Document Type : Research Paper
Authors
shiraz u
Abstract
Keywords
مکانی برای اموات، شناسایی پهنه‌های مستعد احداث آرامستان در شهر شیراز
علی گلی: دانشیار بخش جامعه شناسی و برنامه ریزی اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران*
طاهره رحمانی: کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
محبوبه علی‌پورفخرآبادی: کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
چکیده
رشد سریع شهرنشینی و تمرکز بخش عمده‌ای از جمعیت در کلانشهرها سبب شده است مدیران شهری در تأمین برخی از نیازها و زیرساخت‌های مورد نیاز شهروندان با بحران مواجه شوند. آرامستان یا گورستان از کاربریهای ضروری سکونتگاه‌های انسانی است که در کلانشهرها به دلیل افزایش سریع جمعیت و بالا بودن نرخ مرگ و میر و نیز لزوم رعایت استاندردهای خاص، با محدودیت در تخصیص کاربری مواجه است. با توجه به تعدد آرامستانهای شهر شیراز و محدودیت‌های ظرفیتی و زیست محیطی در عرصه شهر و نیز روند رو به رشد متوفیان در شهر، مطالعه حاضر به بررسی معیارهای مکانیابی آرامستان و انطباق نتایج با مطالعات طرح مجموعه شهری شیراز پرداخته است. برای شناسایی معیارها از پژوهش‌های پیشین استفاده شده است. به این منظور معیارها در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی پیاده‌سازی و با ترکیب وزن‌دار لایه‌های مرتبط پهنه‌های مناسب برای استقرار آرامستان جدید شهر شناسایی شده است. به منظور تدقیق، یافته‌های پژوهش با نتایج مطالعات طرح مجموعه شهری شیراز مقایسه شده است. نتایج نشان دهنده صحت معیارهای مورد استفاده و مناسب بودن پهنه‌های پیشنهادی برای استقرار آرامستان جدید شهر شیراز است.
واژه‌های کلیدی: شهرنشینی، آرامستان، متوفیان، مکانیابی، تحلیل فضایی
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
آرامستان در ایران یکی ازعناصر مهم شهری بوده زیرا که مکان و موقعیت این عوامل با اعتقادات مردم مسلمان ایران ارتباط مستقیم پیدا می‌کند زیارت قبور و فاتحه خواندن برای آنها از جمله اهداف مهم و مستحب مسلمانان است، که می‌تواند تاثیر مطلوبی بر روحیه افراد بگذارد ( کوهساری و حبیبی،1385).
مطالعه فضای گورستان از بعد اجتماعی و فرهنگی و دریافت ارزشهای آن در شهر، می‌تواند اهمیت توجه به این فضای شهری در بعد اجتماعی آن و تاثیرش بر جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی شهر می‌تواند مبیین اهمیت مکان گرینی آن و ارتباطش به جهات توسعه شهر باشد (شجاعیان و همکاران،1392).
یکی از وظایف اساسی و مهم برنامه ریزان شهری و ناحیه ای، تخصیص زمین به کاربریهای گوناگون شهری با توجه به نقش و کارکرد شهر، اقتصاد شهری و تأثیر و تأثر متقابل کاربری‌ها با یک دیگر است. این قسمت از کار، جنبة کمی موضوع است. آنچه از اهمیت بیشتری برخوردار است، جنبة کیفی مسئله، یعنی توزیع و استقرار متناسب کاربری‌ها در سطح فیزیکی شهر (مکان‌گزینی بهینة کاربری‌ها) است تا با کارکرد مناسب آنها، شهرنشینان برای برخورداری از خدمات و امکانات ارائه شده در نقاط مختلف شهر، به رفت و آمدهای اضافی نیاز نداشته باشند و بدین ترتیب، ضمن کاسته شدن از آلودگی‌های محیطی و کمک به ایجاد فضای سالم شهری و محیط زیست قابل قبول، زندگی آرام و راحتی برای شهرنشینان فراهم شود (طاهری و همکاران،1392).
چنین پیش بینی می‌شود که تکمیل ظرفیت آرامستان‌ها در دهه ی آتی مشکلات عظیمی برای شهرهای بزرگ بوجود خواهد آورد؛که منجر به ایجاد آرامستان دوم و سوم در شهرها می‌شود.که به دنبال آن شهرها علاوه بر مشکل تکمیل ظرفیت آرامستان‌ها با مسائلی هم چون دسترسی و کمبود فضا مواجه خواهند شد.
از طرفی نحوه برخورد طرح‌های شهری در ایران با مسئله آرامستان متاسفانه درست نمی باشد. این گونه به نظر می‌رسد که در اکثر برنامه‌های توسعه‌ای شهرها به گورستان به عنوان مکانی صرفا عملکردی همچون محل دفن زباله و تصفیه خانه آب برخورد شده است که باید به دورترین مکان منتقل شود (حقیر و شوهانی‌زاده، 1390).
هم چنین مکان یابی گورستان در شهرهای ایران امری صوری محسوب شده و در آن به اصول زیست محیطی، اجتماعی و فرهنگی توجه خاص نمی‌شود.
درشهر شیراز به جز بقاع متبرکه، 26 آرامستان وجود دارد، این 26 آرامستان به چهار دسته فعال، نیمه فعال، آرامستان متروکه و آرامستان اقلیت‌های مذهبی تقسیم می‌شوند. در حال حاضر بیش از ۲۰ آرامستان فعال در شیراز وجود دارد که بیشتر آنها محله‌ای است.
آرامستانهای محله‌ای با توجه به موقعیت قرار گیری در سطح شهر شیراز از لحاظ بهداشتی، زیست محیطی، مشکلات روحی و روانی برای ساکنان اطراف این آرامستان‌ها ایجاد می‌کند.آلودگی آبهای سطحی و استفاده زمین‌های زراعی اطراف از این آب‌ها، وزش بادهای غالب، ایجاد سرو صدا برای ساکنان اطراف آرامستان محله‌ای و غیره از جمله مشکلات این آرامستان‌ها است. هم چنین لازم به ذکر است که آرامستانهای محله‌ای به هیچ عنوان حق گسترش ندارند و ظرفیت کنونی آرامستانهای موجود در دهه ی بعد تمام خواهد شد. همه ی این عوامل لزوم ایجاد یک آرامستان جدید را برای شهر شیراز قطعی می‌کند. البته مهم ترین و اولین گام در این مسیر، مکان یابی سایتی به منظور استقرار آرامستان است که از طرفی بتواند سال‌های مدیدی جوابگوی نیازهای شهر باشد و از طرف دیگر سایت مورد نظر برا ی آن از لحاظ زیست محیطی و سایر عوامل اجتماعی، فرهنگی، دسترسی و... در بهترین مکان ممکن قرار بگیرد.
عوامل متعددی در مکان یابی تجهیزات شهری (از جمله آرامستان ) دخالت دارند که تحلیل همه جانبه آنها به وسیله ی روش‌های سنتی مکان یابی نظیر: رویهم گذاری دستی نقشه‌ها – به دلیل حجم زیاد داده‌ها امکان پذیر نمی باشد. از طرفی بی توجهی به این عوامل در مکان یابی موجب هدررفتن سهم قابل توجهی از منابع مادی و از دست دادن حجم زیادی از انرژی و منابع محیطی شده و صدمات سنگینی را به مردم و دولت‌ها تحمیل می‌کند.در این پژوهش با استفاده از منطق ارزش گذاری لایه‌ها با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، مدلی به منظور مکان یابی یک آرامستان جدید برای شهر شیراز در محدوده فراشهری شیراز ارایه شده است.
- مکان یابی آرامستان
به منظور تدقیق مفاهیم مورد استفاده در مطالعه حاضر ابتدا برخی از عبارات تبیین و سپس به مباحث مرتبط با مکانیابی پرداخته می‌شود.
آرامستان: محلی که قبرهای زیادی در آن در کنارهم قرار گیرند، قبرستان یا گورستان نام دارد که شهرداری‌های ایران از دهه ۸۰ و ۹۰ خورشیدی اصطلاح آرامستان را پیشنهاد نموده است.
مشخصات آرامستان بر حسب مقیاس شهرها: آرامستان یا گورستان به دلایل زیست محیطی و عملکردی، خارج از شهر قرار می‌گیرند و بر اساس اصول برنامه ریزی شهری، برای هر شهر حدالامکان یک گورستان در نظر گرفته می‌شود. اندازه گورستان‌ها در هر شهر وابسته به جمعیت آن شهر است و بر اساس نرخ مرگ و میر و رشد جمعیتی آن شهر تعیین می‌گردد. عملکردهای هر گورستان به دو عامل بستگی دارد: یکی اندازه گورستان و دیگری فاصله گورستان از شهر.
- غسالخانه - مسجد -زباله سوز - مقابر عمومی و شهدا
- ساختمان اداری - پارکینگ - راه‌ها و فضای سبز و باز - ورودی و نگهبانی
- تسهیلات پایه ای(تلفن عمومی،سرویس بهداشتی) - ساختمان تاسیسات (آب،برق،کرمایش)
- سالن سوگواری - فضای بازی کودکان - درمانگاه - سردخانه - بانک
- قطعه کودکان - گلخانه و گل فروشی - تاسیسات تصفیه فاضلاب
اولین گام برای برنامه ریزی گورستان، تعیین مساحت گورستان در دورنمایی معمولا 25 تا 30 سال است و با در نظر گرفتن سرانه 5 متر مربع برای هر نفر مساحت مورد نظر برای گورستان را می‌توان بر آورد کرد.
"ماده 9 آیین نامه مقررات بهداشتی آرامستان‌ها: مساحت آرامستان با درنظر گرفتن 2مترمربع برای هرمتوفی وبرای 30 سال انتخاب شود."
گام بعدی در برنامه ریزی گورستان تعیین عناصر مورد نیاز گورستان که شامل ورودی و نگهبانی، پارکینگ، غسال خانه، مسجد، سالن‌های سوگواری، ساختمان‌های تأسیسات و تجهیزات، مقابر خصوصی و عمومی، مقابر شهدا وکودکان و راه‌ها و فضای سبز و باز است که با مقیاس گورستان همبستگی دارد.
گام نهایی هم، تصمیم گیری در مورد نحوه استقرار و ارتباط فضاهای مختلف گورستان با یکدیگر است. مسیرهای ارتباطی بین عناصر مختلف گورستان به چهار دسته تقسیم: راه کمربندی، راه اصلی، راه فرعی مسیرهای پیاده رو تقسیم می‌شود.
از آن جایی آرامستان یک کاربری تجهیزات شهری محسوب می‌شود که در مقیاس فراشهری بکار می‌رود و حتما مکان یابی آن برای افق 25 تا 30 سال آینده شهر باید بیرون از محدوده ی شهری شیراز باشد، در این پژوهش نیز معیار و اساس طرح با محدوده تقریبی فرا شهری شیراز انجام می‌شودکه شامل شهر شیراز، صدرا، بخشی از زرقان و کوار، خرامه، داریان و لپویی و دیگر دهستان‌ها و شهرهای کوچکی که در این محدوده قرار می‌گیرند، است.
جدول 1- آمار آرامستانهای شهر شیراز (منبع: سازمان آرامستانهای شیراز)
|
ردیف |
نام آرامستان |
مساحت کل |
مساحت باقیمانده |
ظرفیت خالی |
وضعیت کنونی |
|
1 |
شهدای چوگیا |
6000 |
2100 |
420 |
محصور-فعال |
|
2 |
بهشت فاطمه |
18042 |
2900 |
580 |
محصور-فعال |
|
3 |
شهدای کشن |
55250 |
29000 |
5800 |
محصور-فعال |
|
4 |
سعدی |
51142 |
29000 |
5800 |
محصور-فعال |
|
5 |
احمدآباد |
12600 |
4060 |
812 |
محصور-فعال |
|
6 |
دوکوهک قدیم |
2200 |
0 |
0 |
محصور-غیرفعال |
|
7 |
دوکوهک جدید |
8500 |
500 |
100 |
محصور-نیمه فعال |
|
8 |
دینکان |
9600 |
5100 |
1020 |
غیر محصور-نیمه فعال |
|
9 |
بزین قدیم |
1500 |
0 |
0 |
محصور-فعال |
|
10 |
بزین جدید |
3200 |
1800 |
360 |
محصور-فعال |
|
11 |
انجیره |
5890 |
2000 |
400 |
محصور-فعال |
|
12 |
جوادیه |
39000 |
19600 |
3920 |
محصور-فعال |
|
13 |
اکبرآباد |
10400 |
5000 |
1000 |
محصور-فعال |
|
14 |
حسین آباد |
4194 |
1600 |
320 |
محصور-فعال |
|
15 |
قصر قمشه قدیم |
5200 |
1600 |
320 |
محصور-فعال |
|
16 |
قصر قمشه جدید |
بدون حدود |
بدون حدو مرز |
نامشخص |
غیرمحصور-فعال |
|
17 |
بهشت زهرا محمدی-مهدی آباد |
3542 |
960 |
192 |
محصور-فعال |
|
18 |
دارالرحمه شیراز |
428000 |
نامشخص |
نامشخص |
محصور-فعال |
|
19 |
بهشت محمدی |
6493 |
1850 |
370 |
محصور-فعال |
|
20 |
سلطان آباد |
6100 |
2900 |
580 |
محصور-فعال |
|
21 |
زرتشتیان |
3183 |
3000 |
600 |
محصور-فعال |
|
22 |
مسیحیان |
2000 |
500 |
100 |
محصور-فعال |
|
23 |
کلیمیان |
10000 |
1000 |
200 |
محصور-فعال |
|
24 |
گویم(سید سراج) |
5100 |
200 |
40 |
غیرمحصور-فعال |
|
25 |
گویم(دارالمومنین) |
10500 |
2000 |
400 |
محصور |
|
|
مجموع |
707636 |
116670 |
23334 |
- |
در جدول 1، نام 25 آرامستان شهر شیراز ارائه شده است که از این تعداد برخی محله‌ای هستند، برخی مربوط به اقلیت‌های مذهبی و برخی دیگر در برخی روستاهای اطراف شیراز بوده اند که در طول زمان این روستاها جزو شهر شده اند. مهم ترین و بزرگترین آرامستان شهر شیراز، آرامستان دارالرحمه است که در بلوار رحمت قرار گرفته و مساحت آن نزدیک به 42 هکتار است. اما آمار تعداد متوفی دفن شده و مساحت باقی مانده از این گورستان موجود نیست. کوچک ترین آرامستان از نظر مساحت آرامستان بزین قدیم در بلوار میرزای شیرازی شهرک بزین است با مساحت 1500 مترمربع که ظرفیت ان تکمیل شده است. در مجموع مساحت تمام آرامستانهای شیراز، 707636 مترمربع (70 هکتار) است که از این آمار، مساحت باقی مانده که قابل استفاده است 116 هزار متر مربع یعنی 11 هکتار است که با توجه به رشد جمعیت و از طرفی نرخ مرگ و میر، مقدار بسیار کمی است. و این امر نیاز به پیش بینی یک آرامستان جدید برای شهر شیراز را ضروری می‌سازد.
با در نظر گرفتن سرانه قبر برای هر متوفی 2 متر مربع و سرانه آرامستان برای هر نفر 5 متر مربع، این مساحت باقی مانده حدود 23334 نفر متوفی را می‌تواند شامل شود. حال در ادامه با مقایسه آمار مرگ و میر در شهر شیراز در دو سال متوالی 1391 و 1392 و در نتیجه محاسبه نرخ مرگ و میر، به بررسی این عامل می‌پردازیم.
جدول 2- آمار متوفیات به تفکیک جنسیت در سال‌های 91 و 92
|
آمار متوفیات به تفکیک جنسیت( سال 1392) |
آمار متوفیات به تفکیک جنسیت( سال 1391) |
||||
|
زن |
مرد |
نوزاد |
زن |
مرد |
نوزاد |
|
2979 نفر |
3875 نفر |
402 نفر |
2714 نفر |
3895 نفر |
379 نفر |
جدول 3- آمار متوفیات به تفکیک جنسیت در سال‌های 91 و 92
|
تعداد کل متوفی در سال 1392 |
تعداد کل متوفی در سال 1391 |
|
7256نفر |
6980 نفر |
با توجه به دو جدول 2و 3 در سال 1391 تعداد کل متوفیان شیراز 6980 نفر بوده است و در سال 1392 این آمار به 7256 نفر افزایش یافته است. این امر نشان دهنده ی روند رو به رشد مرگ و میر است. برای به دست آوردن میزان خام مرگ و میر به صورت زیر عمل می‌کند:
" کسری است که صورت آن از تعداد کل متوفیات یک سال معین و مخرج آن از جمعیت میانه همان سال تشکیل یافته است.این میزان را در هزار ضرب می نماییم. "
جمعیت میانه برابر است با معدل حسابی جمعیت شهر در دو سال متوالی 1391 و 1392 که این مقدار 1492855 به دست می‌آید که در فرمول نرخ مرگ و میر می‌گذاریم:
6/4 =1000 *0046/ 0 = 1492855 /6980 = میزان خام مرگ و میر در سال 1391
8/4 =1000 *0048/0 = 1492855 /7256 = میزان خام مرگ و میر در سال 1392
همان طور که مشاهده می‌شود نرخ مرگ و میر در سال 92 نسبت به سال 91، 2/0 افزایش داشته است. یعنی در طول یک سال مرگ و میر افزایش پیدا کرده است و این امر بیانگر روند رو به رشد مرگ و میر است.
شکل 1- نقشه توزیع آرامستانهای شهر شیراز، منبع: شهرداری شیراز
2- مبانی نظری
مطالعات مرتبط با آرامستان از ابعاد مختلفی توسط محققین مورد توجه قرار گرفته است در زمینه ی استفاده از جی آی اس در مکانیابی تجهیزات شهری پژوهش‌های بسیاری در سطح جهان انجام شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
بانتا و دیویس (2015) در مطالعه‌ای برای برنامه‌ریزی آرامستانهای شهری در استرالیا با رویکرد برنامه‌ریزی استراتژیک، مناسبترین پهنه استقرار را نواحی روستا-شهری واقع در حاشیه کلانشهرها معرفی نمودند که با توجه به معیارهای غیراصولی در استقرار آرامستانهای قدیمی سیدنی و نارضایتی شهروندان در استقرار آرامستان در کاربریهای اصلی شهری، مناسبترین گزینه را از نظر مکانی و در دسترس ترین موقعیت از نظر فاصله و دسترسی زمانی محسوب می‌گردد.
مرکانس (2011) در مطالعه‌ای با عنوان "آرامستان‌ها در طرح‌های شهری" به ارزیابی جایگاه آرامستان و مکانیابی در طرح‌های شهری آمریکا پرداخته و با تاکید بر امکان استفاده از فضای آرامستان به عنوان یک فضای عمومی شهری با قابلیت دسترسی آسان به ارزیابی فرصت‌ها و مزیت‌های ناشی از این الگو پرداخته است.
لارکین (2011) در بررسی سیاست‌های برنامه‌‌یزی کاربری اراضی برای آرامستان در اونتاریو کانادا، آرامستان را به عنوان یک عنصر الزامی در فعالیتهای شهرداری ذکر می‌نماید که در برنامه‌های رسمی شهرداریها اغلب به فراموشی سپرده می‌شود. لارکین پس از ارزیابی فعالیتهای 46 شهرداری در ایالت اونتاریو، 8 عامل کلیدی را به منظور استفاده در طرح‌های شهری برمی شمرد: نیاز، افق برنامه ریزی، مکان، اندازه، افزایش، سازگاری، محیط و ثبات.
رلیا (2011) در مطالعه با عنوان "راهنمائی‌هایی برای اعتلای ارزش بوم شناختی آرامستان‌ها در جنوب اونتاریو" تاکید بر جنبه‌های بوم شناسانه آرامستان در کنار ارزشهای فرهنگی آنها دارد. از دیدگاه رلیا، کاربری فضای سبز متراکم و دائمی در آرامستان‌ها سبب ایجاد یک سیستم پویا و پایدار سبز در کاربریهای شهری می‌گردد که تا سالیان متمادی تغییر چندانی در آنها بوجود نمی آید. بنابراین، در استقرار آرامستان‌ها علاوه بر توجه به قواعد کاربری زمین ضرورت دارد. توسعه و گسترش بلند مدت شهر، اندازه واحدهای سکونتی مجاور و الگوی پوشش گیاهی غالب مد نظر قرار گیرد.
در مطالعات متعددی نیز به صورت خاص آرامستان‌ها در شهرها و کلانشهرها در کشورهایی مانند آمریکا، کانادا، استرالیا و برخی کشورهای اروپایی در ابعاد و ویژگی‌های بصری، ارزشهای کارکردی در قالب گردشگری، سبک معماری و طراحی محیطی و. .. توسط محققینی چون مانک (2012) در شهرها میلتون، پیترسون و وینگرن (2011) در آرامستانهای جنگهای داخلی آمریکا، باسماحین و کاتر(2010) و کلاهر و نئوفیتون (2000) در آرامستانهای کانادا، کاتز و همکاران (2011) در آمریکا، کانگ (2011) در شهرهای آسیا، بانتز و دیویس(2015) در استرالیا و مار (2007) در ویرجینیای آمریکا انجام گردیده است.
در ایران نیز پژوهش‌هایی در این زمینه انجام شده که به چند مورد از آنها اشاره می‌شود:
کوهساری و همکاران در ایران مطالعه‌ای با عنوان "تلفیق مدل AHP و منطق IO در محیط GIS " برای مکان گزینی تجهیزات شهری (آرامستان سنندج) انجام دادند. آرامستان سنندج به علت پرشدن ظرفیت و نداشتن امکان توسعة آن نیاز به ایجاد آرامستان جدید داشته است. در این مطالعه از مدل AHP استفاده شده است. زیرا این مدل رابطة بین عوامل و اثرگذاری آنها در یکدیگر را در نظر نمی گیرد و برای حل مسائل کافی به نظر نمی رسد. همچنین، خاک منطقه، شیب، زمین شناسی و عمق آبهای زیرزمینی بررسی نشده است.
طاهری و دیگران در سال 1392 در ایران مطالعه‌ای با عنوان " استفاده از سیستم تصمیم گیری چندمعیاره ی مبتنی بر تلفیق روش‌های DEMATEL و ANP در انتخاب مکان بهینه آرامستان‌ها " برای شهر اصفهان انجام دادند. در این مقاله معیارهای اجتماعی اقتصادی و زیست محیطی برای مکان یابی آرامستان در نظر گرفته شده است.و از روش دیمتل برای استخراج روابط اثرگذاری بین این عوامل استفاده شده است.نقشه ی حاصل از دیمتل برای وزن دهی عوامل به کار گرفته شده و در محیط GIS نقشه‌های فازی وزن دار عوامل تولید شده است.در نهایت نقشه‌ها ترکیب شده و مکان بهینه پیشنهاد شده است.
شجاعیان و دیگران در مطالعه‌ای تحت عنوان «ارزیابی تناسب اراضی برای ایجاد آرامستان با استفاده از GIS و مدل‌های FTOPSISS و PROMETHEE »، برای شهر لیکک مکان آرامستان را پیش بینی کرده‌اند.
در این تحقیق پس ازتعیین عوامل بیرونی و درونی موثر در مکانیابی گورستان مانند فاصله از شهر، شیب، زمین شناسی، دسترسی، جهت باد، و با جهت توسعه، جنس خاک و پوشش اراضی اطراف شهر، با استفاده از روش‌های تاپسیس فازی و Promethee و با نظرخواهی از کارشناسان وزن‌های هریک از عوامل مذکور محاسبه و در نهایت در محیط GIS ضرورت مکانیابی آرامستانهای شهری مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه با استفاده از مدل‌های بهینه در محیط نرم افزار سیستم اطلاعات جغرافیایی، روشی برای مکانیابی آرامستانهای جدید ارائه گردیده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد کلاس از کل مساحت منطقه مورد مطالعه نزدیک به 20 درصدبا روش فازی تاپسیس به کلاس کاملا نامناسب برای هدف تحقیق اختصاص یافته است.درصورتی که با روش پراسیتی تنها 97درصد به این کلاس تعلق دارد.از طرف دیگر 3/10 و 6/16 درصد به ترتیب با استفاده از مدل‌های فازی تاپسیس و پراسیتی به کلاس کاملا مناسب اختصاص یافته‌ا‌‌ند.
در بررسی و جمع بندی از مطالعات سایر کشورها و ایران، تاکید بر آرامستان به عنوان یک کاربری اجتناب ناپذیر شهری است که توجه به انتخاب مکان مناسب با رعایت قواعد همجواری، سازگاری، دسترسی و ملاحظات زیست محیطی به عنوان اصول اساسی در تمامی مطالعات است
- روش شناسی تحقیق
به منظور دست یابی به اهداف این پژوهش فرایند تحقیق درچند مرحله انجام می‌گیرد. ابتدا به تعریف دقیق مسأله مبادرت ورزیده شد. سپس با توجه به هدف کار یعنی یافتن مناسبترین مکان برای ایجاد آرامستان، عوامل و معیارهای موثر در مکان گزینی آرامستان‌ها از طریق مطالعات کتابخانه‌ای (تحقیقات پیشین) شناسایی شد. و سپس داده‌های مکانی شهر شیراز و محدوده اطراف آن متناسب با معیارها (کاربری اراضی، جهت توسعه شهر،جهت باد غالب، مطالعات زمین شناسی و خاک شناسی،آبهای سطحی و زیرزمینی و...) جمع آوری شد.در ادامه با استفاده از مطالعات و نظرات کارشناسان وزن هریک از معیارها مشخص شد.در مرحله ی بعد با استفاده از قابلیت‌های جی آی اس، ادغام و هم پوشانی لایه‌های اطلاعاتی به منظور مکان یابی آرامستان صورت پذیرفت. شکل زیر مراحل انجام فرایند تحقیق را نشان می‌دهد.در این مطالعه با توجه به مطالب گفته شده، به مکانیابی آرامستان برای شهر شیراز در افق 30 سال آینده پرداخته شده است. شناسایی مکان مناسب با توجه به به معیارهای موقعیت و مکان شهر است.
شکل 2- روند اجرای روش پیشنهادی (منبع: نگارندگان)
- معیارهای مؤثر در مکانیابی آرامستان شهر شیراز
معیارهای موثری که در این تحقیق بررسی شده است با توجه به آیین نامه ی مقررات بهداشتی آرامستان‌ها (مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، 1387) شناسایی و با استفاده از نظرات نتایج بررسی مطالعات مشابه پیشین در سایر شهرهای کشور و کارشناسان مرتبط در محدوده ی مورد مطالعه تکمیل شده‌اند
بر اساس نتایج مطالعات پیشین عوامل موثر بر مکان یابی آرامستان‌ها به دو دسته عوامل مربوط به موقعیت و عوامل مربوط به مکان یا موضع تقسیم می‌شوند (شکل 2).
شکل 3- معیارهای مورد بررسی پژوهش
جدول 4 - وزن اختصاص داده شده به معیارهای مورد بررسی در مکان یابی آرامستان شیراز بر اساس مطالعات پیشین
|
معیار |
دسترسی به جاده |
فاصله از شهر |
کاربری اراضی |
جنس و مکانیک خاک |
زمین شناسی |
محل آب سطحی |
شیب زمین |
|
وزن |
0.1123 |
0.3416 |
0.3028 |
0.0179 |
0.0036 |
0.1660 |
0.0534 |
در ادامه به بررسی تفصیلی هرکدام از این معیارها از این معیارها و نحوه استفاده از معیار در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی پرداخته می‌شود:
الف- عوامل مربوط به موقعیت
- فاصله از شهر: گورستان باید به دلایلی مانند انتقال انواع آلودگی‌ها مانند سوزاندن لباس اموات و تجزیه اجساد، افسردگی کسانی که در نزدیکی گورستان زندگی می‌کنند، ایجاد ترافیک بر اثرتجمع تشییع کنندگان، اشغال فضای شهری و جلوگیری از اجرای طرح‌های عمرانی و خدماتی شهری در فاصله مناسبی از شهر مکان یابی گردد.
" با توجه به ماد ة 1 آیین نامة مقررات بهداشتی آرامستان‌ها، فاصله ی آرامستان تا محدود ة شهر باید بین 10 تا 13کیلومتر باشد."
با توجه به مطالعات پیشین، نمونه‌های موجود در مکان یابی آرامستان‌ها و ضوابط آیین نامه مقررات بهداشتی آرامستان‌ها، آرامستان باید حد اقل در فاصله 5 کیلومتری از شهر باشد بنابراین، درمورد معیار فاصله از شهر به گزینه صفر تا سه کیلومتر، امتیاز صفر و با افزایش فاصله این امتیاز بیشتر شده تا فاصله 13 کیلومتری روند صعودی دارد و از فاصله 13 کیلومتر به بالا امتیاز کاهش می‌یابد و برای فواصل بیشتر از 15کیلومتر امتیاز مکان یابی صفر می‌شود و با توجه به دور شدن مسافت از این فاصله به بعد مکان مناسبی نیست. مثلا فاصله ی 6-3 کیلومتر امتیاز 2 و فاصله 10-6 کیلومتر امتیاز 3 و فاصله 13-10 کیلومتر امتیاز 4 دارد.اما فاصله 15-13 کیلومتر امتیاز 1 دارد و فواصل بیشتر از 15 کیلومتر امتیاز صفر تعلق می‌گیرد.
جدول 5 - امتیازدهی به معیار فاصله از شهر
|
فاصله از شهر به کیلومتر |
0-3 |
3-6 |
6-10 |
10-13 |
13-15 |
بزرگتر از 15 |
|
امتیاز |
0 |
2 |
3 |
4 |
1 |
0 |
شکل 3 – نقشه معیار فاصله از شهر شیراز
-جهت توسعه شهر: آرامستان باید در جهتی مکان یابی شود که امکان توسعه شهر در آن جهت نباشد و یا به هردلیل در طرح توسعه کالبدی شهر در زمره ی توسعه ی آتی قرار نکیرد. بنابراین بهتر است آرامستان‌ها در جهاتی که عواملی مانند کوه، جنکل و موانعی از این دست که از توسعه ی شهری ممانعت می‌کند، مکان یابی شود.
- جهت وزش بادهای غالب: بر اثر فعل و انفعالات شیمیایی ناشی از تجزیه اجساد معمولا هوای آرامستان آلوده است. از سوی دیکر از نظر اجتماعی نیز قرار کرفتن مجتمع‌های زیستی در معرض باد آرامستان نامطلوب است.بنابراین جهت وزش باد غالب باید از سوی شهر به آرامستان باشد و درغیر این صورت بهتر است پیرامون آرامستان را با درخت کاری‌های بلند محصور کرد.
شکل 4- نقشه موقعیت شهر شیراز نسبت به توپوگرافی اطراف
در نقشه 4، جهت توسعه ی آتی شهر شیراز عمدتا به سمت شمال غرب شهر است و روند رشد شهر یک رشد خطی است. همچنین جهت باد غالب شیراز از سمت شمال غرب به جنوب شرق است. در شمال و شمال غرب و بخش‌هایی از غرب و جنوب غرب ارتفاعات دیده می‌شود. مسیر آبهای سطحی نیز با رنگ آبی درنقشه مشخص است. همه ی این عوامل در انتخاب مکان مناسب آرامستان که هدف تحقیق است تاثیر گذار است که می‌توان نتیجه گرفت مناطق شمال غرب شیراز مکان مناسبی برای احداث آرامستان نمی باشد چراکه هم جهت توسعه ی شهر به آن سمت است و هم باد غالب شیراز از شمال غرب به سمت جنوب شرق می‌وزد.
- دسترسی: معمولا رفت وآمد به گورستان به صورت جمعی انجام می‌گیرد و در ایام خاصی مانند شب‌های جمعه و برخی از مناسبت‌های مذهبی و ملی جمعیت زیادی به گورستان روی می‌آورند. بنابراین دسترسی مناسب و ایمن به گورستان اهمیت خاصی دارد. هم چنین به دلیل تألمات روحی تشییع کنندگان چنانچه مسیر دسترسی به گورستان دارای تقاطع‌های زیاد باشد ویا به هر ترتیبی ایمنی لازم را نداشته باشد، امکان بروز خطر افزایش می‌یابد.
در مکانیابی آرامستان نزدیکی به راه‌های اصلی یکی از مهم ترین معیارهای تاثیرگذار است در جدول زیر همان طور که مشاهده می‌کنید، فاصله ی 5/0 کیلومتر به راه اصلی امتیاز 4 گرفته در حالی که با افزایش فاصله از راه امتیاز کاهش می‌یابد. و در فاصله 2 کیلومتر امتیاز صفر می‌شود زیرا فاصله ی بیشتر از 2 کیلومتر با توجه به دلایل مذکور، برای مکانیابی مناسب نیست.
جدول 6 - امتیار دهی به معیار فاصله از راه اصلی
|
فاصله از جاده اصلی به کیلومتر |
بیشتر از 2 |
1.5-2 |
1-1.5 |
0.5-1 |
0-0.5 |
|
امتیاز |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
شکل 5- نقشه معیار فاصله از راه اصلی
- کاربری اراضی شهری
آرامستان باید در جایی مکان یابی شود که از مراکز آموزشی، صنعتی و کارخانه‌ها دور باشد. مراتع و مزارع از جمله مکانهای مناسب برای آرامستان‌ها محسوب می شوند.
-طبق تبصره 2 ماده 3 آیین نامه مقررات بهداشتی آرامستان‌ها فاصلهآرامستانازنزدیکترینکارگاهوکارخانهتولیدموادغذاییانسانیوخوراکداموطیورنبایداز500مترکمترباشد.
-طبق تبصره 3 ماده 3 آیین نامه مقررات بهداشتی آرامستان‌ها آرامستاننبایددربالادستمنابعآبسطحی(رودخانه، چشمه، قنات)وفاصلهکمتراز 200 متراحداثشود.
-طبق تبصره 4 ماده 3 آیین نامه مقررات بهداشتی آرامستان‌هاحداقلفاصلهتوصیهشدهوحداقلفاصلهمجازکفقبرازسطحسفرهآبزیرزمینیبه ترتیب13و4متر است.
-طبقمادة2آییننامةمقرراتبهداشتیآرامستان‌ها،برایجلوگیریاز واقعشدنآرامستاندرشهربهعلتتوسعه،بایددرجهتی کهامکانتوسعةشهروجودندارد،مانندمراتعوکوه‌ها مکانیابیشوند.
جدول 7 - امتیاز دهی به معیار کاربری اراضی شهری
|
نوع کاربری |
نوع کاربری در محیط GIS |
امتیاز |
|
بیرون زدگی سنگی، شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌های بزرگ، شهر |
دریاچه – اراضی شهری- |
0 |
|
اراضی شور |
اراضی شور- |
1 |
|
باغ |
اراضی درخت کاری شده و جنگل |
2 |
|
اراضی زراعی |
اراضی کشاورزی و مرتع |
3 |
|
مراتع |
اراضی خشک-مراتع خشک پراکنده |
4 |
با توجه به جدول بالا در ارضی شهری به دلیل عدم امکان توسعه امتیاز صفر، در راضی شور به دلایل مشکلات فنی – ایستایی و مکانیک خاک، امتیاز 0 و 1 (پایین ترین امتیاز) داریم. ولی اراضی خشک و مراتع خشک پراکنده به دلیل ناکارآمدی در توسعه ی شهری به عنوان زمین بایر محسوب می‌شوند و مکان مناسبی برای ایجاد آرامستان است و بالاترین امتیاز به آن تعلق می‌گیرد.
شکل 6- نقشهمعیار کاربری زمین
ب)عوامل مربوط به مکان
- جنس و مکانیک خاک: جنس خاک در فعل و انفعالات شیمیایی روی جسد بسیار موثر است. بنابر این جنس خاک و ترکیبات آن باید به گونه ای باشد که موجب اخلال در امر تجزیه جسد نگردد. از سوی دیگر خاک روی سطح زمین باید به گونه ای باشد که قابلیت رشد گیاهان را داشته باشد. زمین‌های رسی، شنی و باتلاقی، بستر رودخانه‌ها و صخره ای و سنگی برای احداث گورستان مناسب نیستند.
زمین‌هایی که به عنوان بستر گورستان انتخاب می‌شوند باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:
- متخلخل نرم و جدا شونده باشند - آب را به نسبت از خود عبور دهند - نسبتا خشک و نرم باشند
- قابلیت خروج گازها را داشته باشند - نفوذپذیری آنها زیاد نباشد - دارای ترکیباتی از سیلیس باشند
"طبق مادة 6آیین نامة مقررات بهداشتی آرامستان‌ها، آرامستان باید در محلی انتخاب شود که جنس خاک آن باتلاقی، صخره ای، دج و گسلی نباشد) مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت،1387). همچنین، با توجه به Tumeret و همکاران (2013) تغییرات مربوط به مطالعات تجزیة جسد در خاک‌های لومی و آلی نسبت به رسی و شنی بیشتر بوده است."
جدول 8 - امتیازدهی بر اساس جنس خاک
|
نوع خاک |
Fine-loamy( l) |
Loamy skeletal(ll) |
Coarse-loamy(lll) |
Fine(lV) |
|
امتیاز |
3 |
1 |
2 |
1 |
با توجه به جدول بالا نوع خاک Fine-loamy( l) مناسب ترین خاک برای آرامستان است و بالاترین امتیاز را دارد زیرا بافت این نوع خاک منظم و ریزدانه است و نفوذپذیری آب در این نوع خاک بسیار کم است. هم چنین نوع خاک Fine(lv.v) دارای امتیاز 1 است که دارای بافتی درشت دانه و منظم است.و نفوذپذیری آب دراین نوع خاک نسبتا بالا است.
شکل 7- نقشه معیار جنس خاک وتناسب اراضی براساس جنس خاک
- شیب زمین: توپوگرافی گورستان باید شیب مناسبی برای تخلیه آبهای روان و سطحی به دلیل نفوذ بیش از اندازه در قبرها و آلودگی آبهای زیرزمینی داشته باشد. همچنین گورستان در اراضی سیل گیر نباید احداث گردد. معمولا مناطق با شیب کم 1 تا 2 درصد مناسبترین مکان‌ها هستند.
جدول 9– امتیاز بر اساس شیب زمین
|
محدوه توپوگرافی به صورت شیب درصد |
0-2 |
2-6 |
6-12 |
12-18 |
بیش از 18 |
|
امتیاز |
4 |
3 |
2 |
1 |
0 |
آرامستان‌ها معمولا در مکانهای با شیب ملایم احداث می‌شوند. در جدول بالا شیب 0-2 درصد بیشترین امتیاز را دارد و با افزایش شیب زمین امتیاز مکان یابی کم می‌شود یعنی نسبت معکوس باهم دارند. برای شیب‌های بالای 18 درصد امتیاز صفر تعلق می‌گیرد.
شکل 8- نقشه معیار شیب زمین و تناسب شیب
- آبهای سطحی: آرامستان نباید در مجاورت رودخانه، چشمه و قنات مکانیابی شود، زیرا فاضلاب آرامستان و از جمله غسال خانه بسیار آلوده است و به هیچ وجه نباید با آبهای جاری مصرفی انسان، دام یا کشاورزی تماس یابد
"طبق تبصر ة 3 آیین نامة مقررات بهداشتی آرامستان‌ها، آرامستان نباید در بالادست منابع آب سطحی و فاصلة کمتر از 200 متر احداث شود )مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، 1387)".
جدول 10– امتیازدهی بر اساس معیار فاصله از آبهای سطحی
|
فاصله از آب سطحی |
0-1 |
1-3 |
3-5 |
5-7 |
بیش از 7 |
|
امتیاز |
0 |
1 |
2 |
3 |
4 |
در این جدول همان‌طور که می‌بینیم هرچقدر فاصله از آبهای سطحی بیشت می‌شود امتیاز مکان یابی آرامستان نیز بیشتر می‌شود به عبارتی آرامستان‌ها نباید در مجاورت منابع آبهای سطحی قرار گیرند. در جدول بالا برای فواصل نزدیک امتیاز 0 و 1 درنظر گرفته شده و برای فواصل بیشتر از 7 کیلومتر از آبهای سطحی امتیاز 4 درنظر گرفته شده است.
شکل 9- نقشه پراکنش آبهای سطحی و تناسب اراضی براساس معیار فاصله از آبهای سطحی
- معیار زمین شناسی
با توجه به جدول 11، زمین‌های مربوط به دوران کواترنری مناسبترین زمین برای انتخاب مکان ارامستان است و امتیاز 4 دارد. بعد از آن نوع زمین بختیاری که نفوذپذیری کم دارد امتیاز 3 را گرفته است. زمین آسماری-جهرم-مشان-رازک-ساچون-سیزوک- کم‌ترین امتیاز یعنی 1 را گرفته‌اند زیرا نفوذپذیری آنها بسیار زیاد است.
جدول 11 - امتیازدهی بر اساس معیار زمین شناسی
|
نوع زمین |
توضیح |
دسته بندی زمین بر اساس محیط GIS |
امتیاز |
|
شیلی که در برگیرندة صدف همراه با کنگلومرای معین، ماسه سنگ، آهک رادیولیتی و آتشفشانی |
شیل و آهک خالص به تنهایی نفوذناپذیرند، اما ماسه نفوذپذیری زیادی دارد. |
آقاجاری-فارس-گچساران-پابده- |
2 |
|
آهک با صدف اوربیتولین |
در مسیر حفرها نفوذپذیری زیاد است، اما آهک خالص نفوذپذیری ندارد. |
آسماری-جهرم-مشان-رازک-ساچون-سیزوک- |
1 |
|
کنگلومرای قرمز و ماسه سنگ همراه بستر دولومیتی شنی در لایة بالایی و مقدار معینی دولومیت به صورت محلی |
کنگلومرا به نوع و جنس سیمان آن بستگی دارد. دولومیت نفوذناپذیر است. |
بختیاری- |
3 |
|
آبرفت‌های پادگانه ای دوران اخیر |
رسوباتی که با هیچ سیمانی ذرات شان به هم نمی چسبد و به لحاظ مقاومت بسیار ناپایدار و سست هستند. این رسوبات به علت جدید و جوان بودن تحت تأثیر هیچ دگرگونی یا کوهزایی قرار نمی گیرند و منابع خوبی برای تقویت آبخوان‌ها محسوب می شوند، زیرا نفوذپذیری بالایی دارند. البته باید دید بافت و جورشدگیشان تا چه حد است. |
کواترنری |
4 |
نقشه 9 – نقشه زمین شناسی و تناسب اراضی براساس معیار زمین شناسی
- هم پوشانی لایه‌های مربوط به امتیازدهی معیارهای مورد بررسی در مکان یابی آرامستان:
برای شناسایی مکان بهینه آرامستان جدید، پس از ساخت نقشه‌های وزن دار بر اعمال امتیازات ناشی از مطالعات پیشین و کارشناسی در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، تمامی لایه تولید شده بایکدیگر ترکیب شده و لایه رقومی تولید شده در 5 کلاس بسیار مناسب،مناسب،تاحدودی مناسب،نامناسب و کاملا نامناسب دسته بندی گردید. مجموع محدوده 25 کیلومتری شهر شیراز بالغ بر 4340 کیلومترمربع عرصه‌های مختلف کاربری اراضی بود که صرفا 120 کیلومترمربع از آن با معیارهای شناسایی شده، تناسب داشت.
شکل 10- مقایسه مقدار تناسب معیارهای مورد استفاده در شعاع 25 کیلومتری شهر شیراز
نتایج حاصل نشان دهنده 4 پهنه به عنوان بسترهای کاملا مناسب است. گزینه 1 واقع در محدوده شمال غرب شیراز است که اگر چه از نظر معیارها و امتیازات ترکیبی حاصل کاملا مناسب تشخیص داده شده، اما گزینه ی مناسبی برای استقرار آرامستان نیست زیرا توسعه ی شهر شیراز به سمت شمال غرب است و نیز جهت باد غالب نیز از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد و با توجه به ان چه که تاکنون درمورد ضوایط مکان یابی آرامستان بررسی کرده این گزینه 1 گزینه ی مورد نظر نیست. گزینه دوم واقع در محدوده جنوب شهر شیراز است این محدوده از لحاظ موقعیت مکانی مشکلی ندارد و می‌تواند مکان مناسبی باشد. گزینه سوم واقع در محدوده جنوب شرق شیراز است و مساحت زیادی را شامل می‌شود تنها مشکل این محدوده بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی در جنوب شرق شیراز است که تا حدودی کار را مشکل می‌سازد. و گزینه 4 واقع در محدوده شمال شرق شهر شیراز است که در این محدوده نیز تا حدودی ارتفاعات زیاد است اما به عنوان یک مانع بزرگ محسوب نمی شود.
محدوده جنوب شرق نیز به عنوان محدوده بسیار نامناسب تشخیص داده شده است که به دلیل وجود دریاچه نمک در این قسمت است و یا قسمتی از شرق شیراز به دلیل وجود باغات فراوان مکان بسیار نامناسبی برای احداث آرامستان تشخیص داده شده است.
شکل 11 - مکان بهینه جهت ایجاد آرامستان شیراز
4- نتیجه‌گیری
آرامستان یا گورستان امروزه به عنوان یکی از کاربریهای ضروری اجتماعات انسانی، در شهرهای بزرگ و کلانشهرها، در خارج از عرصه شناخته شده آنها اسقرار یافته و می‌یابد. نظر به رشد سریع شهرنشینی بویژه در کلانشهرها ضروری و عدم تناسب جمعیت متوفیان و مکانهای مورد نیاز جهت دفن آنها، ضروری است تا بسترهای مناسب و مستعد استقرار آرامستان شناسایی و اقدامات و ایجاد زیرساخت‌های لازم بر مبنای استانداردهای موجود و مصوب در این زمینه صورت گیرد. پژوهش حاضر نیز پس بررسی منابع پژوهشی مرتبط، معیارهای مورد توافق و مستند در این زمینه را شناسایی نمود که می‌توان به معیار فاصله از شهر، فاصله از راه اصلی، کاربری اراضی شهری، خصوصیات خاک وزمین شناسی و... اشاره کرد. سپس به شناخت وضعیت موجود ارامستان‌های شهر شیراز پرداخته و ظرفیت آنها را محاسبه نمود. با توجه به درجه اهمیت متفاوت معیارهای شناسایی شده، پس از تعیین میزان درجه اهمیت برای هر یک از آنها و تهیه لایه‌های رقومی مرتبط بر مبنای محدوده 25 کیلومتری شهر شیراز و ترکیب موزون لایه‌های اطلاعاتی، عرصه‌های مناسب جهت استقرار آرامستان شناسایی گردید. نتایج مدلسازی 4 پهنه کاملا مناسب را به منظور استقرار آرامستان مشخص نمود که سه پهنه به دلیل معیار توسعه ی شهر، جهت باد غالب و بالا بودن سطح آبهای زیرزمینی رد شد. 2 پهنه در پهنه جنوبی شهر و پهنه شمالی شهر بیشترین میزان تطابق را با استانداردهای مصوب در این زمینه داشتند که با مقایسه نتیجه تحقیق حاضر با نقشه کاربری تجهیزات شهری طرح مجموعه شهری شیراز اطمینان حاصل شد که نتایج به دست آمده درست است.
منابع
حقیر سعید و شوهانی زاده، یلدا (1390) چگونگی ارتقای جایگاه گورستان‌ها در جوانب فرهنگی و اجتماعی توسعه پایدار شهری در ایران، فصلنامه علمی پژوهشی باغ نظر مرکز پژوهشی هنر، معماری و شهرسازی نظر، شماره 17.
شجاعیان ع و امیدی پور م (1392) ارزیابی تناسب اراضی برای ایجاد آرامستان با استفاده از GIS و مدل‌های FTOPSISS و PROMETHEE مطالعه موردی: شهر لیکک، فصل نامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس، سال ششم، شماره 19.
طاهری مرضیه، عباسپور رحیم علی و علوی پناه،کاظم(1393) استفاده از تصمیم گیری چندمعیاره مبتنی بر تلفیق روش‌های DEMATEL و ANP در انتخاب مکان بهینه ی آرامستان‌ها –مطالعه موردی: اصفهان، فصلنامه محیط شناسی، دوره 40 شماره 2.
کوهساری، م، حبیبی، ک(1385) تلفیق مدل AHP و منطق IO در محیط GIS جهت مکان گزینی تجهیزات جدید شهری(ارامستان جدید شهر سنندج)، سومین همایش سیستم های اطلاعات مکانی، قشم.
مرکزسلامتمحیطوکاروزارتبهداشت(1387)، درمانوآموزشپزشکیودفترهماهنگیخدماتشهریسازمانشهرداری‌هاودهیاری‌های وزارتکشور،آییننامةمقرراتبهداشتیآرامستان‌ها،وزارتبهداشت،درمانوآموزشپزشکیجمهوریاسلامیایران.
مهندسین مشاور شهر و خانه، مطالعات طرح مجموعه شهری شیراز، جلد هفتم، فصل پنجم، وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مسکن و شهرسازی استان فارس، 1390.
Basmajian, C., Coutts, C. (2010) Planning for the disposal of the dead. Journal of the American Planning Association, 76 (3), 305-317.
Christopher Couttsa,∗, Carlton Basmajianb, Timothy Chapina(2011) Projecting landscapes of death, Landscape and Urban Planning 102 (2011) 254– 261, doi:10.1016/j.landurbplan.2011.05.005
COLLIN KOONCE (2009) CEMETERIES IN THE URBAN PLAN: OPPORTUNITIES AND CONSTRAINTS, Thesis presented in Urban Studies and Planning Commons. TEXAS TECH UNIVERSITY.
Diane E. Relyea (2013) Guidelines to Enhance the Ecological Value of Cemeteries in Southern Ontario, Thesis presented to Landscape Architecture, The University of Guelph.
Francis, D., Kellaher, L., Neophytou, G. (2000) Sustaining cemeteries: The user perspective.Mortality, 5 (1), 34-52.
Kong, L. (2011). No place, new places: Death and its rituals in urban Asia. Urban Studies, 1–19. doi:10.1177/0042098011402231
Manneke, E. (2012) History in Hamilton Cemetery. Hamilton: Hamilton Municipal Cemeteries.
Marr, K. (2007). Green memorial concept growing in Virginia. The Washington Post. Retrieved from http://www.washingtonpost.com/wpdyn/ content/article/2007/10/07/AR2007100701203.html
Michael T. Larkin, (2011) An Analysis of Land Use Planning Policies for Cemeteries in Ontario, Thesis presented in Urban Studies and Planning Commons. Ryerson University
Petersson, A., Wingren, C. (2011) Designing a memorial place: Continuing care, passage landscapes and future memories. Mortality, 16 (1), 54-69.
)
