Document Type : Research Paper
Authors
Abstract
Keywords
سنجش رضایتمندی شهروندان از کیفیت سکونتی طرح مسکن مهر مطالعه موردی: شیرین شهر اهواز
|
سعید ملکی: |
دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران |
چکیده
نتایج نشان داده که خانواده‌های اقشار کم درآمد، بطور متوسط 40 تا 50 درصد درآمد ماهیانه خود را بابت اجاره مسکن میپردازد و بدنبال اهمیت این مسئله و عدم توجه بخش خصوصی به مسکن گروههای کم درآمد، سیاست مسکن مهر به عنوان یکی از سیاستهای تأمین مسکن اجتماعی از طریق دولت مطرح گردید. هدف این پژوهش، سنجش رضایتمندی شهروندان از کیفیت سکونتی طرح مسکن مهر در منطقه شیرین شهر اهواز است و یافته‌ها از دو جنبه برنامه ریزی سیستم مدیریت کالبدی و تشریح مسائل اجتماعی مورد بحث قرار گرفته اند. مقاله حاضر شامل یک مطالعه میدانی با برآورد 157 نفر که با استفاده از فرمول کوکران، حجم نمونه تعیین، سپس افراد مورد پرسش گری قرار گرفته اند تا اثرات فوق سنجیده شود. در این پژوهش با استفاده از نرم افزار spss (روش آزمون t، آزمون فریدمن و تحلیل واریانس یکطرفه)، به تحلیل متغیرها پرداخته شده و با تعیین شاخصهای کالبدی و مسائل اجتماعی و قومیتی و بررسی تأثیر این شاخص‌ها بر کیفیت سکونتی، نشان داده شد که سطح رضایت در اکثریت شهروندان متوسط و پایین تر از آن است. نتایج حاصله از تجزیه و تحلیل یافته‌ها با استفاده از آزمون t، نشان می‌دهد؛ با توجه به اینکه سطح معنیداری (sig) کوچکتر از 05/0 است می‌توان گفت که میانگین رضایت از خدمات ارایه شده در شاخص کالبدی تفاوت معنیداری وجود دارد بنابراین فرضیه اصلی تأیید میشود، در بخش رضایتمندی از پیامدهای اجتماعی، سطح معنیداری (sig) کوچکتر از 05/0 است میزان رضایتمندی در سطح پایینی قرار داشته و فرضیه را تایید می‌کند ولی در بحث قومیتی در بین اقوام، قوم عرب با توجه سطح معناداری (sig=0.235) از این وضعیت موجود رضایت دارند و فرضیه را رد می‌کند. در شاخص تعلق مکانی، در بین سه گروه فارس و لر و عرب با توجه به اینکه مقدار سطح معناداری(sig) کوچکتر از 0.05 است میزان رضایتمندی در سطح پایینی قرار دارد و فرضیه تائید شده اما در سایر قومیت‌ها با توجه به سطح معناداری(sig=0/737) از این وضعیت موجود رضایت دارند و فرضیه را رد می‌کند.
واژه‌های کلیدی: رضایتمندی، کیفیت عوامل کالبدی، ناهنجاریهای اجتماعی، هویت مکانی، مسکن مهر
1- مقدمه
1-1- مساله
با اهمیت مسکن در زندگی انسان و داشتن سرپناه به عنوان حق طبیعی هر فرد، عملاً داشتن مسکن برای حداقل یک سوم خانوارهای شهری در جهان سوم به خاطر نداشتن توان مالی، غیرممکن است(مظلوم خراسانی، 1390: 132). در ایران مانند سایر کشورهای درحال توسعه طی دهه‌های اخیر، سیاستهای مختلفی در برخورد با مسئله مسکن اتخاذ شده است که در دو قالب کلی زمین حمایتی و مسکن حمایتی قابل نقد می باشد(شکرگزار، 1385: 16). در این زمینه و طبق مصوبه دولت نهم از تیرماه 1386 طرح مسکن مهر با محوریت اصل تأمین مسکن کم درآمدها به اجرا درآمد در واقع طرحی بود که بسیاری از طبقات فرودست اجتماعی(عمده آنها مهاجرین روستایی هستند) را به یافتن سرپناه امیدوار کرد. این طرح در واقع فرصتی استثنایی برای رسیدن به یکی از مهمترین اهداف کلان در کشور بود که در چارچوب واگذاری زمین به جهت ساخت یک میلیون و پانصد هزار واحد مسکونی از سوی وزارت مسکن و شهرسازی مطرح شد که ایده اولیه این طرح به عنوان راهکاری برای پاسخگویی به نیاز مسکن اقشار کم درآمد در نظر گرفته شده بود بلافاصله از سال 1387به سرعت وارد فاز اجرایی شد(محسنی، 1391: 2) در واقع این طرح نویدی بود که بتواند بسیاری از مسائل و هنجارهای حاشیه نشینی را حل کند، که در آغاز با استقبال خوبی روبرو شد، با پایان یافتن این پروژه‌ها جمعیت زیادی در مجتمعهای مسکونی ساکن شدند که این افزایش سریع جمعیت از لحاظ اجتماعی مسائلی را پیش رو آورد(فتحی بیرانوند، 1387: 2) از سوی دیگر؛ با ورود معماری مدرن به کشور با برداشت ناقص از آن بدون در نظر گرفتن فرهنگ و آداب و رسوم منطقه، باعث به وجود آمدن نابسامانی‌هایی در زمینه معماری و شهرسازی، که خود باعث یک سری از مسائل اجتماعی شدکه آثار آن را در کشور شاهد هستیم. البته حرکتهایی به صورت محدود در این زمینه با رعایت یک سری اصول صورت گرفت اما جامع و کامل نبوده که در این خصوص تحقیقات مدونی انجام نگرفت(آخوندی، 1373: 4). ذکر این نکته مهم است که چالش تأمین مسکن گروههای کم درآمد شهری در کشورهای در حال توسعه صرفاً به تهیه خود مسکن محدود نمی شود؛ کمبود فضای داخلی خانه و ناکارآمدی امکانات و تحلیل ابعاد آسیب‌های اجتماعی از مواردی محسوب می شود که به هنگام بررسی سیاستهای تأمین مسکن برای این گروهها مورد توجه و مطالعه قرار می‌گیرند(31 : 1975 ، Grigsby & Rusenburg). از سوی دیگر، با توجه به آنکه مدت زمان زیادی از ساخت و تحویل واحدهای موسوم به مسکن مهر نمی گذرد، تحقیقات اندکی با موضوع مسکن مهر و به ویژه جنبه کیفی آن صورت پذیرفته است. امری که عدم توجه به آن می‌تواند، تأثیر سیاستهای نامبرده را کم رنگ و حتی بی نتیجه نماید. در واقع مفهوم کیفیت مسکن که از سنجش رضایتمندی سکونتی قابل دستیابی است، بخش اثرگذار و البته فراموش شده مسکن مهر است. از این رو یکی از اهداف پژوهش ارزیابی جنبه‌های غیرکمی مسکن می باشد (رفیعیان، 1393: 137). ضمناً از آنجا که می توان به وسیله نتایج حاصل از رضایتمندی، به سنجش تحقق اهداف پروژة مسکن مهر پرداخت و آن را در ارتقای کیفیت محیط سکونتی مسکن مهر به کار بست؛ در این پژوهش سعی بر آن است تا ضمن سنجش رضایتمندی شهروندان از کیفیت سکونتی مسکن مهر (که بیانگر کیفیت آن در برآورده کردن اهداف سازندگان و برنامه ریزیان شهری است)، بازخورد سیاست مسکن مهر تا به این مرحله مورد بررسی قرار گیرد. از این رو، رویه جزیینگری در طراحی و عدم برنامه ریزی هم جانبه و انجام پروژه بشکل سعی و خطا و عدم توجه به نیازهای روحی و جمعی انسان و در نظرگرفته نشدن فضاهای عمومی در آینده باعث بروز پاره ای از مشکلات برای ساکنین خواهد گردید. به طور خلاصه در این پژوهش سعی برآن است تا ضمن سنجش رضایتمندی سکونتی، به بررسی بازخورد سیاست مسکن مهر در ابعاد مختلف از جمله؛ در بعد کالبدی، (عدم سنخیت و تناسب ویژگی‌های مکانی و همچنین دور بودن این سایت‌ها از مرکز شهر اهواز که خود نیازمند زیر ساخت‌های هزینه بر و طولانی مدت است) و همچنین از بعد معضلات اجتماعی، (پروژه مسکن مهر در شهر اهواز که بدلیل دور بودن از شهر، از بافت اجتماعی خاصی برخوردار نبوده اند از سوی دیگر، ساخت مسکن مهر بدون توجه به بافت اجتماعی ساکنین آن و آسیب‌های اجتماعی فرا روی آن ایجاد شده و فاقد هویت شهری بوده است) بپردازد؛ از این رو در پژوه حاضر، مسکن مهر شیرین شهر اهواز بدان سبب که به عنوان نمونه یک طرح ناموفق و ناسازگار در بعد اجتماعی در کشور مطرح میشود، انتخاب گردیده است.
1-2-اهمیت و ضرورت
مسکن بعد از غذا اصلی ترین نیاز بیولوژیکی انسان بوده که با رشد جمعیت نیاز به مسکن روز به روز بیشتر احساس میشود، لذا علاوه بر تعداد، ترکیب و چگونگی توزیع جمعیت در سطح منطقه، عوامل دیگری از قبیل وضع معیشت، هنجارهای سکونتی، هسته ای یا گسترده بودن خانوارها و سطح درآمد خانوار در آن تأثیر دارند(ملکی، 1389: 86). در واقع سکونتگاه‌ها از یک سازمان اجتماعی پیچیده و نواحی عمومی تشکیل شده اند و در واقع جایی هستند که بیشترین مقدار تماسهای ساکنین و برخوردهای اجتماعی اتفاق می افتد. فعالیتهای اجتماعی ساکنین، فضاهایی را طلب می کند که در درون آنها فعالیتهای جمعی تحقق یابند، اگر شکل گیری فضاهای مزبور کاملاً پاسخگوی فعالیتهای یاد شده باشد یک ساختار کالبدی منسجم شکل می گیرد(محسنی، 1391: 2). در این راستا افراد و دولتها همواره کوشیده اند که در راستای تأمین سرپناهی که ضمن دارابودن شرایط مناسب کالبدی و فیزیکی، واجد استانداردهای لازم از نظر تأمین سلامت جسمی و روحی، آسایش و امنیت، دسترسی به خدمات و تسهیلات، زیست بوم مناسب و مفرح و هویت بخشی به خانواده باشد را فراهم کنند. برنامه ریزی نادرست در این راستا، به حاشیه رفتن سکو نتگاه‌ها یا اسکان غیر رسمی را موجب میشود که یکی از مسائل مرکب شهری و اجتماعی در اغلب کشورها و اغلب جوامع جهان محسوب می شود. این پدیده در بعضی جوامع، معلول کشش طبیعی قطبهای صنعتی، شغلی، رفاهی و اداری و در بعضی اجتماعات، مولود مهاجرت روستائیان و جاذبه سراب زندگی شهری و در بعضی دیگر، حاصل افزایش سرسام آور جمعیت در ارتباط با اوضاع رکود اقتصادی و گاهی نیز ناشی از مجموعه ای از این عوامل است(شکوئی، 1355: 25). حاشیه نشینی از دو جنبه قابل بررسی است که نخستین آن زائیده عدم تعادل و بیمه بیماری داخلی شهرها است و نوع دوم ناشی از هجوم عناصرغیر شهری در اثر تحولات اجتماعی است (نوحه گر و همکاران، 1390: 67).
1-3- پیشینه تحقیق
در زمینه سنجش رضایتمندی از کیفیت سکونتی مطالعات اندکی صورت گرفته است مطالعات مرتبطی که در این زمینه صورت گرفته است شامل:
هادی تیموری در مقاله ای تحت عنوان"اولویت نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدهای پیش روی پروژه‌های مسکن مهر" به بررسی حل مشکلات مسکن مهر میپردازد و می‌گوید، امروزه یکی از چالش‌های مهم و اساسی مردم کشور ما، مسئلهی تأمین مسکن است که اهمیت این موضوع باعث توجه و تمرکز مسئولین کشور بر این امر بوده است که نتیجه این توجه، طرح و اجرای پروژه‌های عظیم ساخت مسکن دولتی با نام مسکن مهر بوده است.
سعید ملکی در مقاله ای تحت عنوان "بررسی وضعیت شاخصهای اجتماعی مسکن در مناطق روستایی شهرستان اهواز" می‌افزاید، توجه به کمیت مسکن از این واقعیت ناشی می شود که در بسیاری از موارد مهاجرت داخلی و رشد جمعیت از عوامل بسیار مؤثر در تعیین نیازهای مسکن است.
سعید ملکی در مقاله ای دیگر تحت عنوان"بررسی وضعیت شاخصهای کمی و کیفی اجتماعی مسکن در شهر اهواز" به بررسی موضوع مسکن میپردازد و عنوان می‌کند که شاخص مسکن شاید مهمترین وکلیدی ترین ابزار در برنامه ریزی باشند. بررسی شاخصهای اجتماعی مسکن یکی از وسائل و شیوه‌های شناخت ویژگی‌های مسکن به شمار می‌رود که می‌توان به کمک آن پارامترهای موثر در امر مسکن مهر را شناخت و هر گونه برنامه ریزی و تصمیم گیری صحیح در خصوص مسکن را تسهیل کرد. همچنین در جایی دیگر در ارتباط با ضرورت مسکن می‌افزاید: مسکن علاوه بر جنبه سر پناه بودن آن جنبه دیگری از رفاه و آسایش اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد و حدود برخورداری واحدهای مسکونی از تسهیلات و تجهیزات ضرورت زندگی خود به صورت شاخصهای جدیدی برای ارزیابی وضع واحدهای مسکونی در می‌آید.
سینا قاضی زاده در مقاله ای تحت عنوان "بررسی نقاط ضعف و قوت حوزه کالبدی پروژه مسکن مهر" در ارتباط با حوزه کالبدی طرح‌های مسکن مهر اینگونه عنوان می‌کند که با این حال، باید دانست که اغلب شهرهای جدید کشور در مرحله جمعیت پذیری، با مسائل و مشکلات متعددی مواجه می باشند. بیشتر مجموعه‌های مسکونی شهرهای جدید، صرفنظر از ناچیز بودن اشتغال، درآمد و زیرساختهای شهری، فاقد فضاها، امکانات، خدمات و تجهیزات شهری مناسب و ضروری هستند .سکنه، معمولا برای تامین نیازهای روزانه خویش با تحمل فشارهای روحی، جسمی و اجتماعی به شهرهای همجوار رجوع می کنند .این در حالی است که در اثر بکارگیری سیاست انبوه سازی و کوچک سازی در جوامع شهری بزرگ، مسکن سنتی یا کلاسیک معنا و مفهوم خود را از دست داده و به دنبال کاهش عملکردها، بیش از هر چیز به یک سرپناه تقلیل می یابد؛ مجتمعهای مسکونی بدون تأمین عناصر و فعالیتهای مکمل، گسترش می یابند .
1-4-فرضیه‌های تحقیق
فرضیه اصلی تحقیق: بررسی وضعیت شاخصهای سه گانه به نسبت قومیت‌های موجود رضایتبخش نیست.
فرضیه اول: رضایتمندی از شاخص کالبدی از دید ساکنین مسکن مهر، متوسط به پایین است.
فرضیه دوم: رضایتمندی از پیامدهای اجتماعی در بین اقوام مختلف به نسبت پایین است.
فرضیه سوم: میزان حس تعلق مکانی در بین قومیت‌های مختلف به یک نسبت نیست.
1-5-روش تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع و مؤلفه‌های مورد بررسی، رویکرد حاکم بر این پژوهش روش توصیفی – پیمایشی با استفاده از ابزار پرسشنامه است. که به منظور تقویت پایه‌های نظری و دقت در گردآوری اطلاعات از روش‌های مطالعه اسناد و مدارک، نیز استفاده شده است در ادامه، با در نظر گرفتن شرایط جغرافیایی، اجتماعی و فرهنگی محدوده مورد مطالعه متغیرها یا معرف‌های سنجش رضایتمندی شهروندان از کیفیت سکونتی طرح مسکن مهر در ابعاد کالبدی، اجتماعی و هویت فرهنگی تعیین گردید. حجم نمونه در این پژوهش به روش تصادفی طبقه ای با استفاده فرمول کوکران مشخص شد. از طریق فرمول مذکور تعداد 157 پرسشنامه تعیین گردید. همچنین پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ در محیط SPSS حدود 86/0 محاسبه گردید. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و آزمون فرضیات از روش‌های آمار توصیفی و استنباطی مانند توزیع فراوانی، روش آزمون t، آزمون فریدمن و تحلیل واریانس یکطرفه استفاده شد.
1-6-محدوده مورد مطالعه
شهر اهواز به عنوان یکی از شهرهای بزرگ ایران و مرکز استان خوزستان که از نظر جغرافیایی در 31 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 40 دقیقه طول شرقی در جلگهای با ارتفاع 18 متر از سمت دریا قرار گرفته است. این شهر با مساحت 220 کیلومتر مربع دومین شهر وسیع ایران پس از تهران است. شهر اهواز از سمت شمال به شهرهای شیبان، ویس، ملاثانی، دزفول و شوش، از شرق به شهرستان رامهرمز، از غرب به شهر حمیدیه و دشت آزادگان و از سمت جنوب به شهرهای شادگان، بندر ماهشهر، خرمشهر و آبادان محدود می‌گردد. وسعت شهر اهواز در محدوده قانونی شهری 222 کیلومتر مربع، در محدوده خدماتی 300 کیلومتر مربع و در محدوده استحفاظی 895 کیلومتر مربع. این شهر دارای هشت منطقه شهرداری است که هر یک دارای سه یا چهار ناحیه است. بر اساس آمار سال 1390 شهر اهواز در محدوده مصوب استانداری دارای 1112021 نفر و در محدوده خدمات شهری شهرداری دارای 1210618 نفر جمعیت بوده است (معاونت برنامه ریزی و توسعه، 1391: 25).
شکل 1- محدوده مورد مطالعه شهر اهواز
2- مبانی پژوهش
سنجش کیفیت سکونتی، اولین مرحله در اداره کردن و مدیریت کیفیت محیط نواحی مسکونی شهری است (Van poll, 1997: 5). با توجه به اینکه کیفیت محیط یک مفهوم تک بعدی نیست، بلکه مجموعه ای از متغیرها است (Crap and zawadski, 1976: 242)، منابع و روش‌های مختلفی برای شناسایی و ساختاربندی ویژگی‌های مرتبط با محیط‌های زندگی وجود دارد. ویژگی‌ها را می‌توان با استفاده از مصداق‌های مشابه، مرور ادبیات مربوطه و یا توسط مصاحبه (مستقیم یا غیر مستقیم) با اشخاص مرتبط با موضوع استخراج کرد (Van poll, 1997: 30). برای ساختار بندی ویژگی‌ها دو روش وجود دارد: روش تجزیه ای[1] کل به جزء (از بالا به پایین) و ترکیبی[2] جزء به کل (از پایین به بالا). حاصل کار هر دو روش ایجاد درخت ارزش[3] به صورت سلسله مراتبی است (حاجی نژاد و دیگران، 1389: 69).
تمرکز روی کیفیت سکونتی به عنوان کلیدی برای پژوهش در جغرافیای اجتماعی شهری است. بر این اساس جغرافیای اجتماعی تلاش قابل ملاحضه ای برای ارزیابی محیط‌های مختلف سکونتی معطوف داشته است (Pacione, 1990: 11). جغرافیدانان همواره هدف غایی از مطالعات جغرافیایی را ارتقاء کیفیت سکونتی عنوان کرده اند. در تعاریف متعدد که از علم جغرافیا از زمان‌های بسیار دور (از زمان ارتوستن) تاکنون ارایه شده است بر رابطة متقابل انسان و محیط تأکید داشته است. جغرافیدانان همواره در پی بهینه کردن این رابطه در جهت مطلوبیت بخشی به زندگی انسان بوده اند. این پژوهش در قالب دیدگاه مکتب جغرافیای رفتار فضایی سعی در تبیین ویژگی‌های فردی تأثیرگذار بر ادراک شهروندان از کیفیت محیط سکونتی را دارد (شکویی، 1384: 111). اما در این دیدگاه ویژگی‌های فردی نیز در این ارتباط تأثیرگذار می‌باشند، به بیانی دیگر در فرایند ادراک افراد از کیفیت محیط صافی‌هایی وجود دارد که آن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. در تبیین رابطة رفتار انسان و محیط الگوهای مختلفی ارایه شده است. از جملة آن؛ الگوی ماشین انگار، الگوی ادراکی- شناختی- انگیزشی، الگوی رفتاری، الگوی بوم شناختی یا الگوی نظام‌های اجتماعی انسان است. بررسی این الگوها نشان می‌دهد، در ابتدا نوع نگاه به رفتار انسان و کیفیت سکونتی رابطة استاتیک و حاکی از تأثیر پذیری شدید انسان از محیط بوده است (الگوی ماشین انگار انسان) اما به مرور زمان دیدگاه‌ها به سمتی سوق پیدا کرده که رفتار انسان و محیط به صورت در هم تنیده، با هم و به صورت پویا و در حال تغییر مورد بررسی قرار می‌گیرند که این همان الگوی بوم شناختی را تداعی می‌نماید (آلتمن، 1382: 248-249).
در این مطالعه از اصول مطرح در الگوی بوم شناختی سکونتی جهت تحلیل رابطة ادراک ساکنان نواحی از کیفیت زندگی ساخته شدة خود بهره گرفته شده است. رونالد جانسون در این باره بر این اعتقاد است که، در زمان ما هدف بسیاری از جغرافیدانان این است که در سراسر جهان با حذف نابرابری‌های شدید اجتماعی و اقتصادی، همة خانواده‌ها بتوانند به شغل دایمی، مسکن سالم، بهداشت و درمان، آموزش و امنیت (شکویی، 1383: 156) و به طور کل به یک حد رضایت بخش از زندگی دست یابند.
تمامی مطالعات رضایتمندی تحت دو سرفصل، شامل؛ شاخصهای عینی و ذهنی صورت می‌گیرند، بنابراین یکی از مشخصات اصلی و بنیادی آن، چند بعدی بودن آن است. شاخصهای عینی، محیط زندگی و کار را تشریح می‌کنند، شاخصهای ذهنی راه‌هایی که مردم شرایط اطرافشان را درک و ارزیابی می‌کنند، تشریح می‌نمایند. به طور کل شاخص‌ها ذهنی برای اندازه گیری رفاه شخصی مورد استفاده قرار می‌گیرد و شاخصهای عینی برای مقایسة مکان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. با توجه به شاخصهای ذهنی، رفاه شخصی بر اساس رضایتمندی هدف است، در حالی که شاخصهای عینی، کیفیت زندگی را با توجه به قابلیت زندگی بودن آن نشان می‌دهد. شاخصهای ذهنی برای اهداف برنامه ریزی و سیاستگذاری نسبت به شاخصهای عینی ارجح تر است، زیرا این شاخص‌ها بازخوردهای ارزشمندی را برای برنامه ریزان و سیاستگذاران فراهم می‌کنند (Das, 2008: 298).
در این راستا کیفیت سکونتی که بخشی از قابلیت‌های محیط است (لنگ، 1383: 91) بر اساس ادراک محیطی افراد مورد بررسی قرار می‌گیرد. ادراک محیط فرایندی است که از طریق آن انسان داده‌های لازم را بر اساس نیازش از محیط پیرامون خود بر می‌گزیند. لذا می‌توان آن را هدفمند دانست، که به فرهنگ، نگرش و ارزش حاکم بر تفکر ادراک کننده بستگی دارد. در حقیقت ادراک محیطی، از تعامل ادراک حسی و شناخت که در ذهن انسان تجربه شده اند حادث می‌شوند. در این فرایند نقش محیط به عنوان عامل اساسی در رشد، توسعه و در نهایت در یادگیری مورد توجه قرار می‌گیرد (مطلبی، 1380: 56).
به نظر برخی از صاحب نظران رضایت مندی از کیفیت محیط سکونتی، مفهومی کیفی است که عوامل متعددی مانند، قابلیت سکونت بودن (قابلیت زندگی بودن محیط)، میزان نیازهایی که محیط می‌تواند در تأمین آنها به ساکنین کمک کند، ادراک فردی ساکنین، بر رضایت ساکنین تأثیرگذار می‌باشند.
برخی از صاحب نظران اجتماعی بر این باورند که کیفیت سکونتی می‌تواند به عنوان یک عامل تأثیرگذار بر روی کیفیت زندگی باشد، زیرا لانسینگ و مارانز[4] (1969) بر این باورند که محیطی با کیفیت بالا، حس آسایش و رضایتمندی را از طریق ویژگی‌های که ممکن است فیزیکی، اجتماعی یا نمادین باشد به جمعیت خود القا می‌کند و در نتیجه کیفیت زندگی را ارتقاء می‌دهد. در مقابل این نظر برخی دیگر کیفیت سکونتی را مفهومی کیفی می‌دانند که تنها از محیط منشعب نمی شود بلکه یک عمل رفتار محور بین خصوصیات محیطی و خصوصیات فردی است، زیرا ادراک فردی در مورد موقعیت شخصی در مباحث مختلف زندگی که شخص در ارتباط با اهداف، انتظارات، استانداردها و نگرانی‌هایش در زندگی پیش رو دارد، می‌تواند بر روی کیفیت زندگی افراد مؤثر باشد(Pacione, 1990: 20).
زالای (1980) بر این باور است که کیفیت محیط سکونتی مفهومی ثابت نبوده و به صورت مداوم در حال تغییر و تحول است. هنگامی که ما با یک مفهوم در حال تغییر مواجه هستیم، تفرق آرا و عدم وجود یکسانی، موضوعی طبیعی است. برخی مفاهیم که در ابتدای پیدایش به صورت مبهم ایراد می‌شوند در پی تحقیقات بیشتر و تخصصی تر می‌توانند روشن تر شوند. عده ای نیز بر این باورند که یکسانی در مفاهیم ضرورتاً واجب نیست: کیفیت محیط به مثابه یک مفهوم در برگیرندۀ نظریات مختلف مربوط به جنبه‌های گوناگون کیفیت محیطی است که به عبارت دیگر چند بُعدی است. اما بعضی از محققان ادعا می‌کنند که تعریف این مفاهیم چند بُعدی ممکن نیست (Rybczynski, 1986; Cited by Moore, 2000 ).
3- تحلیل یافته‌ها
یافته‌های توصیفی
با توجه به موضوع مطرح شده در بعد رضایتمندی شهروندان از کیفیت سکونتی، معیارها در سه شاخص عمده(وضعیت کالبدی، وضعیت اجتماعی و هویت مکانی) طبقه بندی شده اند. که هر کدام دارای زیر بخش‌های متنوعی است. با توجه به نتایج بدست آمده، در مورد ویژگی‌های نمونه مورد بررسی، 57 درصد از پاسخگویان مرد، و 43 درصد آنان را زن که از این بین 62 درصد دارای ریشه شهر نشینی و 38 درصد آن روستایی هستند. 56 درصد آنان دارای محدوده سنی 45-15 سال، 27 درصد بین 64-46 سال و 17 درصد در رنج سنی 65 به بالا هستند. از لحاظ قومیتی قوم لر با 38 درصد بالاترین ترکیب قومیتی را شامل میشود و اقوام فارس با 29، اقوام عرب با 20 درصد و سایر قومیت‌ها با 13 درصد در رده‌های بعدی ترکیب قومیتی می‌باشند و از این میان 31 درصد افراد با درآمدی زیر 500 هزار تومان، 48 درصد بین 700-500 هزار تومان، 13 درصد بین 700 تا یک ملیون تومان و فقط 8 درصد با درآمدی بالای 1 ملیون تومان داشته اند.
تحلیل توصیفی شاخص‌ها
در این بخش فراوانی و درصد پاسخ به هر یک از مولفه‌ها و معرفه‌های فرعی مربوط به هر یک از مولفه‌های سه گانه در روش شناسی بررسی پیامدهای کالبدی، اجتماعی مسکن مهر اهواز ذکر شده است که در جدول شماره 4- فراوانی و درصد پاسخ به عوامل فرعی مربوط به شاخصهای مربوطه به تفکیک آمده است.
جدول 4- فراوانی و درصد پاسخ به عوامل فرعی مربوط به شاخصهای مورد نظر
|
|
ردیف |
مولفه |
گویه‌ها |
|||||
|
خیلی کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
خیلی زیاد |
||||
|
وضعیت کالبدی |
1 |
رضایت از میزان ارائه خدمات |
فراوانی |
52 |
45 |
47 |
13 |
- |
|
درصد |
33.1 |
28.7 |
29.9 |
8.3 |
- |
|||
|
2 |
رضایت از چشم اندازهای محیط |
فراوانی |
43 |
54 |
37 |
22 |
1 |
|
|
درصد |
27.4 |
34.4 |
23.6 |
14 |
0.6 |
|||
|
3 |
رضایت از میزان زیر ساخت‌ها |
فراوانی |
21 |
34 |
77 |
23 |
2 |
|
|
درصد |
13.4 |
21.7 |
49 |
14.6 |
1.3 |
|||
|
4 |
همخوانی فضاهای واحدهای مسکونی با بعد خانوار |
فراوانی |
4 |
24 |
92 |
26 |
11 |
|
|
درصد |
2.5 |
15.3 |
58.6 |
16.6 |
7 |
|||
|
5 |
رضایت از تنوع بخشی به کالبد و بناهای شهر |
فراوانی |
35 |
49 |
47 |
26 |
- |
|
|
درصد |
22.3 |
31.2 |
29.9 |
16.6 |
- |
|||
|
6 |
استفاده از مصالح سازگار با اقلیم |
فراوانی |
21 |
32 |
77 |
27 |
- |
|
|
درصد |
13.4 |
20.4 |
49 |
17.2 |
- |
|||
|
7 |
رضایت از امکانات فضاهای سبز |
فراوانی |
26 |
37 |
68 |
26 |
- |
|
|
درصد |
16.6 |
23.6 |
43.3 |
16.6 |
- |
|||
|
وضعیت اجتماعی |
8 |
انطباق واحدهای مسکونی با فرهنگ بومی |
فراوانی |
15 |
40 |
63 |
39 |
- |
|
درصد |
9.6 |
25.5 |
40.1 |
24.8 |
- |
|||
|
9 |
برخورداری از فرهنگ آپارتمان نشینی |
فراوانی |
13 |
56 |
36 |
48 |
4 |
|
|
درصد |
8.3 |
35.7 |
22.9 |
30.6 |
2.5 |
|||
|
10 |
میزان احساس امنیت در محله |
فراوانی |
28 |
49 |
46 |
27 |
7 |
|
|
درصد |
17.8 |
31.2 |
29.3 |
17.2 |
4.5 |
|||
|
11 |
تنش‌های قومی ناشی از وجود اقوام مختلف در محله |
فراوانی |
23 |
16 |
57 |
52 |
9 |
|
|
درصد |
14.6 |
10.2 |
36.3 |
33.1 |
5.7 |
|||
|
12 |
معضل فقر و بروز ناهنجاری |
فراوانی |
16 |
8 |
36 |
53 |
44 |
|
|
درصد |
10.2 |
5.1 |
22.9 |
33.8 |
28 |
|||
|
13 |
وجود مراکز فرهنگی و مذهبی در کاهش میزان ناهنجاری‌ها |
فراوانی |
39 |
33 |
51 |
26 |
8 |
|
|
درصد |
24.8 |
21 |
32.5 |
16.6 |
5.1 |
|||
|
14 |
سلامت روانی فضای واحدهای مسکونی |
فراوانی |
12 |
28 |
57 |
51 |
9 |
|
|
درصد |
7.6 |
17.8 |
36.3 |
32.5 |
5.7 |
|||
|
هویت مکانی |
15 |
جلسات هم اندیشی جهت حل معضلات مسکن مهر |
فراوانی |
4 |
24 |
48 |
53 |
28 |
|
درصد |
2.5 |
15.3 |
30.6 |
33.8 |
17.8 |
|||
|
16 |
حس مالکیت حقیقی مساکن محل زندگی |
فراوانی |
16 |
40 |
60 |
30 |
11 |
|
|
درصد |
10.2 |
25.5 |
38.2 |
19.1 |
7 |
|||
|
17 |
میزان حس تعلق به مکان |
فراوانی |
11 |
38 |
56 |
39 |
13 |
|
|
درصد |
7 |
24.2 |
35.7 |
24.8 |
8.3 |
|||
|
18 |
حس ماندگاری در واحدهای مساکن مهر |
فراوانی |
25 |
35 |
45 |
29 |
23 |
|
|
درصد |
15.9 |
22.3 |
28.7 |
18.5 |
14.6 |
|||
منبع: محاسبات تحقیق
همانگونه که در جدول شماره (4)، مشاهده میشود، میانگین درصد میزان رضایت از شاخصهای سه گانه شامل (بررسی وضعیت کالبدی، وضعیت اجتماعی و هویت مکانی)، از دید ارزیابی کنندگان طبق طیف لیکرت به 19، 24 و 23 است.
وضعیت کالبدی
|
درجه اهمیت |
شاخص |
میانگین رتبه |
|
1 |
همخوانی فضاهای واحدهای مسکونی با بعد خانوار |
4.93 |
|
2 |
استفاده از مصالح سازگار با اقلیم |
4.43 |
|
3 |
رضایت از میزان زیر ساخت‌ها |
4.30 |
|
4 |
رضایت از امکانات فضاهای سبز |
4.18 |
|
5 |
رضایت از تنوع بخشی به کالبد و بناهای شهر |
3.67 |
|
6 |
رضایت از چشم اندازهای محیط |
3.47 |
|
7 |
رضایت از میزان ارائه خدمات |
3.04 |
یافته‌های استنباطی
آزمون رتبه بندی شاخص‌ها: طبق جداول شماره‌های(5-6-7)، نتایج آزمون فریدمن برای رتبه بندی بین شاخصهای (سه گانه به ترتیب) ارزیابی میزان رضایت از وضعیت کالبدی، اجتماعی و میزان تعلق مکانی را نشان می‌دهد.
وضعیت اجتماعی
|
نتایج آزمون |
|
|
157 |
تعداد |
|
102.243 |
مقدار کای دو |
|
6 |
درجه آزادی |
|
.001 |
سطح معنی داری |
|
نتایج آزمون |
|
|
157 |
تعداد |
|
26.492 |
مقدار کای دو |
|
3 |
درجه آزادی |
|
.001 |
سطح معنی داری |
هویت مکانی
|
درجه اهمیت |
شاخص |
میانگین رتبه |
|
1 |
جلسات هم اندیشی جهت حل معضلات مسکن مهر |
2.90 |
|
2 |
حس ماندگاری در واحدهای مساکن مهر |
2.43 |
|
3 |
میزان حس تعلق به مکان |
2.41 |
|
4 |
حس مالکیت حقیقی مساکن محل زندگی |
2.25 |
|
نتایج آزمون |
|
|
157 |
تعداد |
|
92.442 |
مقدار کای دو |
|
6 |
درجه آزادی |
|
.001 |
سطح معنی داری |
با توجه به اینکه میزان سطح معناداری به دست آمده از آزمون فریدمن (001/0)، کوچکتر از 05/0 است، بنابراین با اطمینان 95 درصد می توان رتبه بندی بین شاخصهای سه گانه رضایتمندی به ترتیبی که در جدول بالا ذکر شده، از نظر آماری معنادار است و نمی توان رعایت این شاخص‌ها را یکسان فرض کرد.
جدول شماره 8- آزمون تحلیل واریانس یک طرفه جهت مقایسه میانگین
|
|
ANOVA |
||||||
|
Sig. |
F |
میانگین مجذورات |
درجه آزادی |
مجموع مجذورات |
|
||
|
.077 |
2.323 |
.710 |
3 |
2.130 |
بین گروهی |
وضعیت کالبدی |
قومیت |
|
.306 |
153 |
46.751 |
برون گروهی |
||||
|
|
156 |
48.881 |
کل |
||||
|
.001 |
5.960 |
1.177 |
3 |
3.532 |
بین گروهی |
وضعیت اجتماعی |
|
|
.198 |
153 |
30.222 |
برون گروهی |
||||
|
|
156 |
33.753 |
کل |
||||
|
.019 |
3.397 |
1.461 |
3 |
4.382 |
بین گروهی |
هویت مکانی |
|
|
.430 |
153 |
65.791 |
برون گروهی |
||||
|
|
156 |
70.174 |
کل |
||||
همانگونه که در جدول8- مشاهده میشود، مقدار f به دست آمده و سطح معنی داری متناظر با آن، بیانگر عدم معنی داری تفاوت بین اقوام را از نظر کیفیت خدمات ارایه شده در بخش کالبدی است (sig=0.77, f=2.32) یعنی بین میانگین کیفیت خدمات ارایه شده در بین اهالی ساکن تفاوت معنیداری وجود ندارد. در شاخص رضایت از وضعیت اجتماعی مقدار f بدست آمده و سطح معناداری متناظر با آن، بیانگر سطح معناداری بین اقوام ساکن از لحاظ رضایت از وضعیت اجتماعی است (sig=0.001, f=5.96) به این معنی که بین میانگین وضعیت رضایت شاخص اجتماعی در بین اهالی ساکن تفاوت معنیداری وجود دارد.
در شاخص رضایت از وضعیت اجتماعی مقدار f بدست امده و سطح معناداری متناظر با آن، بیانگر سطح معناداری بین اقوام ساکن از لحاظ میزان تعلق مکانی است (sig= 0.19, f=3.39) به این معنی که بین میانگین هویت مکانی در بین اهالی ساکن تفاوت معناداری وجود دارد.
فرضیه اصلی تحقیق: رضایت از وضعیت شاخصهای سه گانه در بین قومیت‌های موجود، رضایتبخش نیست.
جهت بررسی فرضیه فوق از آزمون t تک متغیره استفاده گردید که نتایج حاصل در جدول شماره (9) ذکر شده است. ارزش حد متوسط کل کیفیت خدمات ارائه شده 3 در نظر گرفته شده است.
|
Sig |
درجه آزادی |
مقدار T |
انحراف استاندارد |
میانگین |
فراوانی |
قومیت‌ها |
|
|
.008 |
31 |
-2.839 |
.62263 |
2.6875 |
32 |
وضعیت کالبدی |
عرب |
|
.235 |
31 |
1.211 |
.58368 |
3.1250 |
32 |
وضعیت اجتماعی |
|
|
.047 |
31 |
2.068 |
.72662 |
3.2656 |
32 |
حس تعلق مکانی |
|
|
.000 |
45 |
-6.788 |
.51506 |
2.4845 |
46 |
وضعیت کالبدی |
فارس |
|
.000 |
45 |
-4.611 |
.31978 |
2.7826 |
46 |
وضعیت اجتماعی |
|
|
.167 |
45 |
-1.405 |
.62968 |
2.8696 |
46 |
حس تعلق مکانی |
|
|
.000 |
58 |
-5.310 |
.54984 |
2.6199 |
59 |
وضعیت کالبدی |
لر |
|
.565 |
58 |
.579 |
.44968 |
3.0339 |
59 |
وضعیت اجتماعی |
|
|
.009 |
58 |
2.683 |
.57005 |
3.1992 |
59 |
حس تعلق مکانی |
|
|
.000 |
19 |
-5.767 |
.52617 |
2.3214 |
20 |
وضعیت کالبدی |
سایر قومیت‌ها |
|
.013 |
19 |
-2.747 |
.41868 |
2.7429 |
20 |
وضعیت اجتماعی |
|
|
.737 |
19 |
-.341 |
.81868 |
2.9375 |
20 |
حس تعلق مکانی |
|
فرضیه اول: رضایتمندی از شاخص کالبدی از دید ساکنین مسکن مهر، متوسط به پایین است.
با توجه به جدول شماره (9) و اینکه مقدار سطح معنیداری (sig) کوچکتر از 05/0 است می‌توان گفت که میانگین خدمات ارایه شده در شاخص کالبدی از نظر ساکینین با ارزش حد متوسط (3) تفاوت معنیداری وجود دارد. بنابراین فرضیه اصلی تأیید شده و می‌توان گفت مردم از کیفیت خدمات در بخش کالبدی ارایه شده رضایت ندارند.
فرضیه دوم: رضایتمندی از پیامدهای اجتماعی در بین اقوام مختلف به نسبت پایین است.
طبق جدول شماره (9)، در بخش رضایتمندی از پیامدهای اجتماعی در بین سه گروه فارس، لر و سایر قومیت‌ها با توجه به اینکه مقدار سطح معنیداری (sig) کوچکتر از 05/0 است میزان رضایتمندی در سطح پایینی قرار داشته و فرضیه را تایید می‌کند ولی قوم عرب با توجه سطح معناداری (sig=0.235) از این وضعیت موجود رضایت دارند و فرضیه را رد می‌کند.
فرضیه سوم: میزان حس تعلق مکانی در بین قومیت‌های مختلف به یک نسبت نیست.
در ارزیابی شاخص هویت مکانی و میزان تعلق به مکان جدید، مطابق جدول شماره (9)، در بین سه گروه فارس و لر و عرب ، با توجه به اینکه مقدار سطح معناداری (sig) کوچکتر از 0.05 است میزان رضایتمندی در سطح پایینی قرار دارد اما در سایر قومیت‌ها با توجه به سطح معناداری (sig=0,737) از این وضعیت موجود رضایت دارند.
4-نتیجه گیری
باتوجه به وضعیت اجتماعی - فرهنگی و کالبدی جمعیت شهرنشینی استان خوزستان، اجرای مسکن مهر از جنبه‌های مختلف قابل ارزیابی می باشد. چنین به نظر می رسد که اجرای این طرح در صورتی که مطالعات کافی و علمی در زمینه مکانیابی، اثرات زیست محیطی و هدف گذاری جمعیتی مناسب انجام شود قطعاً به نتایج مثبت ختم خواهد شد. مسکن مهر در ارتباط با آثار اجتماعی - فرهنگی و زیست محیطی آن و نیز شاخص دسترسی به خدمات با شک و تردیدهایی مواجه می باشد که البته می توان با تحلیل سیستمی و بروز کردن برآورد آثار و نتایج طرح، نسبت به کاهش آثار منفی آن برنامه ریزی و اقدام کرد. تامین زیرساختها و تسهیلات موردنیاز، ایجاد زمینه‌های هویت بخشی به مردم و محلات و فرهنگ سازی در خصوص زندگی آپارتمان نشینی و مجتمعهای بزرگ مسکونی در این زمینه می تواند راهگشا باشد .
در راستای افزایش رضایتمندی ساکنان از کیفیت سکونتی مسکن مهر، ضروری به نظر می رسد که موارد زیر مورد توجه قرار گیرند:
- از آنجا که مسکن مهر جهت رفع نیاز مسکن گروههای کم درآمد مطرح شده است، ارائة خدمات اجتماعی (مثال: ایجاد واحدهای آموزشی)، خدمات تفریحی (مثال: ایجاد فضاهای سبز و زمین‌های بازی) و خدمات تجاری در فواصل مناسب و بهبود راه‌های دسترسی و ارائه خدمات حمل و نقل عمومی در سطح این محلات می تواند موجب کیفیت زندگی ساکنان را فراهم آورده، ضمن آن که از هزینه‌های زندگی اقشار هدف خواهد کاست.
- در خصوص شناخت و آسیب شناسی مسکن مهر، از سوی متولیان و برنامه ریزان مسکن، پژوهش‌هایی به صورت سامان یافته و در گونه‌های مختلف مسکن مهر صورت گیرد، تا به این وسیله کاستی‌های آن شناخته شده و اصلاح گردد.
- ارتقای اجتماعی محلات در جهت افزایش احساس تعلق به مکان، افزایش امنیت و شکل گیری گروههای اجتماعی نقش مهمی در ارتقای کیفیت این گونه محلات خواهد داشت.
منابع
آخوندی، عباس(1373)، مجموعهمقالاتسمینارسیاستهایتوسعهمسکندرایران، دانشگاهتهران
آلتمن، آیرون. (1382)، محیط و رفتار اجتماعی (خلوت فضای شخصی، قلمرو و ازدحام)، ترجمة علی نمازیان، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی،
خراسانیمظلوم،محمد(1390)، بررسی میزان مشارکت اقتصادی اجتماعی در تعاون یهای مسکن مهر و عوامل مؤثر بر آن در شهر مشهد در سال 88-89، جامعه شناسی کاربردی، سال بیست و دوم، شماره ی پیاپی (44 )، شماره ی چهارم صفحات 152-131.
رفیعیان، مجتبی، مسعودی راد، ماندانا، رضایی، مریم، مسعودی راد، مونا(1393)، سنجش میزان رضایتمندی ساکنان از کیفیت سکونتی مسکن مهر مرود شناسی (مهرشهر زاهدان)، جغرافیا و آمایش شهری – منطقه ای، شماره 12، صص 150-135؛
شکرگزار، اصغر (1385)، توسعه مسکن شهری در ایران، انتشارات حق شناس، رشت؛
شکوئی، حسین(1355)، حاشیه نشینان شهری، خانه‌های ارزان، قیمت و سیاست مسکن، تبریز، انتشارات موسسه تحقیقات اجتماعی و علوم انسانی، شماره 17، سلسله شهر شناسی شماره 5؛
شکویی، حسین. (1383)، دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، انتشارات سمت، تهران.
شکویی، حسین. (1384)، فلسفه‌های محیطی و مکتب‌های جغرافیایی، چاپ دوم، انتشارات گیتاشناسی، تهران.
فتحی بیرانوند، محمد(1387)، آسیب شناسی بافتهای فرسوده شهری(موانع ، کاستی‌ها، راهکارها)، اولین همایش بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده شهری، مشهد؛
لنگ، جان. (1383)، آفرینش نظریة معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمة علیرضا عینی فر، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
محسنی، حسین(1391)، آسیب شناسی پروژه‌های مسکن مهر با تاکید بر فضاهای جمعی و عابر پیاده (مطالعه موردی مسکن مهر قزوین)، مشهد، اولین کنفرانس ملی بنای ماندگار؛
مطلبی، قاسم. (1380)، روانشناسی محیط دانشی نو در خدمت معماری و طراحی شهری، مجلة هنرهای زیبا، شمارة 10، صص 52-67.
معاونت برنامه ریزی و توسعه (1391)، آمارنامه شهر اهواز، انشارات روابط عمومی و امور بین الملل شهرداری اهواز
ملکی، سعید(1388)، بررسی وضعیت شاخصهای اجتماعی مسکن در مناطق روستایی شهرستان اهواز، فصلنامه مسکن و محیط روستا، صص 49-32؛
ملکی، سعید(1390)،بررسی وضعیت شاخصهای کمی و کیفی اجتماعی مسکن در شهر اهواز، فصلنامه علمی پژوهشی فضای جغرافیا، سال یازدهم شماره 36، صفحات 130-103؛
نوحهگر، احمد، حسین زاده، محمد مهدی، اسماعیلی، رضا، افشار، راحله(1390)، فصلنامه علمی پژوهشی، نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال سوم، شماره چهارم؛
Crap, F. Zawadski, R. (1976), Dimensions of urban environmental, quality environmental behavior, 2(8), pp239-264.
Das, D. (2008), Urban Quality of Life: A case study of Guwahati, Social Incicators Research, 88.
Grigsby, w, Rosenbery, L, Urban Housing policy, 1975, Aps publications : NY.
Mendelson, R, & R. Quinn, m, The politics of Housing in older urban Arcas, praeger publisher ,
)
