحدهای فضایی و اجتماعی شهرها مطابق با نیازهای جمعیتی و مساوات و برابری جغرافیایی صورت بگیرد.
3- یافته‌های پژوهش
در این پژوهش برای تحلیل و سنجش میزان نابرابری فضایی در برخورداری از کاربری‌های خدماتی در نواحی 22 گانه شهر سنندج از تکنیک‌های مشخصی استفاده است. ابتدا توزیع فضایی جمعیت در نواحی شهری سنندج طی سال‌های 1390- 1381 با استفاده از ضریب آنتروپی مشخص گردید. از تکنیک تاپسیس برای تعیین میزان نابرابری در توزیع خدمات شهری در نواحی شهر و سطح‌بندی نواحی استفاده‌شده است. جهت تعیین ارتباط بین پراکنش جمعیت و توزیع فضایی خدمات از ضریب همبستگی اسپیرمن و همچنین برای بررسی تمرکز فضایی سرانه کاربری خدماتی در سطح نواحی شهری سنندج از ضریب مکانی بهره گرفته‌شده است.
3-1-پراکنشجمعیتدرنواحیشهر سنندج
به‌منظور تحلیل ویژگی‌های توزیع فضایی جمعیت در نواحی 22 گانه شهری سنندج، از ضریب آنتروپی شانون استفاده‌شده است. این مدل بیانگر تأثیر وجودی شاخص جمعیت در تحقق هر یک از اشکال تعادل یا تمرکز نواحی موردمطالعه است. هر چه این میزان به عدد یک نزدیک‌تر باشد، تعادل در توزیع فضایی جمعیت وجود دارد (حکمت نیا و موسوی،1390: 128). ضریب آنتروپی نسبی به‌دست‌آمده در سال 1381 برابر 06/1 بوده که در سال 1386 به 12/1 افزایش‌یافته است. این روند بیانگر گسترش برابری و تعادل در توزیع جمعیت نواحی شهر سنندج طی دوره موردبررسی است (جدول 2) یکی دیگر از عوامل پراکندگی و پراکنش جمعیت، میزان تراکم جمعیت است. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، میزان تراکم در سطح شهر سنندج در سال 1386 28/74 نفر در هکتار است. بالاترین میزان تراکم در میان نواحی شهری، به ناحیه 3 از منطقه 1، ناحیه 5 از منطقه 2، ناحیه 4 از منطقه 1 به ترتیب 229/58، 193/55، 150/11 در هکتار و پایین‌ترین تراکم به نواحی 13 از منطقه 3، ناحیه 7 از منطقه 2، ناحیه 15 از منطقه 4 به ترتیب 0/7،1/20،1/64 نفر در هکتار اختصاص دارد (جدول 1). نواحی پرتراکم جمعیت در اراضی شمالی شهر که بافت مراکز قدیمی (مرکز شهر) را تشکیل می‌دهد قرارگرفته است. بررسی میزان ضریب همبستگی پیرسون بین جمعیت و مساحت نواحی شهر، بیانگر عدم رابطه معنی‌داری بین دو متغیر است. در حقیقت، جمعیت‌پذیری نواحی شهری مطابق با مساحت موجود نواحی نبوده است.
جدول 2-توزیعفضاییجمعیتدرنواحیشهریسنندجطیسال‌های1390-1381
|
مناطق |
نواحی |
فواصل مثبت |
فواصل منفی |
تاپسیس |
رتبه |
|
یک |
1 |
100864996/0 |
000031619/0 |
017397195/0 |
18 |
|
2 |
100954735/0 |
000044565/0 |
020576091/0 |
16 |
|
|
3 |
100365975/0 |
000086076/0 |
0284551941/0 |
14 |
|
|
4 |
097677396/0 |
000365449/0 |
057641138/0 |
8 |
|
|
دو |
5 |
099928792/0 |
000237265/0 |
04646317/0 |
12 |
|
6 |
101571529/0 |
000003407/0 |
005758466/0 |
19 |
|
|
7 |
072319/0 |
027581665/0 |
381787561/0 |
3 |
|
|
سه |
8 |
099861877/0 |
001676089/0 |
114694318/0 |
7 |
|
9 |
099113255/0 |
000241314/0 |
047022769/0 |
10 |
|
|
10 |
097279427/0 |
002651263/0 |
141695854/0 |
6 |
|
|
11 |
0101648071/0 |
000003931/0 |
0061180078/0 |
21 |
|
|
12 |
098598593/0 |
000164062/0 |
039192643/0 |
13 |
|
|
13 |
069554691/0 |
026757168/0 |
382805903/0 |
2 |
|
|
چهار |
14 |
097915717/0 |
000244854/0 |
047625079/0 |
11 |
|
15 |
058285155/0 |
0411672495/0 |
458159808/0 |
1 |
|
|
16 |
094427746/0 |
004049497/0 |
171558602/0 |
5 |
|
|
17 |
102012543/0 |
000000207/0 |
001421416/0 |
22 |
|
|
پنج |
18 |
101299183/0 |
000035756/0 |
0184411/0 |
17 |
|
19 |
098013437/0 |
000266210/0 |
04953432/0 |
9 |
|
|
20 |
092871322/0 |
004156385/0 |
174612377/0 |
4 |
|
|
21 |
101527978/0 |
000005843/0 |
007529636/0 |
20 |
|
|
22 |
099876735/0 |
000080688/0 |
027637649/0 |
15 |
مأخذ: مهندسین مشاورتدبیر شهر و محاسبات نگارندگان. 12/1= 1386G 06/1= 1381G
3-2- توزیعخدماتشهریدرنواحیشهر سنندج
مهم‌ترین معیار برای تحلیل وضعیت عدالت فضایی در شهر، چگونگی توزیع خدمات عمومی شهری است. تکنیک تاپسیس Naumann.Felix, 2003, 8)). یکی از روش‌های نبین چگونگی توزیع کاربری خدمات عمومی شهری است. این روش میزان نابرابری در توزیع خدمات شهری را در نواحی شهر سنندج آشکار و به سطح‌بندی آن می‌پردازد.
3-3-مراحلانجامتکنیک TOPSIS
در این روش، ابتدا با استفاده از 14 شاخص برای 22
ناحیه یک ماتریس تشکیل یافته است. سپس با استفاده از مدل آنتروپی شانون به وزن دهی شاخص‌ها مبادرت و درنهایت، با انجام مراحل هشت‌گانه مدل تاپسیس رتبه‌بندی آن‌ها انجام‌شده است (جدول 3). آمارها و وزن نرمال شده هر یک از شاخص‌های کاربری خدمات شهری منتخب نواحی شهری سنندج در (جدول 3) اشاره‌شده است، که شاخص فضای سبز، هتل و جهانگردی، آموزش عمومی و عالی و بهداشتی- درمانی- بهزیستی بیشترین اوزان را به خود اختصاص داده‌اند.
جدول 3- وزندهیبهشاخص‌هابااستفاده از روشآنتروپیشانون
|
شاخص |
آنتروپی شانون |
درجه انحراف |
وزن نرمال شده |
شاخص |
آنتروپی شانون |
درجه انحراف |
وزن نرمال شده |
|
تجاری |
404/0 |
595/0 |
092/0 |
ورزشی |
678/0 |
321/0 |
050/0 |
|
خدماتی |
642/0 |
357/0 |
505/0 |
اداری |
402/0 |
597/0 |
093/0 |
|
آموزشی |
169/0 |
830/0 |
129/0 |
جهانگردی |
138/0 |
861/0 |
134/0 |
|
فرهنگی، مذهبی |
585/0 |
414/0 |
064/0 |
فضای سبز |
081/0 |
918/0 |
143/0 |
مأخذ: یافته‌های پژوهش
بررسی و شناخت وضعیت نواحی شهری به لحاظ چگونگی توزیع خدمات در سطح شهر ازجمله مسائلی است که اخیراً در فرهنگ برنامه‌ریزی مطرح‌شده است و هنوز جایگاه آن به‌خوبی مشخص نشده است (ضرابی و موسوی،27:1389). از شاخص‌های مناسب برای شناخت امکانات و تسهیلات و کمبودهای نواحی شهری، طبقه‌بندی آن‌ها بر اساس شاخص‌های خدماتی و پی بردن به چگونگی خدمات در سطح شهر است. برابر بررسی‌های صورت گرفته مجموع نواحی 22 گانه سنندج دارای عدم تعادل و نابرابری شدید در توزیع بهینه کاربری خدمات شهری و دسترسی شهروندان به این خدمات هستند.
جدول 4- رتبه‌بندینواحیشهری سنندجبراساسکاربری خدماتعمومیشهریبااستفادهازتکنیک TOPSIS
|
یک |
1 |
100865/0 |
000032/0 |
017397/0 |
18 |
|
2 |
100955/0 |
000045/0 |
020578/0 |
16 |
|
|
3 |
100366/0 |
000086/0 |
028452/0 |
14 |
|
|
4 |
097677/0 |
000365/0 |
057641/0 |
8 |
|
|
دو |
5 |
099929/0 |
000237/0 |
046463/0 |
12 |
|
6 |
101572/0 |
000003/0 |
005785/0 |
19 |
|
|
7 |
072319/0 |
027582/0 |
381788/0 |
3 |
|
|
سه |
8 |
099862/0 |
001676/0 |
114696/0 |
7 |
|
9 |
099113/0 |
000241/0 |
047023/0 |
10 |
|
|
10 |
097279/0 |
002651/0 |
141696/0 |
6 |
|
|
11 |
101648/0 |
000005/0 |
006180/0 |
21 |
|
|
12 |
098599/0 |
000164/0 |
039193/0 |
13 |
|
|
13 |
069555/0 |
026757/0 |
382806/0 |
2 |
|
|
چهار |
14 |
097916/0 |
000245/0 |
047625/0 |
11 |
|
15 |
058285/0 |
041672/0 |
458160/0 |
1 |
|
|
16 |
094428/0 |
004049/0 |
171559/0 |
5 |
|
|
17 |
102013/0 |
000000/0 |
001421/0 |
22 |
|
|
پنج |
18 |
101299/0 |
000036/0 |
018441/0 |
17 |
|
19 |
098013/0 |
000266/0 |
049534/0 |
9 |
|
|
20 |
092871/0 |
004156/0 |
174612/0 |
4 |
|
|
21 |
101518/0 |
000006/0 |
007530/0 |
20 |
|
|
22 |
099877/0 |
000081/0 |
027638/0 |
15 |
مأخذ: مهندسین مشاورتدبیر شهر، محاسبات و تنظیم نگارندگان (1292)
بر اساس بررسی‌ها و یافته‌های حاصل از مدل ناحیه 15 از منطقه 4 رتبه نخست را به خود اختصاص داده است و به‌عنوان نواحی «خیلی برخوردار»؛ و ناحیه 17 از منطقه 4 رتبه آخر را دارا است و به‌عنوان ناحیه «خیلی محروم» در توزیع بهینه خدمات و نحوه دسترسی شهروندان به خدمات شهری شناخته‌اند. درمجموع از 22 ناحیه شهری، بر اساس تکنیک تاپسیس، 3 ناحیه «خیلی برخوردار»،4 ناحیه
«برخوردار»، 6 ناحیه «متوسط»،5 ناحیه «محروم» و 4
ناحیه «خیلی محروم» بوده است. بررسی ارتباط همبستگی پیرسون (302/0) بین تراکم جمعیت و امتیازات به‌دست‌آمده از روش تاپسیس، نشان می‌دهد رابطه معناداری بین تراکم جمعیت و توزیع خدمات وجود ندارد؛ یعنی هرچقدر نواحی، به لحاظ برابری در توزیع خدمات شهری مرتبه بالایی کسب نمایند، با تراکم جمعیت بی‌ارتباط است.
. شکل 2- نقشهسطوحبرخورداری نواحی 22 گانه سنندج از کاربری‌های خدمات شهری
مأخذ: نگارندگان
3-4- ارتباط بینپراکنشجمعیتو توزیع فضاییخدمات
در این پژوهش، با استفاده از «ضریب همبستگی اسپیرمن» ارتباط بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات بررسی‌شده است. نتایج به‌دست‌آمده گویای این واقعیت است که ارتباط بسیار اندکی بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات بین نواحی 22 گانه شهر سنندج وجود دارد. ضریب اسپیرمن به‌دست‌آمده 33/0- بوده که این مقدار نشان‌دهنده عدم ارتباط بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در سطح نواحی شهر سنندج است. باملاحظه جدول 5 و ستون d2 مشخص می‌شود که در بعضی از نواحی، تفاوت‌های
چشمگیری بین توزیع خدمات و پراکنش جمعیت
وجود دارد برای مثال، درحالی‌که رتبه خدمات در ناحیه 15 یک است، ازلحاظ جمعیتی در رتبه 20 قرار دارد. همچنین ناحیه سه منطقه یک و ناحیه پنج منطقه دو ازلحاظ توزیع خدمات در رتبه‌های به ترتیب 12 و 14 قرار دارند، در حالی ازنظر رتبه جمعیت، رتبه‌های 2 و 1 را به خود اختصاص داده‌اند. در اینجا هدف ارائه ارتباط منطقی بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات است. (جدول 5) بیانگر آن است تمامی نواحی شهر سنندج به نسبت یکسان و متعادل از امکانات و خدمات شهری برخوردار نگردیده و توزیع خدمات بر اساس پراکنش جمعیت نبوده است و از رابطه‌ای منطقی پیروی نمی‌کند.
جدول 5- محاسبهضریبهمبستگیاسپیرمنبینرتبهجمعیتورتبهخدماتدرنواحیشهری سنندج
|
مناطق شهری |
نواحیشهری |
رتبه جمعیت |
رتبه تاپسیس |
D |
|
|
یک |
1 |
13 |
18 |
5- |
25 |
|
2 |
16 |
16 |
0 |
0 |
|
|
3 |
1 |
14 |
13- |
179 |
|
|
4 |
6 |
8 |
2- |
4 |
|
|
دو |
5 |
2 |
12 |
10- |
100 |
|
6 |
3 |
19 |
16- |
256 |
|
|
7 |
22 |
3 |
19 |
361 |
|
|
سه |
8 |
4 |
7 |
3- |
9 |
|
9 |
8 |
10 |
-2- |
4 |
|
|
10 |
5 |
5 |
1- |
1 |
|
|
11 |
7 |
2 |
14- |
196 |
|
|
12 |
9 |
13 |
4- |
16 |
|
|
13 |
21 |
2 |
19 |
361 |
|
|
چهار |
14 |
14 |
11 |
3 |
9 |
|
15 |
20 |
1 |
19 |
361 |
|
|
16 |
19 |
5 |
14 |
196 |
|
|
17 |
17 |
22 |
5- |
25 |
|
|
پنج |
18 |
12 |
17 |
5- |
25 |
|
19 |
10 |
9 |
1 |
1 |
|
|
20 |
18 |
4 |
14 |
196 |
|
|
21 |
15 |
20 |
5- |
25 |
|
|
22 |
11 |
15 |
4- |
16 |
منبع: محاسبات نگارندگان
ذکر این نکته ضروری است که برای این امر، باید برنامه‌ریزی نواحی بر اساس اولویت انجام پذیرد. بدین‌صورت که در ناحیه 15 توزیع خدمات در سطح بالایی بوده که افزایش تراکم جمعیت در این ناحیه برای برقراری ارتباط منطقی احساس می‌شود. همچنین ناحیه 13 منطقه سه و ناحیه 7 منطقه دو ازنظر توزیع خدمات در سطح بالایی است که ظرفیت افزایش جمعیت رادارند، درحالی‌که نواحی 3 منطقه 1 و ناحیه 5 منطقه دو و ناحیه 6 منطقه دو که بیشترین محلات بافت قدیم و هسته اولیه شهر را شامل می‌شوند، ازلحاظ تراکم جمعیت در سطح بسیار بالایی هستند، درحالی‌که به لحاظ توزیع خدمات در سطح پایینی قرار دارند. به‌عبارت‌دیگر توزیع خدمات در این نواحی متناسب با افزایش جمعیت و نیازها نبوده است. بنابراین باید ازلحاظ ارتقای شاخص‌های خدمات شهری در اولویت قرار گیرند.
3-5- بررسی تمرکز فضایی سرانه کاربری خدماتی در سطح نواحی شهری سنندج
سرانه‌ها یکی از ابزارهایی است که متناسب با سلسله‌مراتب (شهر، منطقه، ناحیه و محله) تناسب میان خدمات و امکانات هر سطح شهری با جمعیت آن را نمایش می‌دهد. به‌طورکلی وضعیت بهینه، وجود تناسب معقول و منطقی بین خدمات و جمعیت است به‌گونه‌ای که ازنظر کمی و کیفی و دسترسی به خدمات و امکانات شهری به بهترین نحو ممکن نیاز شهروندان در مناطق، نواحی و محلات مختلف شهر تأمین شود. به همین دلیل ضریب مکانی (L.Q) تعریف‌شده است که درواقع وضعیت سرانه کاربری‌های سطوح پایین‌تر شهری را نسبت به سطوح بالاتر خود نشان می‌دهد (محله نسبت به ناحیه، ناحیه نسبت به منطقه و منطقه نسبت به شهر) این روش را
می‌توان جهت اندازه‌گیری میزان تعادل یا عدم تعادل توزیع کاربری خدماتی با توجه به توزیع جمعیت در سطح شهر به کاربرد Jahan& Oda,2000,868))؛ حد متعارف ضریب مکانی عدد 1 است که نشان می‌دهد تعادل بین سرانه کاربری‌ها برقرار است که البته این تعادل صرفاً نظری است و در جریان عمل همواره ما با اعداد بالاتر یا پایین‌تر از 1 مواجه هستیم که نشان می‌دهد در مکان موردنظر سرانه موردنظر بیشتر و یا کمتر از سرانه سطح بالاتر از خود است. بر این اساس هر چه عدد ضریب مکانی از 1 کوچک‌تر باشد به همان میزان نیاز و کمبود وجود دارد و به هر میزان عدد ضریب مکانی بیشتر از 1 باشد به همان میزان اضافه سرانه آن را نسبت به سرانه سطح بالاتر از خود را نشان می‌دهد. بر مبنای عدد ضریب مکانی وضعیت سرانه هر کاربری را در یک سطح نسبت به سطح بالاتر مقایسه شده و با اولویت‌بندی می‌توان نیازهای سطوح مختلف شهری را مشخص نمود.
جدول 6- ضریب مکانی براینواحی 22گانهشهر سنندج براساس سرانهکاربری‌های خدماتشهری
|
نواحی |
تجاری خدماتی |
آموزش عمومی |
آموزش عالی |
مذهبی |
فرهنگی |
درمانی |
بهداشتی |
بهزیستی |
ورزشی |
فضای سبز |
اداری |
جهانگردی |
تأسیسات تجهیزات |
میانگین |
رتبه |
|
1 |
26/0 |
27/0 |
07/1 |
33/0 |
0 |
2 |
0 |
0 |
0 |
02/2 |
08/4 |
0 |
01/0 |
6184/0 |
15 |
|
2 |
39/0 |
64/1 |
0 |
52/0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
35/1 |
91/1 |
0 |
0 |
41/1 |
5553/0 |
17 |
|
3 |
66/0 |
80/0 |
20/1 |
80/0 |
40/0 |
35/0 |
67/0 |
0 |
62/0 |
89/0 |
26/0 |
0 |
64/0 |
/05684 |
16 |
|
4 |
06/2 |
43/1 |
67/3 |
72/1 |
73/2 |
82/1 |
17/2 |
5/2 |
92/1 |
28/1 |
21/1 |
67/3 |
89/1 |
1592/2 |
3 |
|
5 |
27/1 |
0/57 |
60/1 |
48/1 |
18/1 |
0 |
07/0 |
0 |
98/1 |
79/0 |
97/1 |
0 |
49/0 |
8161/0 |
12 |
|
6 |
72/0 |
30/1 |
0 |
48/0 |
85/0 |
2 |
75/0 |
0 |
0 |
22/1 |
08/1 |
0 |
32/0 |
6707/0 |
13 |
|
7 |
6 |
25/8 |
45/2 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
15/1 |
45/7 |
4846/1 |
8 |
|
8 |
50/0 |
26/1 |
0 |
75/0 |
0 |
37/0 |
40/0 |
0 |
55/3 |
15/0 |
06/0 |
0 |
18/1 |
6323/0 |
14 |
|
9 |
95/0 |
52/1 |
18/1 |
29/1 |
42/1 |
92/2 |
0 |
07/0 |
13/0 |
01/1 |
62/1 |
89/1 |
37/3 |
2384/1 |
10 |
|
10 |
2/35 |
1/04 |
0/71 |
1/37 |
1/37 |
0/86 |
3/50 |
1/26 |
0/60 |
1/40 |
1/06 |
0/67 |
0/30 |
2684/1 |
9 |
|
11 |
0/52 |
0/26 |
0/32 |
0/75 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0/24 |
0/10 |
0/01 |
0/24 |
1692/0 |
20 |
|
12 |
0/96 |
0/98 |
0/64 |
0/87 |
2/97 |
0 |
0 |
4/81 |
0/25 |
2/78 |
2/34 |
3/41 |
0/04 |
5384/1 |
6 |
|
13 |
0 |
0 |
6/87 |
0 |
0 |
1/96 |
0 |
0 |
0 |
0 |
83/91 |
0 |
0 |
1338/7 |
2 |
|
14 |
41/0 |
13/2 |
61/1 |
49/0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
14/2 |
34/0 |
65/1 |
10/0 |
23/0 |
7/0 |
22 |
|
15 |
32/02 |
0 |
0 |
0 |
0 |
4042 |
0 |
0 |
0 |
35/66 |
2/52 |
0 |
31/33 |
0715/11 |
1 |
|
16 |
0/05 |
1/75 |
0 |
0 |
5/86 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1/24 |
7/30 |
0 |
.923/2 |
4 |
|
17 |
0/13 |
0/12 |
0 |
0/54 |
0 |
0/005 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0/33 |
0865/0 |
21 |
|
18 |
0/50 |
0/55 |
0 |
2/34 |
1/55 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0/02 |
3815/0 |
18 |
|
19 |
1/43 |
1/12 |
3/58 |
0/40 |
0/53 |
3/70 |
0 |
0 |
2/46 |
0/07 |
3/82 |
3/83 |
0/04 |
6138/1 |
5 |
|
20 |
0/16 |
0/45 |
1/44 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0/85 |
0 |
0 |
16/79 |
5146/1 |
7 |
|
21 |
1/43 |
0/94 |
0 |
0/96 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0/006 |
0 |
0 |
0/01 |
2573/0 |
19 |
|
22 |
0/90 |
0/46 |
0/01 |
0/55 |
1/83 |
0/19 |
0 |
96/3 |
1/49 |
3/65 |
0 |
0 |
0/32 |
0248/1 |
11 |
مأخذ: مهندسین مشاورتدبیر شهر، محاسبات و تنظیم نگارندگان
برای بررسی تمرکز فضایی کاربری‌های خدماتی در سطح شهر سنندج از فرمول زیر استفاده می‌شود: Ni/p) )L.Q=(ni/p)/ میزان خدمت در محله موردبررسی (ni) جمعیت محله موردبررسی (p) میزان خدمت در سطح شهر (Ni) جمعیت شهر (p). همچنان که در جدول (6) ارائه‌شده است، شاخص مرکزیت برای نواحی 22 گانه شهر سنندج بر اساس داده‌های کمی بررسی‌شده است. ذکر این نکته لازم است که LQ محاسبه‌شده در داده‌های کمی هر چه بیشتر باشد، نشانه سطح برخورداری بالاتر و درنتیجه رفاه بیشتر است. بر اساس این جدول نواحی 4،13،15 به ترتیب رتبه 1،2،3، در سطح مناطق 1،3،4 را به خود اختصاص داده است و نواحی 14،17،11 به ترتیب کمترین میانگین را در سطح مناطق 3 و 4 دارا بوده‌اند که در مرتبه آخر قرارگرفته‌اند. خدمات آموزشی (عمومی، عالی)، تجاری-خدماتی، دارای تمرکز بالاتر از میانگین است. درمجموع با توجه به نتایج حاصل می‌توان گفت که شهر در بخش‌های ورزشی، فرهنگی، درمانی، بهزیستی، بهداشتی، فضای سبز، در سطح پایین‌تر از میانگین و یا فاقد این نوع خدمات هستند که بدان معنی است نابرابری فضایی در تسهیلات و خدمات نابرابری اجتماعی را در سطح شهر تشدید می‌کند.
شکل 3- نقشهتوزیع فضاییخدمات شهری در نواحی 22 گانه شهر سنندج بر اساس ضریب مکانی
3-6- نتایجرتبه‌بندینواحیشهر سنندجبر اساستلفیقمدل‌ها
برای تلفیق نهایی نتایج حاصل از بررسی‌ها با استفاده از مدل‌های تاپسیس، ضریب مکانی، به رتبه‌بندی نواحی پرداخته‌شده است و سپس میانگین و رتبه نهایی نواحی به‌دست‌آمده که نتایج نشان می‌دهد نواحی 15 و 13 ازنظر توزیع خدمات وضعیت نسبتاً متعادل در مقایسه با نواحی دیگر دارا می‌باشند و نواحی 11 و 21 وضعیت نامتعادل و بحرانی دارند.
جدول 7-رتبه‌بندینواحیشهرسنندجبهلحاظتوزیعخدماتشهریبااستفادهازتلفیقمدل‌ها
|
نواحی |
رتبه مساحت خدمات |
TOPSIS |
L.Q |
میانگین |
رتبه نهایی |
وضعیت توزیع خدمات |
|
1 |
13 |
18 |
15 |
15/3 |
14 |
محروم |
|
2 |
16 |
16 |
17 |
16/3 |
16 |
محروم |
|
3 |
19 |
14 |
16 |
16/3 |
16 |
محروم |
|
4 |
11 |
8 |
3 |
7/3 |
7 |
متوسط |
|
5 |
14 |
12 |
12 |
6/12 |
12 |
متوسط |
|
6 |
18 |
19 |
13 |
6/15 |
15 |
خیلی محروم |
|
7 |
3 |
3 |
8 |
6/4 |
3 |
خیلی برخوردار |
|
8 |
17 |
7 |
14 |
6/12 |
12 |
برخوردار |
|
9 |
12 |
10 |
10 |
6/10 |
10 |
متوسط |
|
10 |
10 |
6 |
9 |
3/8 |
8 |
برخوردار |
|
11 |
20 |
21 |
20 |
3/20 |
20 |
خیلی محروم |
|
12 |
9 |
13 |
6 |
3/9 |
9 |
متوسط |
|
13 |
2 |
2 |
2 |
2 |
2 |
خیلی برخوردار |
|
14 |
6 |
11 |
22 |
13 |
13 |
متوسط |
|
15 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
خیلی برخوردار |
|
16 |
7 |
5 |
4 |
3/5 |
5 |
برخوردار |
|
17 |
15 |
22 |
21 |
6/19 |
18 |
خیلی محروم |
|
18 |
22 |
17 |
18 |
19 |
17 |
محروم |
|
19 |
5 |
9 |
5 |
6/3 |
6 |
متوسط |
|
20 |
4 |
4 |
7 |
5 |
4 |
برخوردار |
|
21 |
21 |
20 |
19 |
20 |
19 |
خیلی محروم |
|
22 |
8 |
15 |
11 |
3/11 |
11 |
محروم |
مأخذ: نگارندگان
شکل 4- رتبه‌بندی نواحی شهری سنندج بر اساس تلفیق مدل‌ها
مأخذ: نگارندگان
3-7- رتبه واولویت‌بندیاختصاص کاربری‌های خدماتی به نواحی 22 گانه شهر سنندج
مقایسه میان سرانه‌های وضع موجود شهر سنندج در سال 1390 مبنای محاسبات است و باید اختصاص کاربری‌ها، متناسب با اولویت‌بندی نواحی شهر باشد، طبیعتاً در نواحی که سرانه کاربری‌ها نسبت به منطقه مربوط و یا کل شهر پایین‌ترند (عدد ضریب مکانی سرانه کمتر از یک است) در اولویت بالاتری هستند و نواحی که دارای سرانه بالاتری هستند (عدد ضریب مکانی سرانه آن‌ها بیشتر از 1 است) اولویت ندارند، این اولویت و رتبه‌بندی صرفاً از زاویه سرانه‌هاست و قطعاً از میان مجموعه شرایط و عوامل مؤثر در تعیین کمی و کیفی کاربری‌ها و چگونگی دسترسی و پراکنش آن‌ها در سطح شهر، سرانه‌ها نقش مهمی دارد. به این تربیت اولویت نیاز به کاربری‌ها در سطح ناحیه مشخص‌شده و با لحاظ کردن سایر شرایط و عوامل می‌توان در طول برنامه‌ریزی‌ها، با توجه به میزان سرانه‌های پیشنهادی برای هر کاربری بر اساس نیاز و اولویت در سطوح مختلف در جهت رفع نیازها کوشید و سطح موردنیاز هر کاربری را در سطوح مختلف شهری به آن‌ها اختصاص داد.
جدول 8- رتبهواولویت‌بندیاختصاصکاربری‌های خدماتیبهنواحی 22 گانه شهر سنندج
|
کاربری نواحی |
تجاری و خدماتی |
آموزش عمومی |
آموزش عالی |
مذهبی |
فرهنگی |
درمانی |
بهداشتی |
بهزیستی |
ورزشی |
فضای سبز |
اداری |
جهانگردی |
تأسیسات و تجهیزات |
|
1 |
اول |
اول |
سوم |
اول |
اول |
چهارم |
اول |
اول |
اول |
اول |
چهارم |
اول |
اول |
|
2 |
دوم |
چهار |
اول |
دوم |
اول |
اول |
اول |
اول |
سوم |
چهارم |
اول |
اول |
سوم |
|
3 |
سوم |
دوم |
جهازم |
سوم |
دوم |
دوم |
دوم |
اول |
دوم |
دوم |
دوم |
اول |
دوم |
|
4 |
چهارم |
سوم |
دوم |
چهارم |
سوم |
سوم |
سوم |
دوم |
چهارم |
سوم |
سوم |
دوم |
چهارم |
|
5 |
دوم |
اول |
دوم |
سوم |
سوم |
اول |
دوم |
اول |
دوم |
دوم |
سوم |
اول |
دوم |
|
6 |
اول |
دوم |
اول |
دوم |
دوم |
دوم |
سوم |
اول |
اول |
سوم |
دوم |
اول |
اول |
|
7 |
سوم |
سوم |
سوم |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
دوم |
سوم |
|
8 |
سوم |
پنجم |
اول |
دوم |
اول |
دوم |
دوم |
اول |
پنجم |
دوم |
اول |
اول |
پنجم |
|
9 |
چهارم |
ششم |
دوم |
چهارم |
سوم |
چهارم |
اول |
دوم |
دوم |
چهارم |
چهارم |
چهارم |
ششم |
|
10 |
ششم |
چهارم |
پنجم |
پنجم |
دوم |
سوم |
چهارم |
سوم |
چهارم |
پنجم |
سوم |
سوم |
چهارم |
|
11 |
سوم |
دوم |
سوم |
دوم |
اول |
اول |
سوم |
لول |
اول |
سوم |
دوم |
دوم |
سوم |
|
12 |
پنجم |
سوم |
چهارم |
سوم |
چهارم |
اول |
اول |
چهارم |
سو |
ششم |
پنجم |
پنجم |
دوم |
|
13 |
اول |
اول |
ششم |
اول |
اول |
چهارم |
اول |
اول |
اول |
اول |
ششم |
اول |
اول |
|
14 |
سوم |
سوم |
دوم |
سوم |
دوم |
اول |
اول |
اول |
دوم |
دوم |
سوم |
دوم |
دوم |
|
15 |
چهارم |
اول |
اول |
اول |
اول |
سوم |
اول |
اول |
اول |
سوم |
چهارم |
اول |
سوم |
|
16 |
اول |
چهارم |
اول |
اول |
سوم |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
دوم |
سوم |
اول |
|
17 |
دوم |
دوم |
اول |
دوم |
اول |
دوم |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
دوم |
|
18 |
دوم |
دوم |
اول |
پنجم |
سوم |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
دوم |
|
19 |
چهارم |
چهارم |
چهارم |
اول |
دوم |
سوم |
اول |
اول |
سوم |
سوم |
دوم |
دوم |
سوم |
|
20 |
اول |
اول |
سوم |
چهارم |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
چهارم |
اول |
اول |
پنجم |
|
21 |
چهارم |
سوم |
اول |
سوم |
اول |
اول |
اول |
اول |
اول |
دوم |
اول |
اول |
اول |
|
22 |
سوم |
پنجم |
دوم |
دوم |
چهارم |
دوم |
اول |
دوم |
دوم |
پنجم |
اول |
اول |
چهارم |
مأخذ: مهندسین مشاورتدبیر شهر، محاسبات و تنظیم نگارندگان
4- نتیجه‌گیری
هدف اصلی برنامه‌ریزی «عدالت فضایی» است. افتراق کاربری‌های شهری (خدماتی) به‌صورت نامتوازن و نسنجیده یکی از عمده‌ترین چالش‌های برنامه‌ریزی فضایی در قرن بیست و یکم است. شهر سنندج در سال‌های اخیر به دلیل داشتن بستر مساعد طبیعی، توسعه راه‌ها و خانه‌سازی‌های اطراف آن‌ها، پدیده مهاجرت و مسأله مالکیت‌ها از رشد سریع جمعیت و مساحت برخوردار بوده و رشد پراکنده‌ای داشته است. با توجه به یافته‌های محققان در مورد این نوع الگوی رشد، پیامدهای منفی زیادی در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی ایجاد کرده است. نتایج درزمینه نحوه توزیع کاربری‌های خدمات شهری در سطح نواحی شهری سنندج و سطح برخورداری ساکنین این نواحی، تفاوت چشمگیری در سطح بالایی برقرار و نشان از عدم ارتباط منطقی و هماهنگ بین این دو متغیر است. بیشتر نواحی سرانه‌هایشان از سرانه کاربری خدماتی مطلوب پایین‌تر هستند که این بیانگر عدم توزیع متعادل و نبود عدالت در توزیع خدمات عمومی بوده است که منجر به عمیق‌تر شدن شکاف بین سطح توسعه‌یافتگی نواحی و در سطوح پایین‌تر، محلات می‌شود. همان‌طوری که در بررسی‌ها آورده شده است از مدل‌های کمی برای تحلیل بهینه یافته‌های پژوهش استفاده‌شده است. نتایج حاکی از تکنیک‌ها و مدل‌ها عدم رابطه بین توزیع کاربری خدماتی و جمعیت را در سطح بسیار بالایی تصدیق می‌کند. به‌منظور تحلیل ویژگی‌های توزیع فضایی جمعیت در نواحی 22 گانه شهری سنندج، از ضریب آنتروپی شانون استفاده‌شده است ضریب آنتروپی نسبی به‌دست‌آمده در سال 1381 برابر 06/1 بوده که در سال 1386 به 12/1 افزایش‌یافته است. بر اساس مدل تاپسیس ناحیه 15 از منطقه 4 رتبه نخست را به خود اختصاص داده است و به‌عنوان نواحی «خیلی برخوردار»؛ و ناحیه 17 از منطقه 4 رتبه آخر را دارا است و به‌عنوان ناحیه «خیلی محروم» در توزیع بهینه خدمات و نحوه دسترسی شهروندان به خدمات شهری شناخته‌اند. درمجموع از 22 ناحیه شهری، 3 ناحیه «خیلی برخوردار»،4 ناحیه «برخوردار»، 6 ناحیه «متوسط»،5 ناحیه «محروم» و 4 ناحیه «خیلی محروم» بوده است. نتایج استفاده از ضریب اسپیرمن بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات، گویای این واقعیت است که ارتباط بسیار زیادی بین پراکنش جمعیت و توزیع خدمات بین نواحی 22 گانه شهر سنندج وجود ندارد. از روش ضریب مکانی جهت اندازه‌گیری میزان تعادل یا عدم تعادل توزیع کاربری خدماتی با توجه به توزیع جمعیت در سطح شهر استفاده شده و با اولویت‌بندی می‌توان نیازهای سطوح مختلف شهری را مشخص نمود. بر اساس این روش نواحی 4،13،15 به ترتیب رتبه 1،2،3، در سطح مناطق 1،3،4 را به خود اختصاص داده است و نواحی 14،17،11 به ترتیب کمترین میانگین را در سطح مناطق 3 و 4 دارا بوده‌اند که در مرتبه آخر قرارگرفته‌اند؛ بنابراین عدم توزیع فضایی خدمات در سطح نواحی شهر سنندج منجر به عدم عدالت اجتماعی و عدالت فضایی گردیده است. ازاین‌رو به‌کارگیری مکانیسم توزیع برابر کاربری‌ها، خدمات، فرصت‌ها و رفع نابرابری‌های ناحیه‌ای از اولویت‌های ضروری توسعه در سطوح محلی- ناحیه‌ای هستند.
منابع
اطهاری، کمال (1381)، «عدالت در فضا»، مجله هفت شهر، سال سوم شماره 9 و 10، تهران، صص 34-25.
حاتمی نژاد، حسین؛ فرهودی، رحمت‌الله؛ محمد پور جابری، مرتضی (1387)، «تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری (موردمطالعه شهر اسفراین)»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی انسانی، شماره 65، صص 85-71.
حسین زاده دلیر، کریم (1392)، «برنامه‌ریزی ناحیه‌ای»، انتشارات سمت، چاپ دوازدهم، تهران.
حکمت نیا، حسن؛ موسوی، میر نجف (1390)، «کاربرد مدل در جغرافیا (با تأکید بر برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای)»، انتشارات علم نوین چاپ دوم، یزد.
شریفی، عبدالنبی (1385)، «عدالت اجتماعی و شهر: تحلیلی بر نابرابری‌های منطقه‌ای در شهر اهواز»، پایان‌نامه دوره دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، استاد راهنما حسین حاتمی نژاد، دانشگاه تهران.
شکویی، حسین (1392)، «دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری»، جلد اول، انتشارات سمت، چاپ شانزدهم تهران.
صالحی، رحمان؛ منصور، رضا علی (1383)، «ساماندهی فضایی مکان‌های آموزشی (مقطعه متوسطه) شهر زنجان به کمک GIS» فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 52، صص 94-82.
ضرابی، اصغر؛ موسوی، میر نجف (1389)، «تحلیل فضایی پراکنش جمعیت و توزیع خدمات در نواحی شهری یزد»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 97، صص 27-46.
عسگری، علی؛ رازانی، اسد؛ رخشانی، پدرام (1381)، «برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری (سیستمها و مدل‌ها)»، جلد اول، انتشارات نور علم، چاپ اول، همدان.
لینچ، کوین (1381)، «تئوری شکل خوب شهر»، ترجمه سید حسین بحرینی، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
مرکز آمار ایران (1390)، «نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن»، استان کردستان، شهرستان سنندج.
مهندسین مشاورتدبیر شهر (1383)، «طرح جامع شهر سنندج»، سازمان مسکن و شهرسازی استان کردستان.
مهندسین مشاورتدبیر شهر (1390)، «طرح تفصیلی شهر سنندج»، سازمان مسکن و شهرسازی استان کردستان.
هاروی، دیوید (1382)، «عدالت اجتماعی و شهر»، جلد اول، ترجمه فرخ حسامیان و محمدرضا حائری، انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری، چاپ اول، تهران.
وارثی، حمیدرضا؛ قائد رحمتی؛ صفر، باستانی فر، ایمان (1386)، «بررسی اثرات توزیع خدمات شهری در عدم تعادل فضایی جمعیت، نمونه موردی: مناطق شهر اصفهان»، مجله جغرافیا و توسعه، صص 106-91.
Bolard, R.,) 2005(, "Environmental Justice and Social Equality", Translated by Kianoush Zaker Haghighi, 1st Edition, Tehran, Studies and Research Center for Architectural and Civil Engineering Press.
Erkip, F., (1997), “The distribution of public services: The case of parks and recreational services on Ankara”. Journal of Cities .VOL. 14, NO. 6.
Gray, R., (2002), “The Social Accounting Project and Accounting Organization and Society Privileging Engagement, Imaging New Accounting, Accounting Organization and Society”, the Centre for Social and Environmental Accounting Research, University of Glasgow, 65–71 Southpark Avenue, Glasgow G12 8LE, UK, PP. 687-708.
Greer, J. R., (2002), “Equity in the spatial distribution of municipal services: how to opera tionalize the concepts and institutionalize a program” University of Texas at Dallas.
Hewko, J. Neil., (2001), “Spatial Equity in the Urban Environment: Assessing Neighbourhood Accessibility to Public Amenities”, University of Alberta, Canada.
Iveson, K., (2011), “Social or Spatial justice?”. Marcuse and Soja. On the right to the city. Journal of Cities, VOL. 15, NO 2.
Jahan. S, Oda. T (2000), Distribution of Public Facilities in Dhaka, Bangladesh: A Spatial Analysis, Bulletin of the Faculty of Human Development. VOL.7;NO.2;Pages.865-874.
Lefebvre, H., (1970),” La Révolution Urbaine”, Paris: Gallimard, Collection Idées.
Naumann. F., (1998), “Data fusion and data quality”, Institute fur informatics, Humboldt Universitat zu Berlin.
Rawls, J., (1972),”A Theory of Justice”, cleared on press of Oxford.
Runciman, W.G., (1966),” Reletive Deprivation and Social justice, London.
Wheeler, J. O, Muller, P O., (1986),” Economic Geography”, John Wiley & Sons, Inc, Canada.. The University of Texas at Dallas.
ج
)
