Document Type : Research Paper
Authors
Abstract
Keywords
بررسی و تحلیل چالشهای پایداری توسعه فضایی در شهر مرزی بانه
رضا خیرالدین: استادیار شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
مهدی رازپور: دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران*
چکیده
پتانسیل مراودههای اقتصادی در آنسوی مرزهای غربی کشور منجربه رونق اقتصاد میانمرزی در شهرستان بانه شده است. شهر بانه و شبکة منطقهای تحت نفوذ آن در پیوند متقابلی که با یکدیگر برقرار کردهاند در مسیر رشد قرار گرفتهاند. پویایی و رشد این شبکه، وابسته به عوامل و کنشهای نامعین و ناپایداریست که ممکن است در آینده، رونق کنونی این شبکه را با سکون و رکود مواجه سازد. شواهد موجود، مؤید غفلت مدیران، تصمیمسازان و تصمیم گیران محلی و ملی از فرصتهای موجود در جهت توسعه است. هدف اصلی این پژوهش روشن ساختن ضرورت توجه به ناپایداری تحولاتی است که اکنون منجر به رونق و پویایی شهر بانه و شبکه تحت تأثیر آن شده است. این تحقیق بر اساس هدف جزء تحقیقات کاربردی و بر اساس ماهیت جزء تحقیقات توصیفی-تحلیلی است که با روش تحلیل محتوا انجام شده است. باتوجه به ابعاد گستردة مسأله تحقیق، از ابزارها و روش‌های متنوعی از قبیل پیمایش پدیدارشناسانه، مصاحبه با عوامل ذینفع و ذینفوذ، کارتوگرافی کالبدی-فضایی و تحلیل دادههای ثانویه استفاده شد. آیندهپژوهی توسعه در شهرستان بانه از طریق تعمیم فرآیند راهبردی توسعة شهر دبی به مصداقهای موجود و محتمل شهر بانه و شبکه تحت نفوذ آن، انجام شد. نتایج پژوهش نشان میدهند که تقویت نقش و عملکرد اخیر شهر بانه متأثر از اقتصاد میان مرزی غیررسمی، منجر به تحولات گسترده کالبدی-فضایی-عملکردی در این شهر و شبکه تحت نفوذش شده است. اما رونق کنونی بدلیل نامشخص بودن عوامل و رویکرد کنشگران ممکن است در آینده با افول و انحطاط مواجه گردد. در همین راستا سناریویی برای توسعة شهر بانه و شبکه تحت نفوذ در آینده پیشنهاد شد. مبانی فکری این سناریو متکی به نظریههای توسعة منطقهای و مفهوم توسعه و مصداق عملی آن مبتنی بر تجربهای است که دبی را در کمتر از نیم قرن، از یک سکونتگاه بدوی به شهری جهانی تبدیل نمود.
واژه‌های کلیدی: شبکه منطقهای محلی، پویایی شهری، تحولات اجتماعی- اقتصادی، تغییرات کالبدی-فضایی، مدیریت شهری
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
امروز بسته به نظامهای سیاسی و اقتصادی مختلف دیدگاههای متفاوتی نسبت به تعریف منطقه مرزی وجود دارد. در برخی از کشورها با نظام سیاسی ایزوله و متمرکز، عملکرد مرز همچون یک دیوار بلند است که علیرغم نزدیکی سکونتگاههای شهری و روستایی به یکدیگر، شرایط کلی اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در دو طرف خط مرزی به کلی با یکدیگر متفاوت هستند. برخی کشورهای دیگر با همین شدت بر روی مرزها نظارت میکنند با این تفاوت که ارتباط اقتصادی، اجتماعی و رفت و آمدهای روزانه در آن برقرار است. در نوع سوم مناطق مرزی همکاریهای بینالمللی مرزی و مدیریت مشترک مرزی در کنترل مرز وجود دارد و عملکرد خط مرزی به عنوان یک دیوار بلند به شدت کاهش یافته است. پیامدهای توسعه مناطق مرزی در هر یک از این نگرشها به منطقه مرزی میتواند متفاوت باشد.
جریان اقتصاد میان مرزی در مرزهای ایران از جمله مهمترین مسائلی است که از نتایج آن پیامدهای گسترده در حوزه اقتصاد، توسعه منطقهای و شهرسازی مناطق مرزی است. مطالعات نشان دادهاند که پتانسیل مراودههای اقتصادی در آنسوی مرزهای غربی کشور منجر به رونق اقتصاد میان مرزی در شهرستان مرزی بانه شده است (خیرالدین و رازپور، 1393: الف؛ خیرالدین و رازپور، 1393: ب). از جمله پیامدهای اقتصاد میان مرزی در این منطقة مرزی، جریان گستردة کالا، گردش مالی بالا، ساخت و ساز مجتمعهای تجاری متعدد، انباشت سرمایه، مراجعه توریسم خرید، تغییر ساختار کالبدی شهر مرزی بانه و روستاهای منطقه، ساخت و سازهای گسترده منطقهای، مهاجرت مثبت، نگهداشت و رشد جمعیت روستاهای مرزی منطقه است (همان).
با فرض شهرستان مرزی بانه به عنوان یک شبکه، پیوندهایی دوسویة پویایی میان اجزای این شبکه محلی تحت تأثیر جریانهای مختلف بینالمللی و منطقهای برقرار شده است. جریان کالا، سرمایه، انسان و ساخت و ساز ناشی از اقتصاد میان مرزی، منجر به پویایی و رونق این شبکه شده است به نحویکه شهر و روستا و اجزای آنها شامل ساکنین، اقتصاد، کالبد، فعالیت و فضا در پیوند متقابلی که با یکدیگر برقرار کردهاند با منافعی مشترک در مسیر رشد قرار گرفتهاند. مسأله مهم چگونگی حفظ و ادامة پویایی و رشد این شبکه محلی است که معلول عوامل و کنشهای ناپایدار و نامشخص محلی، ملی و بینالمللی است. عوامل و کنشهای مختلف ناپایدار کنندهای که ممکن است در آینده، پویایی کنونی این شبکه را با سکون و رکود مواجه سازد. رازپور (1392) نشان داد که که واقعی شدن نرخ ارز داخلی، تصمیمات نظامی-امنیتی در رابطه با مدیریت و کنترل خطوط مرزی، جریانهای سیاسی بینالمللی و جنگ از جمله عوامل ناپایدار کنندة رونق کنونی در شهرستان مرزی بانه هستند (رازپور، 1392). بنابراین به نظر میرسد وابستگی به منابع ناپایدار مالی وابسته به مرز و وجود عوامل نامشخص و ناپایدار کنندة رشد در منطقه مهمترین مسألهای است که اکثر مناطق مرزی کشور از جمله شهرستان مرزی بانه گرفتار آن هستند. بر اساس شواهد موجود پیمایشی، تصمیمسازان، تصمیمگیران محلی و ملی و مدیران شهری بانه از اهمیت فرصتهای موجود توسعه شبکه محلی غافل ماندهاند و یا اگر متوجه اهمیت آن هستند، توسعة شهر بانه و شبکه تحت نفوذ آن را در دیگر اولویت‌های خود قرار دادهاند. این سوال به ذهن متبادر میشود که، با توجه به دادههایی که مطرح شد، در وضعیت کنونی چه اولویتی از تثبیت وضعیت روبه رشد کنونی و توسعة شهر بانه و شبکة تحت نفوذ آن مهمتر مینمایاند که مورد غفلت واقع شده است. اظهارات مردم محلی از یک سو و شواهد بصری موجود در حوزة زیرساختها و فضاهای کیفی شهر و منطقه از سویی دیگر، مؤید نارسائیهای مذکور است.
در این نوشتار تأثیر اقتصاد میان مرزی بر ابعاد مختلف توسعه شهر بانه به عنوان جزئی از شبکه منطقهای محلی، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. هدف اصلی این پژوهش روشن ساختن ضرورت توجه به ناپایداری تحولاتی است که اکنون منجر به رونق و پویایی شهر بانه و نیز شبکه تحت تأثیر آن شده است. چگونگی فرآیند رشد شهر دبی از یک روستا در دهه 1960 میلادی به کلانشهری جهانی مورد تحلیل قرار گرفته است. تفکر راهبردی توسعه شهر دبی به عنوان سناریوی پیشنهادی در توسعة آتی شهر بانه و شبکه تحت نفوذ آن در انتها به عنوان نتیجة پژوهش مطرح میشود. این سناریو در آیندهپژوهی و توسعة پایدار شهری و منطقهای به عنوان پیشنهادی مطرح میشود که مسیر رشد شهر بانه را از وابستگی به منابع مالی ناپایدار مرزی به سمت توسعة زیرساختهای شهری و منطقهای تغییر میدهد.
ادبیات توسعهای در حوزة مناطق مرزی به سکونتگاههای مرزی به عنوان فرصت توسعه منطقهای نگاه میکنند. یک سکونتگاه مرزی مکانی است که برای ادامه حیاتش به مرز وابسته است. هستی شهرهای مرزی جدید همچون شهرهای مرزی قدیمی بدلیل دوری از بخشی از سرزمینشان به مرز وابسته است. این شهرهای مرزی خود را در یک موقعیت پیرامونی میبینند که بر اقتصاد شهر تأثیر منفی میگذارد. یکی از مسائل سکونتگاههای مرزی (شاید بیشتر در مناطق مرزی خاص)، موقعیت پیرامونی و حاشیهای آنهاست که نسبتاً از مناطق مرکزی کشور و شهرهای اصلی آن دور هستند. مناطق مرزی در مقایسه با مناطق مرکزی سطح موفقیت و توسعه یافتگی کمتری دارند و در نتیجه شهرها و مناطق مرزی غالباً دارای جذابیت کمی هستند (Buursink, 2001:7). از طرفی قرارگیری در موقعیت مرزی علیرغم مشکلات فوق، برای سکونتگاههای مرزی ظرفیت و فرصتهای خاصی را ایجاد میکند که میتواند منشأ تحولات توسعهای آنها باشد (رازپور، 1392). با جهانی شدن صنعت، تجارت، امور مالی و تغییر در نظام بینالمللی، تفکرات ژئواستراتژیک بهسوی باورهای جغرافیای اقتصادی مرزها معطوف شد. بهگونهای که تحول در کارکردهای مرز و نگرش به آن بهعنوان یک فرصت اقتصادی از سوی نظامهای سیاسی حاکم، موجب افزایش جمعیت در مناطق مرزی شده و شرایط جدیدی را رقم زده است، این شرایط جدید مرکز را وادار به تجدید نظر در روابط خود با پیرامون کرده است (Pena, 2005, 286-290). توسعه اجتماعی-اقتصادی این مناطق به صورتهای مختلف بر حسب تصمیمات و فعالیتهای سیاسی تصمیمگیران و تحولات کشورهای همسایه، موجب تغییرات فضایی در ساختار شهرها و روستاهای واقع در آن مناطق گردیده است (رازپور، 1392).
توسعه شهرهای مرزی در قالب سه رویکرد اساسی تحت عنوان «رویکرد سنتی مکان»، «رویکرد همکاریهای بین مرزی» و «رویکرد مردمی» مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفتهاند (احمدی، 1391). در رویکرد اول میتوان به نظریههای کریستالر، لوش، گیرش، فرانسوا پرو و جان فریدمن اشاره نمود. در نظریه کریستالر، شهرهای مرزی با توجه به مناطق مرزی موارد ویژهای قلمداد میشوند، زیرا این شهرها در کنارههای استان به صورت منفرد و منزوی به لحاظ اقتصادی و فضایی قرار گرفتهاند (sermak, 2007: 82). این سکونتگاهها به لحاظ اقتصادی ضعیف و شکننده خواهند بود. البته رشد و رونق فعالیتهای تجاری در مرزها تأثیرات مثبتی در توسعه این شهرها خواهند داشت (Hansen, 1975: 826). لوش با بررسی اقتصاد فضایی مناطق مرزی معتقد است مرزهای ملی سبب ایجاد خلاء فاصله در شبکه اقتصادی و بازار میشود و موجب عقبماندگی و رکود شهرهای مناطق مرزی خواهند بود (Houtum, 1999: 113). در مدل گیرش(Giersch, 1949: 91)، مرزهای ملی، سدی در برابر تجارت‌های بینالمللی محسوب میشوند. برخی با تحلیل نظریه قطب رشد در مورد مناطق مرزی معتقدند مرزهای سیاسی موجب کنترل تأثیرات گسترش قطبهای رشد در مناطق پیرامونی خواهند بود. آنان تنها راه گسترش شهرهای مرزی را در سیستم اقتصاد فرامنطقهای بررسی میکنند که در آن به قرارگیری مناطق توسعه نیافته و توسعه یافته همزمان در دو سوی مرزها در کنار یکدیگر اشاره میکند و راه حل توسعه این شهرها را شکلگیری قطبهای یکپارچه و همکاریهای بین مرزی میداند (Hansen, 1975: 821-823). نظریه مرکز پیرامون نیز، مرزهای بینالمللی کشورها را یکی از موانع در برابر بهبود مناطق مرزی میداند (Copus, 2001: 548). به اعتقاد بسیاری از صاحبنظران این نظریه فرآیند یکپارچگی اقتصادی و همکاریهای بین مرزی، نظم اقتصادی و توسعه فضایی مناطق مرزی و پیرامونی را تغییر خواهد داد و موجب رونق و جمعیتپذیری و اهمیت راهبردی این شهرها خواهد گشت (Vander & Boot, 1995: 64-65). از این روست که قرارگیری در نواحی مرزی علیرغم محدودیتهای مختلف، فرصتهایی را برای این سکونتگاهها بصورت بالقوه فراهم میکند که با تنظیم سیاستهای کلان توسعهای در توسعه منطقهای، پتانسیلهای سکونتگاههای مرزی بالفعل میشوند.
دومین رویکرد اساسی که از دهه 90 میلادی وارد ادبیات جغرافیای اقتصادی گردید، با اشاره به نظریه سیستمهای نظریه جهانی شهر، جهانی شدن، اعتماد، تعاون و اتحاد به تحلیل مناطق مرزی میپردازد (Houtman, 2000: 63). این رویکرد مناطق مرزی بین دو کشور را از نظر بالقوه بودن در زمینههای مختلف، ویژگیهای جغرافیایی، تاریخ، گروههای قومی و فرصتهای اقتصادی شبیه هم میداند و معتقد است این تنها مسائل حکومتی و قلمرو سیاسی دو کشور است که دو طرف مرز را از هم جدا ساخته است (Perkmann, 2003: 167). یکسانسازی و همکاریهای بین مرزی به صورت تعامل سازمان یافته میان دو کشور برای توسعه این مناطق ضروری است. از دیدگاه طرفداران این رویکرد پراکندگی مناطق مرزی دیگر قابل قبول نیست و مرزها میتوانند در اثر توافقها از بین بروند (Niebuhe & Stiller, 2003: 2-3). این رویکرد در مناطق با کشورهای با ثبات مثل اروپای غربی باعث یکپارچگی آنها و تشکیل منطقه شینگن گردیده است. اما رویکرد یکپارچهسازی مرزها در مناطقی با مشخصات کشورهای خاورمیانه بسیار پر مسئله و بحث انگیز است.
رویکرد سوم به مرزها مبتنی بر ویژگیهای فرهنگی و قومی سکونتگاههای مرزی است. نظریهپردازان این گروه به تحلیل مرزها از نظر تولید نسل و افزایش جمعیت به عنوان عاملی تأثیرگذار در ثبات مرزها و روند یکپارچهسازی میپردازند. مهمترین عامل در این تحلیلها، ایجاد فکر، شکلدهی نمادین به آن و در نهایت شکلدهی به مرزها توسط عوامل انسانی با کمک سیاستمداران، شرکتها، مصرف کنندگان و شهروندان است (Van Houtum, 2000: 67). درواقع در این رویکرد، مرزها، عامل اصلی جدایی سیاسی نیستند بلکه مشخصات و ملیتهای گوناگون هستند که موجب جدایی مناطق میشوند (Rumley & Minghi, 1991: 35-47). مرزها همانند موجودات انسانی و ساختار اجتماعی تحت تأثیر ادراک و نگرش انسانی نسبت به فضا میباشند (Leimbruber, 1991: 43-62). این نظریه موجب افزوده شدن وجه ادراکی، وجه تأثیرگذاری و وجه ذهنی و روانی به مرزها شده است. یعنی فاصله میان مناطق یک فاصله نسبی است (Cadwallader, 1979: 565). در نظریه مردمی، جامعهشناسی مرزها و مناطق مرزی بیشتر به عنوان ساختارهای اجتماعی و فضایی نگریسته میشود که توسط افراد و گروهها در فرآیند تاریخ بوجود میآیند و دارای مفهوم هستند. این گروه بیشتر به پیدایش و شکلگیری ملتها با خصوصیات مخصوص بهخود و همچنین تأثیرات آنها به مفهوم مرزها میپردازند (Passi, 1996:50-65). درواقع این رویکرد مبتنی بر نظرات جامعهشناسی است که پیدایش مرزها را از روی ویژگی ملتها و اقوام تحلیل و تبیین میکند. از این روست که ساکنین سکونتگاههای روستایی مناطق مرزی بهراحتی در دو طرف مرز حتی در شرایط کنترلهای شدید انتظامی نیز بهدلیل ویژگیها و مشابهتهای فرهنگی و قومی تردد مینمایند و مرزهای سیاسی نمیتواند کاملاً مؤثر و محدود کننده باشند.
- پیشینة تحقیق
مطالعة پژوهشهایی که در زمینه اقتصاد مرزی و پیامدهای آن در توسعه مناطق مرزی صورت گرفته است نشان میدهد که در اکثر قریب به اتفاق این مطالعات بیشتر به مطالعة پیامدهای ناشی از اقتصاد مرزی بر تحولات شهر و منطقه تأکید شده است. وجه ناپایداری توسعه مناطق مرزی و وابستگی رونقهای اخیر به منابع ناپایدار مالی، کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. جدول 1 به طور خلاصه نکات مهمی را که در مطالعات مرتبط با موضوع این تحقیق اشاره شدهاند برجسته کرده است.
جدول 1. نکات کلیدی و یافتههای تحقیقات پیشین مرتبط با موضوع پژوهش
|
نکات کلیدی و یافتهها |
عنوان پژوهش |
محققین |
|
یافتههای تحقیق نشان میدهد که تعامل و همکاری شهرهای مرزی ناشی از تحول کارکرد مرزها میتواند همکاری در سطح ملی را تقویت کند، تجارت کالا و خدمات مورد نیاز را افزایش دهد و از تقسیم نیروی کار بهره ببرد و بنابراین یک موقعیت برد-برد را رقم بزند و توسعه اقتصادی شهرها را رقم بزند. |
Cities as the new engine for China-Indian cooperation |
(Ni, 2011) |
|
نتایج تحقیق نشان میدهد که شرایط رکود اقتصادی ناشی از کارکرد بازدارندگی مرزها از مهمترین عوامل مؤثر بر ناپایداری رشد جمعیت در این نواحی به شمار میرود. |
Sustainable urban growth in peripheral areas |
(Portnov & Pearlmutter, 1999) |
|
این تحقیق با اعلام اینکه مرز ایالات متحده با مکزیک، منطقهای فعال از نظر تعاملات و تبادلات فرامرزی است، تأیید میکند که نیروهای فرامرزی همراه با شرایط اجتماعی- اقتصادی، فناوری، روابط بین شهرها، ارزشهای فرهنگی و. .. شهرهای مرزی را به شدت تحت تأثیر قرار دادهاند؛ بهطوریکه ساختار شهری متفاوتی با سایر مناطق کشور در منطقه مرزی مورد مطالعه شکل گرفته است. |
The Mexican border cities: Landscape anatomy and place personality |
(Arreola & Curtis, 1993) |
|
براساس سافتههای تحقیق، ظهور مراکز شهری در امتداد مرزهای بینالمللی منعکس کننده یک الگوی ادغام تدریجی مناطق مرزی در چرخة اقتصادی و مالی نظام سیاسی-اقتصادی جهانی است. شهرهای فرامرز، ساختار و تشکیلات خود را مدیون نقش در حال تغییر مرزهای بینالمللی میدانند. |
Cross-national urban structure in the era of global cities: the US-Mexico transfrontier metropolis |
(Herzog, 1991) |
|
براساس یافتههای تحقیق، مرزهای باز برای شهرها و حتی شهرهای غیرمرزی، شانس توسعه ایجاد میکنند. این مکانها نه تنها موتور توسعه اقتصادی منطقهای هستند، بلکه مراکز ابداع ایدهها و نوآوری فرهنگی، دگرگونی اجتماعی و تغیرات سیاسی میباشند. |
Theoretical deliberations on frontier location of cities
|
(Brzosko, 2007) |
|
طبقه کم درآمدی که قادر به پیدا کردن کار رسمی در بخش صنایع یا بخش عمومی نیستند، به ناچار طیف گستردهای از فعالیتها را برای کسب درآمد تدبیر و طراحی میکنند. |
Informal Income Opportunities and Urban Employment in Ghana |
(Hart, 2008) |
|
امکان حذف فیزیکی شاغلان غیررسمی وابسته به مرز و فروشندگان وابسته به فعالیتهای مرزی وجود ندارد. بنابراین این مشاغل و فعالیتهای غیررسمی میباید به شکل منظمی سازماندهی شوند. |
The Informal Economy: Street Vendors in Mexico City |
(Cross, 2005) |
|
نتایج این بررسی تطبیقی حاکی از تفاوتهای عمیق در ابعاد مختلف توسعه میان بانه با سایر نقاط استان و کشور می‌باشد. نتایج پژوهش نشان میدهد علاوه بر تفاوت میان مرکز ـ پیرامونها، در خود نواحی پیرامونی نیز، مرکزـ پیرامونهای دیگری وجود دارد، که نادیده‌گرفتن آنها ممکن نیست. |
مبانی جغرافیایی توسعة اقتصادی ـ اجتماعی و کالبدی آتی شهرستان بانه |
(امیننژاد، 1381) |
|
رونق فعالیتهای اقتصاد رسمی در مرز باعث تحولات فضایی مثبتی در سطح شهر و منطقه مریوان شده است. بررسیهای این پژوهش در قبل و بعد از احداث بازارچه مرزی مریوان نشان میدهد که گسترش و تعمیق روابط دو استان همجوار کردستان ایران و عراق از آثار مثبت فعالیت بازارچه است. |
تحلیل بازتابهای سیاسی- فضایی بازارچههای مرزی؛ نمونه موردی بازارچه مرزی باشماق مریوان. |
(زرقانی و دیگران، 1391) |
|
یافتههای تحقیق نشان میدهد که کاکرد مرز تحت تأثیر عواملی چون توسعة زیرساختهای ارتباطی و کاهش فاصلة اجتماعی- فرهنگی با ساکنان آنسوی مرز متحول شدهاند و رابطة معناداری میان تحول کارکرد مرز با ارتقای وضعیت پیرامونی شهرهای مرزی وجود دارد. |
رابطه تحول کارکرد مرز با ارتقای وضعیت پیرامونی شهرهای مرزی (مطالعه موردی: شهرهای مرزی بانه و سقز) |
(رفیعیان و همکاران،1392) |
|
نتایج این تحقیق نشان میدهد که پیامدهای اقتصاد غیررسمی وابسته به مرز تغییرات گستردهای در سطح شهر بانه در مقیاس خرد و شهرستان بانه در مقیاس کلان به وجود آورده است. در این پژوهش ناپایداری تحولات مثبت مناطق مرزی مورد توجه قرار گرفته است. |
بررسی پیامدهای اقتصاد غیررسمی و توریسم تجاری بر تحولات کالبدی فضایی شهرستان بانه |
(خیرالدین و رازپور، 1393: الف) |
|
در این پژوهش تحولات اجتماعی و اقتصادی روستاهای مرزی مورد توجه واقع شده است و اشاره میشود که رونق روستاهای مرزی وابستگی متقابلی به اقتصاد مرزی دارد. انسداد مرزی، جنگ، عوامل مدیریتی و تصمیمگیران و تصمیمسازان در سطوح ملی و محلی به عنوان کنشگرانی معرفی میشوند که در توسعة منطقة مرزی بانه موثر هستند. |
پایش تحولات فضایی سکونتگاههای روستایی مناطق مرزی؛ چالشها و ظرفیتها در کارکرد جامعه روستایی شهرستان مرزی بانه |
(خیرالدین و رازپور، 1393: ب) |
مأخذ: نگارندگان، 1394.
- روش تحقیق
به منظور شناخت پیامدهای اقتصاد میانمرزی غیررسمی بر تحولات ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فضایی و مدیریت شهری مطالعات کتابخانهای و میدانی صورت گرفت. در این راستا از یک سو آمارهای خام از سازمانهای مربوطه نظیر مرکز آمار ایران، شهرداری بانه، سازمان میراث فرهنگی استان کردستان و اداره میراث فرهنگی شهرستان بانه تهیه شد و با تحلیل نگارندگان، دادههای خام اولیه به اطلاعات تحلیلی تبدیل شدند که به صورت جدول و نمودار نشان داده شدهاند. از سویی دیگر، جهت مستندسازی پیامدهای مختلف متأثر از اقتصاد میانمرزی، پیمایشهای متعددی در شهر بانه و شبکه تحت نفوذ آن شامل نوار مرزی، بازارچه مرزی سیرانبند، محور در حال رشد سورین و روستاهای مرزی انجام شد. برای روشن شدن ابعاد مختلف مسأله و چالشهای مختلف در وضعیت موجود و آتی شهر بانه، مصاحبههای متعددی با شهروندان بانهای شامل تجار، مردم عادی و عوامل مدیریت شهری انجام شد. به منظور ثبت دیدهها و شنیدهها عکسبرداری، فیلمبرداری نیز انجام شد. باتوجه به پیمایشهای محلی و مطالعات کتابخانهای، نقشهها، تصاویر و نمودارهای تحلیلی ارائه شد. در انتها با مطالعات کتابخانهای گسترده، مطالعه طرح راهبردی و چشم انداز توسعة دبی در افقهای 2000 و 2015 و مراجعه به تارنماهای اینترنتی متعدد مرتبط با رشد و توسعة شهر دبی در چند دهة اخیر، فرآیند راهبردی که شهر دبی طی کمتر از نیم قرن پیمود تا از یک سکونتگاه توسعه نیافته به یک شهر جهانی تبدیل شود مورد شناسایی قرار گرفت. با تعمیم این فرآیند راهبردی به مصداقهای موجود و محتمل در شهر بانه و شبکه تحت نفوذ آن، سناریویی راهبردی در راستای توسعة پایدار شهری و منطقهای در آینده پیشنهاد شد. این تحقیق بر اساس هدف جزء تحقیقات کاربردی و بر اساس ماهیت جزء تحقیقات توصیفی تحلیلی است که با روش تحلیل محتوا انجام شده است.
تجزیه و تحلیل دادهها؛ پویایی اجتماعی، اقتصادی، کالبدی- فضایی و نقش مبهم مدیریت شهری در بانه
شهرستان بانه، منطقهای مرزی با ویژگیهایی خاص است که میتواند ضمن وجود محدودیتهای مرزی، با استفاده از ظرفیتهای موجود در همکاریهای فرامرزی و سیاستهای مربوط به آن از عقب ماندگی و انزوا دوری گزیند. مرکز شهرستان بانه در فاصله حدود 170 کیلومتری از مرکز کردستان عراق، سلیمانیه، قرار گرفته است (شکل 1).
شکل 1. موقعیت شهرستان بانه در همسایگی با کشور عراق.مأخذ: نگارندگان، 1394.
- مرز و تحولات اجتماعی شهر بانه
تحولات توسعهای منطقه مرزی بانه به ویژه سکونتگاههای روستایی مرزی، به دلیل حاشیهای بودن و دوری از مرکز و عملکرد محدود کنندة خطوط مرزی، از هم افزایی رشد و توسعه بر اساس نظریه قطب رشد عقب ماندهاند. از طرفی ارتباطات غیر قابل اغماض و در عین حال چشمگیری در فعالیت ساکنان روستاهای مناطق مرزی با فراسوی مرزها در زمینه مبادلات میانمرزی وجود دارد که ناظر بر همکاریهای بین مرزی و فرامرزی است. اما نظام مشخصی برای ساماندهی و هدایت این جریان فضایی- جمعیتی و اقتصادی در دو طرف مرز وجود ندارد. این وضعیت به خودی خود دارای فرصتها و تهدیداتی برای دو طرف مرز است. علیرغم وجود مرزهای سیاسی و کنترلهای انتظامی در منطقه، ساکنین نواحی روستایی بهدلیل مشابهتهای فرهنگی و قومی با مردم مرزنشین آنسوی مرز، بهراحتی از مسیرهای غیر رسمی تردد نموده و به مبادله کالا میپردازند. یکپارچگیهای قومی و مردمی در سکونتگاههای مرزی فرصتی برای تسهیل مبادلات و همکاریهای فرامرزی است که مستلزم سیاستهای دقیق در نحوة همکاریهای فرامرزی با حفظ تمامیت ارضی کشور خواهد بود.
شهر بانه از سال 1345 تاکنون مدام با افزایش جمعیت مواجه بوده است (شکل 2). جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و بمباران متعدد شهر بانه هر چند منجر به توقف رشد جمعیت شد اما نتوانست به عنوان یک تهدید جدی منجر به تخلیه و رشد منفی جمعیت در این شهر شود. شواهد نشان میدهند که شهرهای مرزی متعددی در خلال جنگ تخلیه شدند. افزایش مداوم جمعیت شهر بانه، میتواند نشانگر نگهداشت جمعیت شهری، جمعیت پذیری و مهاجرت مثبت باشد. این در حالی است که اقدامات گستردهای تا کنون برای نگهداشت جمعیت در سکونتگاههای مختلف مناطق مرزی کشور انجام گرفته است که نتایج آنها در مقایسه با پویایی خودجوش شهرستان بانه محل بحث و تحقیق است.
فعالیتهای میان مرزی منجر به شکلگیری جریان‌هایی پویا میان افراد ساکن در شهر و روستا شده است چنانکه فاصله شهر و روستا ناچیز شده و پیوند دوسویه اجتماعی میان مردم بهوجود آمده است. شهر بانه تبدیل به میعادگاه اجتماعی افراد مختلف از جمله فروشندگان، تجار، توریستها، مردم شهری و روستایی مشغول به کار در امور خدماترسانی، کولبران مرزی و. .. شده است که عامل ایجاد فضای تعاملی بسیار پویا در شهر است.
در کنار ایجاد فضای پویای اجتماعی، مسائلی نیز گریبانگیر مردم شهر شده است. امیننژاد معتقد است جریان شدید کالا و سرمایههای مالی در شهر بانه شیوهای از مصرف در شهر رواج داده که با شرایط محلی و یا گذشتة شهر همخوان نیست. بازارچه مرزی سیرانبند و قاچاق غیر رسمی کالا سبب شده است که مصرف شهروندان بانهای در نوع کالاها، لوکستر و تا حدودی تجملاتیتر شود که این امر در میان قشر مرفه و دستاندرکار تجارت نمود بیشتری دارد (امین نژاد، 1383). علاوه بر این ازدحام ناشی از مراجعه توریسم در معابر نه چندان وسیع شهر منجر به گلایهمندی مردم شهر شده است.
شکل 2. تحولات جمعیتی شهر بانه؛ 1390-1345، مأخذ: برگرفته از مرکز آمار ایران،1393 و تحلیل نگارندگان، 1394
- پویایی اقتصاد در شهر بانه
مبادلات تجاری و مرزی شهر بانه تا پایان دهه 1360 در مقیاس محدود و بیشتر شبیه آنچه امروزه تجارت چمدانی خوانده میشود انجام میشد اما در سالهای آغازین دهه 1370 و بهویژه با ایجاد بازارچه مرزی سیرانبند در سال 1373 در 21 کیلومتری شهر بانه، مبادلات تجاری در این شهرستان افزایش چشمگیری یافت بهگونهایکه این بازارچه حتی موفق به کسب جایزه برتر صادرات شد. بر اساس تحقیقات خیرالدین و رازپور (1393) پس از چند سال فعالیت، از رونق بازارچه سیران بند کاسته شد. از آغاز دهه هشتاد و پس از نفوذ ایالات متحده و پشتیبانان اروپایی به کشور عراق، فعالیتهای غیررسمی تجاری در شهرستان بانه در راستای تأمین سوخت مورد نیاز کشور بحران زدة عراق گسترش پیدا کرد. با رونق مبادلة غیر رسمی سوخت قاچاق توسط مرزنشینان، رفته رفته تنوع مبادلة کالاها گسترده شد. امروز حجم گستردهای از مبادلات کالای قاچاق در مرز ایران و عراق از ورودیهای مرزی غیر رسمی شهرستان بانه ادامه دارد. گزارشهای تحلیلی، آمار و ارقام ارائه شده از سوی عوامل مدیریتی استان کردستان و شهرستان بانه تایید کننده تحولات وسیع در حوزه مراجعه گردشگر و جریان سرمایه در شهر بانه است (خیرالدین و رازپور، 1393: الف).
شهرستان بانه با دارا بودن بیش از 84 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق این ظرفیت را دارد که در صورت مهیا شدن زیر ساخت‌های لازم، موجبات بهبود فضای کسب و کار و توسعه اقتصادی منطقه، استان کردستان و کشور را فراهم سازد (عذیری، 1394). طبق گزارش ستاد تسهیلات سفرهای بانه درباره تعداد مسافران ورودی و اسکان یافته در شهرستان بانه، در 6 ماهه نخست سال 1393 بیش از دو میلیون نفر مسافر وارد بانه شدهاند. سالانه بیش از 3 میلیون گردشگر بانه را بعنوان شهر گردشگری خود انتخاب میکنند. طی دو هفته آخر شهریور 1393 روزانه بیش از 50 هزار نفر وارد این شهرستان شدند که هر شب بطور میانگین 10 هزار نفر از مسافران در شهر اسکان داده شدند (خندانی، 1393). بالغ بر 350 هزار گردشگر در تعطیلات 14 الی 15 خرداد 1394 وارد شهر بانه شدند (خندانی، 1394). در سال 1393 توریسم خرید در شهر بانه برای 1200 نفر به طور مستقیم در اماکن اقامتی، پذیرایی و دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی اشتغال ایجاد کرده و همچنین در حوزه تجارت و بازار با توجه به وجود بیش از 10 هزار مغازه تجاری در این شهر حداقل 10 هزار نفر نیز به صورت مستقیم فقط در مجتمعهای تجاری شاغل هستند (وطندوست، 1393). جابجایی کالای غیر رسمی از لب مرز به مراکز دپوی اولیه و انتقال مجدد به مراکز خرید شهر، اشتغال واسطه، اسکان گردشگران در منازل مسکونی و مدیریت آن، سیستم پارکهای حاشیهای اتومبیلها و نظارت بر آنها، دست فروشیها و. .. از جمله مشاغل پنهانی هستند که قشر وسیعی از شهروندان بانهای را مشغول به کار نموده است.
از طرفی علاوه بر مهیا شدن بسترهای لازم برای مبادله کالا از مرزهای غیر رسمی و عرضه گستردة آن، به نظر میرسد که این رونق برای عوامل تصمیمساز و تصمیمگیر و مدیران بسیار خوشایند و با اهمیت است چنانکه رضایت توریسم خرید به یکی از مهمترین اهداف مدیریتی شهر مبدل گشته است. طبق گزارش سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بانه در نظرسنجی‌های انجام شده از مسافران، 89 درصد از برخورد خوب مردم و مدیران مراکز اقامتی و مراکز خرید، 68 درصد از کیفیت کالاهای خریداری شده و 42.5 درصد از جاذبه‌های طبیعی و اماکن گردشگری بانه ابراز رضایت کردهاند. وجود امنیت پایدار و برخوردهای مناسب مردم و میهمان‌نوازی مردم شهر بانه، از دلایل بارز ازدیاد ورود گردشگران و مسافران به بانه است (رحیمی،1392).
از کنار هم قرار دادن آمار مراجعه توریسم خرید به شهر بانه ارقام بسیار قابل ملاحظهای از انباشت سرمایه در این شهر متصور خواهد شد. با فرض اینکه 3 میلیون گردشگری که در سال 1393 برای خرید کالا به شهر بانه آمدند هر کدام متوسط یک میلیون ریال خرید کنند، در طول یک سال به میزان سه هزار میلیارد ریال گردش مالی در شهر بانه اتفاق افتاده است. این رقم تقریباً 5 برابر بودجه شهرداری سنندج، مرکز استان کردستان، در سال 1393 است. این میزان گردش مالی در شهری کوچک مقیاس با جمعیت 90304 نفر (در سال 1390) و مساحت 12.2 کیلومتر مربع، بدون شک میتواند پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و کالبدی-فضایی بسیار گسترده و قابل توجهی در مدیریت شهر و حتی منطقه تحت نفوذ داشته باشد.
بخش بزرگی از کالاهای وارداتی غیر رسمی در مجتمعهای تجاری شهر بانه و در فضایی متمرکز حول مرکز جدید شهر عرضه میشوند (شکل 3). فراتر از 57 مجتمع تجاری و پاساژ در بانه وجود دارد که بیش از 10 هزار باب مغازه در آنها فعالیت میکنند. با وجود فراوانی مغازهها و واحدهای تجاری، رونق و تقاضای زیاد کالا در بازار بانه منجر به توسعه فضایی این بازار و افزایش اجاره بهای واحدهای تجاری آن شده است. در سال 1391 میانگین اجاره ماهانه هرباب مغازه حدود 800 هزار تومان و میانگین قیمت فروش هر مغازه هم حدود 150 میلیون تومان بود (مصاحبه با مردم شهر بانه، آبان 1391).
مجموع شرایط و کارکردهای بازار بانه موجب شده است که مسافران، خریداران و گردشگران زیادی از اقصی نقاط کشور به قصد خرید به شهر بانه سفر کنند. حجم گسترده ورود گردشگر خرید به شهر بانه در چهار ماه نخست سالهای اخیر نشان از استقبال عظیم گردشگران از وجود کالاهای متنوع خارجی ارزان قیمت در شهر بانه دارد. تعداد 5 هتل بزرگ از سال 1378 به بعد در شهر بانه ساخته شده است. این در حالیست که در شهر سنندج به عنوان مرکز اداری سیاسی استان کردستان طی دو دهه اخیر تنها یک هتل چهار ستاره ساخته شده است.
جدول 2. تعداد مسافران وارد شده به شهر بانه در 20 روز اول سال (نفر)
|
1393 |
1391 |
1390 |
1388 |
1386 |
1385 |
1384 |
|
|
630000 |
612000 |
700000 |
1438500 |
568000 |
264000 |
25000 |
تعداد مسافران |
مأخذ: اداره میراث فرهنگی و گردشگری بانه، 1393
تحولات شدید کالبدی- فضایی شهر بانه و نقش مبهم مدیریت شهری در توسعه بسامان شهر
بدون شک پویایی اقتصادی بر فضا و کالبد شهر نیز تأثیر گذار خواهد بود. ساختار کالبدی شهر بانه در چند سال اخیر به شدت تحت تأثیر پیامدهای اقتصاد مرزی قرار گرفته است. سرانهها، فضاها و کاربریهای شهری به ویژه در مرکز جدید شهر متأثر از فضای کنونی متحول شدهاند. جریان سرمایه مالی گسترده در این شهر به حوزه ساخت و ساز هدایت شده است. ساخت و ساز گسترده چند سال اخیر منجر به پراکنده رویی شهری شده است.
جدول 3 تغییرات تعداد مجتمعهای تجاری ساخته شده را در شهر بانه بر اساس گذر زمان نشان میدهد. تعداد مجتمعهای تجاری شهر بانه از یک عدد در سال 1375 به 57 عدد در سال 1392 ارتقاء یافته است. چنین ساخت و ساز گستردهای قطعاً نه برآمده از حمایت مالی دولت مرکزی و نه حمایت مالی مدیریت محلی است.
جدول 3. تغییرات تعداد مجتمعهای تجاری ساخته شده در شهر بانه بر اساس گذر زمان
|
1392 |
1386 |
1385 |
1375 |
|
|
54 |
23 |
14 |
1 |
تعداد مجتمعهای تجاری ساخته شده |
مأخذ: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بانه، 1393.
شکل 3. تمرکز و انبوه مجتمعهای تجاری در مرکز تجاری شهر بانه، مأخذ: تارگاه بازار بانه، آذر 1394: http://photo.banebazar.com/index.aspx
شکل 4 و 5. پیامدهای اقتصاد غیر رسمی مرزیدر شهر کوچک بانه؛ مجتمعهای تجاری هسته مرکزی، 1391
جهت بهتر نشان دادن تحولات کاربری اراضی شهر از سال 1375 تا سال 1390، میانگین نرخ رشد سه دوره تحولات محاسبه شد (جدول 4). کاربریهای تجاری، اقامتی و پذیرایی و شبکه معابر بیشترین دامنه تحول با رشد مثبت را در این دوره تجربه کردهاند. مساحت کاربری تجاری شهر بانه از 29000 متر مربع در سال 1375 به 245900 متر مربع در سال 1390 افزایش یافته است. لاز به ذکر است که این رقم تنها مختص به مساحت کاربریهاست در صورتی که زیربنای تجاری شهر بانه بیش از 3 برابر این رقم است. با توجه به اینکه کاربریهای تجاری جدید شهر بانه غالباً بصورت مجتمعهای چندین طبقه ساخته شده است، با فرض عدد 3 به عنوان میانگین تعداد طبقات مجتمعهای تجاری، سرانه تجاری شهر بانه حدوداً برابر 8.16 متر خواهد شد. چنین رقم بسیار بالایی در اختصاص کاربری تجاری به هر شهروند بانهای بسیار قابل ملاحظه است.
جدول 4. تحولات کاربری اراضی شهر بانه متأثر از پیامدهای اقتصاد غیر رسمی
مأخذ: برگرفته از دادههای شهرداری شهر بانه و تحلیل نگارندگان، 1393.
شکل6. تحولات کاربری اراضی شهر بانه متأثر از پیامدهای اقتصاد غیر رسمی
شرایط جدید اقتصادی شهر بانه متاثر از روابط میان مرزی، به دلیل محدودیت کالبدی در فضای کوچک هستة تجاری قدیمی شهر، مجال شکوفا شدن نیافت. پویایی اقتصاد شهری، حجم گستردة ساخت و ساز و عدم امکان تخصیص زمین در هسته قدیمی تجاری، منجر به جابجایی مرکز تجاری شهر و توسعه سریع هستة تجاری جدید شد (شکل 7). تمرکز و استقرار ساختار تجاری شهر از هسته قدیمی واقع در خیابان امام خمینی به قسمت شمال و شمال غربی شهر انتقال پیدا کرد.
بررسی میزان تحولات کاربریها در هسته جدید تجاری شهر بانه از سال 1375 تا سال 1390 نشان از افزایش شدید سهم مجتمعهای تجاری از اراضی محدوده هسته جدید تجاری شهر بانه دارد.
شکل7. تغییر ساختار کالبدی شهر؛ انتقال مرکزیت تجاری از هستة قدیمی به هستة جدید شهر
مأخذ: نگارندگان، 1394.
جدول 5 سهم کاربریهای هسته جدید مرکزی (بر حسب درصد مساحت) را از کل کاربریها بر اساس تحولات زمانی نشان میدهد. مقایسه این تغییرات در شکلهای 8 و 9 نشان میدهد که نسبت کاربری مسکونی در هسته مرکزی جدید شهر بانه به شدت کاهش یافته و نسبت کاربری تجاری به شدت افزایش یافته است. بنابراین به نظر میرسد که کاربریهای مسکونی واقع در محدودة هسته مرکزی جدید شهر بانه در سالیان اخیر تخریب شده و جای خود را به ساخت و ساز مجتمعهای تجاری داده است.
جدول 5. سهم از کل کاربریهای موجود در محدودة هستة جدید تجاری شهر بانه بر اساس تحولات زمانی (بر حسب درصد مساحت)
|
1375 |
1385 |
1390 |
|
|
مسکونی |
61.5 |
43.79 |
27.59 |
|
تجاری |
5.17 |
5.52 |
6.42 |
|
مجتمع تجاری |
8.46 |
20.12 |
25.55 |
|
فضای سبز |
2.32 |
1.7 |
1.22 |
|
پارکینگ |
5.09 |
7.77 |
10.2 |
|
خدمات |
0.7 |
0.7 |
2.6 |
شکل8. مقایسة تحولات سهم کاربریها در اراضی هسته جدید تجاری شهر بانه (بر حسب درصد مساحت)
شکل 9. کاهش نسبت کاربری مسکونی و افزایش نسبت مجتمع تجاری در هسته شهر بانه طی 15 سال
افزایش ساخت و ساز مجتمعهای تجاری و در کنار آن پراکندهرویی شهری ناشی از توسعههای جدید شهری در نتیجة رونق کسب و کار در منطقة مرزی بانه، درآمد شهرداری بانه را در بخش عوارض و مالیات به شدت افزایش داده است. علاوه بر عوارض و مالیاتهایی که شهرداری از ساخت و سازهای تجاری و مسکونی به دست میآورد، به ازای ورود هر ماشین مبلغ سی هزار ریال (در سال 1391) به عنوان حق پارکینگ حاشیهای از مسافران دریافت مینماید. در سال 1382، درآمد شهرداری بانه تنها از بخش بازارچة مرزی رسمی سیرانبند، بهطور مستقیم یک میلیارد تومان بوده است (امیننژاد، 1383: 64). این رقم برای شهری با جمعیت 60 هزار نفر در سال 1382، نشان از درآمد بالای شهرداری بانه دارد. مهیا شدن این منبع درآمد برای شهر بانه که وابستگی چندانی به کسب درآمد از بخش کشاورزی و صنعت ندارد، میتواند به عنوان فرصتی جهت صرف این درآمد در ایجاد زیرساختهای توسعة شهر بکار رود. درحالیکه چنین درآمد مالی عملاً توسعه فضایی را در شهر نشان نمیدهد، چنانکه شهروندان از عملکرد مدیران شهر در ساماندهی و تجهیز زیرساختها اظهار نارضایتی میکردند[1]. اما مسئله اساسی اینجا مطرح است که علیرغم گردش سرمایة شدید در این شهر بواسطة اقتصاد میان مرزی و حضور توریسم تجارت مرزی، چگونه است که زیرساختهای شهرستان بانه بیرونق ماندهاند. درآمدهایی که شهرداری شهر بانه از عوارض ساخت و ساز، کمیسیونهای تغییر کاربری شهری به پاساژهای تجاری، مالیات بر ارزش افزوده، عوارض پارکینگ از توریستهای شهر، دریافت سهم درآمدی از بازارچه مرزی سیرانبند و. .. به دست میآورد در چه بخشی مهمتر از ساخت شهر، زیباسازی شهر، ایجاد تسهیلات و خدمات، ایجاد زیرساختهای زندگی با کیفیت و. . هزینه میشود که هیچ یک به چشم نمیآیند؟
- سناریوی توسعه شبکة محلی مستقل از منابع ناپایدار مرزی
تا اینجا با توصیفهای تحلیلی که ارائه شد، پیامدهای اقتصاد میانمرزی بر تحولات ابعاد مختلف شهر مرزی بانه مورد مطالعه قرار گرفت. مشخص شد که تغییرات چند سال اخیر در این شهر بر ساختار اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهر اثرات بسیار قابل ملاحظهای بر جای گذاشته است. اما با توجه به وابستگی این تحولات به اقتصاد غیررسمی میانمرزی قطعاً تکیه بر چنین شرایطی، آیندة شهر بانه را با‌هاله‌ای از ابهام مواجه میسازد. در این بخش با مراجعه به نظریههای توسعة منطقهای، نتایج مطالعات پیشین و تجربة مشابه ساختار اقتصادی در توسعة دبی، یکی از سناریوهایی که در آیندهپژوهی شهر بانه در راستای توسعه پایدار میتواند مطرح شود پیشنهاد میشود.
صرافی (1379) در کتاب مبانی برنامهریزی توسعه منطقهای معتقد است«عوامل اصلی رشد در منطقه، انباشت سرمایه، منابع جدید، رشد نیروی کار و پیشرفت فناوری است. برای انباشت سرمایه باید پساندازی از درآمدهای موجود صورت گیرد تا با سرمایهگذاری (خواه تولیدی، خواه زیربنایی) موجبات جذب نیروی کار جدید و به کارگیری فنآوری جدید اغلب با بهرهوری بیشتر را فراهم کند. با توجه به رشد بالای نیروی کار در کشورهای در حال توسعه و فرض فراهم بودن منابع طبیعی و فناوری نوین در جهان، محدودیت اصلی همان سرمایه تلقی میشود. از این رو با سیاستهای بروننگر، عناصر نوینی برای رشد اقتصادی منطقه وام گرفته میشود و با تزریق منابع خارجی، افزایش بهرهوری و در پی آن رشد مستمر سرمایهگذاری فراهم میشود و باز این چرخه تکرار شده تا در نهایت توسعة اقتصادی- اجتماعی پدیدار شود» (صرافی، 1379). شواهد بصری و قرائن موجود نشان میدهند که بواسطه اقتصاد میانمرزی طی یک دهه اخیر حجم گستردهای از سرمایه در منطقه مرزی بانه جریان داشته که قسمتی از آن به صورت ساخت و ساز تجاری در سطح شهر و ویلاسازی در سطح منطقه انباشت شده است. از طرفی ساخت و ساز صرف، منطقه را به توسعه پایدار نخواهد رساند چنانکه تعدادی از اندیشمندان (میکسل،1376؛ کهن، 1376 ؛ Rondinelli, 1993) توسعه را پدیدهای چند بعدی، پیچیده و شامل جنبههای گوناگون اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه میدانند و تقدم و تأخری برای هیچ یک از این جنبهها قائل نمیشوند و تأکید بر یکی از آنها را مردود میشمارند (عندلیب، 1380: 9). باتوجه به مفاهیم موجود، توسعه زمانی محقق میشود که تحول، تمام ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه را به سمت ایدهآلها دربرگیرد. توسعه زمانی به وجود میآید که تفکر جامعه به سوی پیشرفت متحول شود و قوة تصمیمگیری جمعی و مشارکتی به وجود آید. توسعه زمانی به معنای واقعی خود نزدیک میشود که حرکت جامعه به سمت جلو، از درون منطقه و با نیروهای بومی و با تفکر و برنامهریزی و تصمیمگیری داخلی صورت پذیرد. امروز با توجه به وجود جریان شدید و گستردة سرمایه در شهر بانه، مدیریت شهری و عوامل مهم در تصمیمگیری و تصمیمسازی در بانه میتوانند بسیار عامل مهم و تعیین کنندهای در رابطه با آینده توسعه شهری بانه باشند. اما متأسفانه راهبردی مشخص در جهت توسعه پایدار شهر بانه و شبکه محلی تحت نفوذ آن ملاک عمل عوامل ذی نفوذ؛ ذی نفع و ذی مدخل قرار ندارد. مراجعه به تجارب موجود با وضعیت و فرآیند مشابه و تبیین سناریوهای مختلف توسعة آتی با توجه به داشتههای کنونی، میتواند کلید برونرفت شبکه محلی بانه از وضعیت نامشخص آینده باشد.
وضعیت کنونی شهر بانه از منظر اقتصادی بسیار شبیه به شرایطی است که شهر جهانی دبی در دهه 1960 میلادی با آن مواجه شد. سرمایههای درگردش موجود در شهر بانه ناشی از خرید و فروش کالاهای غیررسمی وارد شده از مرز، در مقایسه با جمعیت موجود، حجم بسیار گستردهای است که درواقع شبیه به حجم درآمدهای نفتی شهر دبی در دهه 1960 است که نصیب آن شهر کوچک شد. طبق اظهارات مایکل پاسیون (2005) شهر دبی در مقایسه با شهرهای بزرگ غربی که در آنها گذار از دوره پیشا صنعتی به صنعتی و سپس فراصنعتی طی دو قرن صورت گرفت، تغییرات مشابهی را تنها طی 50 سال پشت سر گذاشت. «تغییرات در ویژگیهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر دبی قابل مشاهده است. رونق اقتصادی سالهای نفتی، به تغییر شکل دبی، از یک دهکدة متکی به ماهیگیری در خلیج فارس به یک شهر پر رونق جهانی و برنامهریزی پیشرفته برای سالهای بعد از دوره نفت کمک کرده است"(Pacione, 2005).اقتصاد نفتی سال‌ها به دبی کمک کرد تا از یک روستای کوچک به یک جهان شهر بسیار مدرن تبدیل شود. شروع تحول اقتصادی و انباشت سرمایة اولیه در دبی با سرازیر شدن درآمدهای نفتی به عنوان اولین حلقة زنجیر توسعه صورت پذیرفت. انباشت سرمایة ناشی از درآمدهای نفتی، در بخش زیرساختهای شهری و ارتقاء آن به عنوان عامل تحریک کنندة جذب سرمایة خارجی مصرف شد. بعد از شکلگیری بدنه و ساختار اصلی اقتصاد شهر، سیاست کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و جدایی از تنشهای ناشی از آن رخ داد. هر چند موتور اقتصاد دبی با اتکا به صنعت نفت و درآمدهای ناشی از آن به حرکت درآمد، اما دبی توانسته جهتهای اقتصادی متنوعی را دنبال کند و به کانون جهانگردی و تجارت بینالمللی تبدیل شود. طی چند دهة اخیر مهمترین برنامه و راهبرد جهان شهر دبی به وجود آوردن اقتصادی مستقل از درآمدهای نفتی بوده است. در راستای تحقق این امر، ارتقاء بخش سوم اقتصاد یعنی بخش خدمات مهمترین استراتژی است. برای ترغیب سرمایهگذاری در شهر، زیرساختهای شهری را به خوبی ارتقا دادند تا زمینههای توسعة سریع را به وجود آورند. بنابراین، سرمایهگذاریهای زیادی در بخش صنعت گردشگری، املاک و ساختمان، شرکتهای هواپیمایی و بنادر صورت گرفت. در حال حاضر نفت نقش اندکی در تولید ناخالص دبی دارد. به طوریکه حاکم دبی در سخنرانی خود در سال 2007 در معرفی طرح راهبردی شهر دبی در افق سال 2015 اشاره کرد «97% GDP را در سال 2006 بخشهای غیر نفتی تامین کردهاند. این رقم برای سال 2000 میلادی 90% و برای سال 1975 تقریباً برابر با 46% بوده است» (محمد بن راشد آل مکتوم، 2007). وابستگی به سرمایه نفتی در طول سالیان اخیر بواسطه تقویت بخش سوم اقتصاد رو به کاهش گذاشته است.
دو عامل درآمد نفت و درآمد اقتصاد غیررسمی میان مرزی در دو شهر دبی و بانه حکم سرمایههای اولیه‌ای را دارند که میتوانند در شهر انباشت شوند. چنین نیروی محرکهای، طی چند دهه شهر دبی را از یک سکونتگاه بدوی به یک شهر جهانی مبدل ساخت. این در حالیست که اکنون شهر بانه در ابتدای مسیر رشد قرار دارد. پیمودن سناریویی مشابه سناریوی رشد دبی، که خود را متکی به درآمدهای ناپایدار نفتی نساخت، قطعاً میتواند به مهمترین راهبرد توسعه شهر بانه در آینده تبدیل شود.
ذیلاً مهمترین سیاستها و عوامل رشد بخشهای غیر نفتی و علل عدم وابستگی به درآمدهای نفتی در دبی برجسته شدهاند (میرافضلی، 1391؛ آل مکتوم، 2007؛ Gabriel, 1987؛Alsayazh, 1998؛ pacion, 2005):
تنوع بخشی به اقتصاد شهری از طریق ایجاد مراکز شهری و بسط فعالیتهای اقتصادی مانند خردهفروشی، توریسم و گردشگری، فعالیتهای رسانهای و فناوری اطلاعات،
خلق هویت خاص و تصویر بینالمللی برای جلب توجه اذهان با ساخت جزیرة نخل، جزیرة جهان، برج دبی و. ..،
تقویت و ارتقای شبکههای زیرساخت شهری و منطقهای مانند تقویت فرودگاهها و زیرساختهای حمل و نقل ریلی و مترو و. ...
سیاستهای دولت دبی از جمله رویکرد ایجاد فضای باز اقتصادی، ایجاد محیط سیاسی پایدار و به دور از شوکهای ناپایدار کنندة منطقه خاورمیانه، جذب سرمایة داخلی با مالیات حداقل، استفاده از پتانسیل تجار محلی دبی و ارتباطات بینالمللی آنها، استفاده و مدیریت بهینة منابع مالی داخلی و بهکارگیری آن همسو با خواست سرمایهگذاران و برنامهریزان را میتوان از نکات مثبت در مدیریت فرآیند پیشرفت دبی برشمرد. عوامل مهم جهش پرشتاب شهر دبی به سمت توسعه را میتوان مرهون عواملی چون منابع مالی و مدیریت بهینه، تنوع و گوناگونی اقتصادی، جریان قوی سرمایهگذاری داخلی و جذب سرمایه خارجی، ثبات سیاسی برنامه ریزی شده، ثبات قوانین و ثابت ماندن تعرفة گمرکی، برقراری تجارت آزاد، همگونی و همسویی با جامعه بینالمللی، سرمایهگذاری شرکتهای بزرگ، افزایش ریسکپذیری مدیران و پنهان ماندن فساد اداری، موقعیت مناسب دبی در منطقة خاور میانه، حضور مشاوران کارکشته برنامهریزی و در آخر مدیریت مناسب شیخ محمد بن راشد آل مکتوم دانست.
4- نتیجهگیری
تقویت نقش و عملکرد اخیر شهر بانه متأثر از اقتصاد میان مرزی غیررسمی و پیامدهای آن منجر به تحولات گسترده کالبدی-فضایی و عملکردی در این شهر شده است. افزایش جمعیت شهری، توسعه و تغییر کاربری اراضی شهری، تغییر سهم کاربریها در هسته جدید تجاری شهر، ایجاد فرصتهای شغلی، ساخت و ساز مسکن، ساخت و ساز مجتمعهای تجاری متعدد متراکم و افزایش تعداد مراکز اقامتی و مهمتر از همه پویایی شهر و نقش برجستة آن در شبکة محلی از جمله مهمترین پیامدهای تحولات اخیر در شهر کوچک بانه است. بدون شک رونق امروز منطقه مرزی بانه و جریان سرمایه در آن مرهون اقتصادی است که به مرزهای کشور وابسطه است. به جهت این که جریان سرمایه در این منطقه تا کنون به صورت غیر رسمی، پنهانی و خلاف قوانین گمرکی کشور صورت پذیرفته است، در هر زمانی ممکن است رونق کنونی به رکود ناشی از کنترل شدید مرز مواجه شود. از طرفی به نظر میرسد نیروهای عهده دار امنیت مرز و کنترل ترددهای مرزی کشور، به حدکافی توانمند و مقتدر هستند که بتوانند مرزها را مسدود کنند و مانع اقتصاد میانمرزی غیررسمی شوند اما بدون شک عدم سختگیری در برخورد با ترددهای مرتبط با قاچاق کالا موقتی و در راستای تأمین رضایت مرزنشینان است. بنابراین، با توجه به متزلزل بودن مراودات مرزی و تبادل کالا به دلیل تاثیرپذیری شدید از اوضاع نا امن و نابسامان حاکم بر منطقة بینالمللی و عزم نظام در جلوگیری از پدیده قاچاق کالا، در صورت عدم جایگزینی منابع درآمد و اشتغال، پیشبینی میشود که اقتصاد شهر بانه در آینده با افول و انحطاط مواجه گردد. در این راستا لازم است تمهیدات ویژهای در رابطه با توسعة آتی شهر بانه و شبکة تحت نفوذ آن اندیشیده شود. توجه به آینده پژوهشی و سناریوهای ناشی از آن یکی از مهمترین راهکارها در جهت توسعة پایدار شهری و منطقهای در شهر بانه است. در این تحقیق پس از مطالعة وضعیت کنونی شهر بانه در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، کالبدی- فضایی و مدیریتی، با اشاره به نامشخص بودن سیاستهای کنشگران درخصوص تحولات آتی مناطق مرزی و تأکید بر ناپایداری وضعیت کنونی، سناریویی برای توسعة شهر بانه و شبکه تحت نفوذ در آینده پیشنهاد شد. مبانی فکری این سناریو متکی به نظریههای توسعة منطقهای و مفهوم توسعه و مصداق عملی آن مبتنی بر تجربهای است که دبی را در کمتر از نیم قرن، از یک سکونتگاه بدوی به شهری جهانی تبدیل نمود. این سناریو بر اساس عدم وابستگی به منابع مالی ناپایدار پیشنهاد شده است. جدول 6 به عنوان یک جمعبندی از سناریوی پیشنهادی ارائه شده است. در این جدول عوامل، راهبردها و سیاستهایی که در فرآیند رشد و توسعة پایدار شهر دبی به کار گرفته شدهاند در سمت راست مشخص شدهاند. در بخش دیگر جدول با توجه به تجربة راهبردی شهر دبی، مصداقهایی در شهر بانه و شبکه تحت نفوذ، در جهت ایجاد توسعة پایدار شهری و منطقهای پیشنهاد شدهاند.
جدول 6. سناریوی توسعة پایدار شهر بانه و شبکه محلی تحت نفوذ مبتنی بر رویکرد راهبردی عدم وابستگی به درآمدهای ناپایدار در شهر دبی
|
پیشنهاد راهکارهای توسعة شهر بانه و شبکة تحت نفوذ (متأثر از رویکرد راهبردی توسعة شهر دبی) |
عوامل، راهبردها و سیاستهای توسعه غیرمتکی به سرمایههای ناپایدار در شهر دبی |
|
تنوع بخشی به اقتصاد شهری |
|
خلق هویت خاص و تصویر بینالمللی برای جلب توجه اذهان |
|
همگونی و همسویی با جامعه بینالمللی |
|
تقویت و ارتقای شبکههای زیرساخت شهری و منطقهای |
|
سیاستهای تشویقی دولت دبی در جهت رشد اقتصادی مستقل از درآمدهای نفتی |
|
ثبات سیاسی برنامهریزی شده |
|
مدیریت بهینة منابع مالی |
|
جریان قوی سرمایهگذاری داخلی و جذب سرمایه خارجی، سرمایهگذاری شرکتهای بزرگ |
|
موقعیت مناسب دبی در منطقة خاور میانه |
|
حضور مشاوران کارکشته برنامهریزی و مدیریت مناسب شیخ محمد بن راشد آل مکتوم (حاکم دبی) |
مأخذ: نگارندگان، 1394.
شاید نتوان شرایط جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دو شهر بانه و دبی را در یک کفة ترازو برای مقایسه قرار داد اما قطعاً تفکر استراتژیکی که تحولات توسعهای دبی را مدیریت نمود و آن را از سکونتگاهی بدوی به شهر جهانی تبدیل کرد میتواند کلید برونرفت شهرستان بانه از شرایط ناپایدار کنونی باشد که خود مستلزم توجه مدیران و تصمیم گیران و تصمیم سازان در سطوح ملی و منطقهای و محلی است. لازم به ذکر است که تصویب منطقة آزاد تجاری و صنعتی بانه و مریوان در جلسة دوم آذر ماه 1394 هیأت دولت به ریاست معاون اول ریاست جمهوری میتواند قدم اول در این سناریوی پیشنهادی باشد. در پایان میتوان پیامدهای ایجاد منطقة آزاد تجاری و صنعتی بانه بر شرایط موجود شهر بانه و شبکه مرتبط با آن را به عنوان موضوع پژوهشی با اصالت پیشنهاد نمود.
منابع
احمدی، فرانک (1391)، شناسایی اثرات رشد اقتصادی در شهرهای مرزی بر الگوی توسعه شهر بانه، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر و معماری.
امیننژاد، کاوه و بوچانی، محمد حسین (1383)، بازارچه مرزی بانه فرصتی برای پایداری شهر و پیرامون، ماهنامه پژوهشی، آموزشی، اطلاعرسانی شهرداریها، سال ششم، شماره 63، مرداد 1383.
خندانی، رئیس میراث فرهنگی بانه و دبیر ستاد تسهیلات سفرهای شهرستان بانه، به نقل از پایگاه خبری کرد تودی، 31 شهریور 93، کد خبر: 2624.
خندانی، رئیس میراث فرهنگی بانه و دبیر ستاد تسهیلات سفرهای شهرستان بانه، به نقل از پایگاه خبری کرد تودی، 24 تیر 1394، کد خبر: 7095.
خیرالدین، رضا، رازپور، مهدی (1393: الف) پایش تحولات فضایی سکونتگاههای روستایی مناطق مرزی؛ چالشها و ظرفیتها در کارکرد جامعه روستایی شهرستان مرزی بانه، مجله روستا و توسعه، 17 (4).
خیرالدین، رضا، رازپور، مهدی (1393: ب) بررسی پیامدهای اقتصاد غیررسمی و توریسم تجاری بر تحولات کالبدی فضایی شهرستان مرزی بانه رویکرد تحلیل استراتژیک فضایی چند مقیاسی، مجله مطالعات و پژوهشهای شهری و منطقهای، 5 (20).
رحیمی، سعدالله، سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی بانه، به نقل از فارس نیوز، 4 اسفند 1392.
http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13921203000923
رازپور، مهدی (1392) بررسی عوامل و تحلیل پیامدهای اقتصاد غیر رسمی مرزی در تحولات فضایی شهرستان مرزی بانه، پایانامة کارشناسی ارشد به راهنمایی دکتر رضا خیرالدین و مشاوره دکتر شریف مطوف، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران؛ 11/12/1392.
رازپور، مهدی (1390) بهبود رابطه شهر و منطقه نفوذ با تاکید بر توسعه پایدار شهری: مطالعه موردی شهر سنندج و حوزه نفوذ. پایان نامه کارشناسی مهندسی شهرسازی. کردستان: گروه شهرسازی دانشگاه کردستان.
رهنما، محمد رحیم (1389)، نقش شهرهای مرزی در فرآیند جهانی شدن و توسعه منطقهای ایران مطالعه موردی شهرهای مرزی استان خراسان رضوی، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال ششم، شماره سوم، صص: 152-185.
میکسل، ریموند اف. (1376)، توسعه اقتصادی و محیط زیست: مقایسه اقتصاد توسعه سنتی و توسعه پایدار؛ مترجم: حمیدرضا ارباب، انتشارات سازمان برنامه و بودجه، تهران، ایران.
زرقانی، سید‌هادی؛ مهدیزاد، صباح و اعظمی،هادی (1391). تحلیل بازتابهای سیاسی- فضایی بازارچههای مرزی؛ نمونه موردی بازارچه مرزی باشماق مریوان. برنامهریزی و آمایش فضا. 16(1).
صرافی، مظفر (1379)، مبانی برنامه ریزی توسعه منطقه ای، دفتر آمایش و برنامه ریزی منطقه ای، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور.
عاشری، امامعلی؛ نورمحمدی، سمیه؛ قادری، رضا و رستمی، علیرضا (1391). ارزیابی اثرات اقتصادی- اجتماعی و امنیتی احداث بازارچههای مرزی و نقش آن در توسعه مناطق مرزی: نمونه موردی بازارچههای مرزی جوانرود. دومین همایش ملی راهکارهای توسعه اقتصدی با محوریت برنامهریزی منطقهای. دانشگاه آزاد سنندج.
عذیری، راشد، فرماندار شهرستان بانه، به نقل از فارس نیوز، 28 مرداد 94.
http://farsnews.com/printable.php?nn=13940528001174
عندلیب، علیرضا (1380)، نظریه پایه و اصول آمایش مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ، تهران.
فال سلیمان، محمود و حجی پور، محمد (1391). تحلیل چالشهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهرستانهای مرزی در راستای چشم انداز 1404 با تأکید بر امنیت: مطالعه موردی شهرستان نهبندان در استان خراسان جنوبی. همایش ملی شهرهای مرزی و امنیت؛ چالشها و رهیافتها. دانشگاه سیستان و بلوچستان.
فعلهگری، علی (1388)، مصاحبه با خبرگزاری فارس، گروه فضای مجازی.
http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8806020912
کهنهپوشی، سید‌هادی؛ جلالیان، حمید (1392)، تأثیر قاچاق کالا بر اقتصاد روستاهای مرزی: مورد بخش خاو و میرآباد شهرستان مریوان، مجله جغرافیا و توسعه، 32، 74-61.
وطن دوست، آرمان، معاونت گردشگری میراث فرهنگی استان کردستان، به نقل از باشگاه خبرنگاران سنندج، 25 مرداد 1393، کد خبر: ۴۹۴۶۳۹۷.
Al Sayazh, F (1998) Merchants_ role in a changing society: the case of Dubai, 1900–90. Middle Eastern Studies 34(1), 87–102.
Arreola, Daniel D., Curtis, James R. (1993). The Mexican border cities: Landscape anatomy and place personality, Third printing, the university of Arizona press.
Buursink, Jan. (2001) The binational reality of border-crossing cities, GeoJournal 54, Nijmegen Center for Border Research, Department of Human Geography, University of Nijmen, pp. 7-19.
Brzosko-Sermak, Agnieszka. (2007). Theoretical deliberations on frontier location of cities. Bullitin of geography (Socio-economic series), NO. 7.
Cadwallader, M. (1979) Problem in Cognitive Distance and Their Implications for Cognitive Mapping, Environment and Behavior, Vol. 11, No.4, PP 559-579.
Copus. K. Andrew. (2001). From Core-Periphery to Polycentric Development Concept of Spatial Peripherality, European Planning Studies, Vol. 9, No. 4.
Gabriel, E (1987) the Dubai Handbook. Institute for Applied Economic Geography, Ahrensburg.
Giersch, H., (1949) Economic Union between Nations and the Location of Industries, Review of Economic Studies (1949-1950), PP.87-97.
Hart, K., (1973). Informal Income Opportunities and Urban Employment in Ghana, The Journal of Modern African Studies, Vol. 11, No. 1 (Mar., 1973), pp. 61-89
Hansen, Niles H. (ed.) (1978), Border Regions: A Critique of Spatial Theory and an European Case Study;Human Settlement Systems: International Perspectives on Structure Change and public Policy. Ballinger
Hansen, N. M. (1975). An Evaluation of Growth Center Theory and Practice, No.7, Environment and Planning, PP.21-832.
Herzog, Lawrence A. (1991). Cross-national urban structure in the era of global cities: the US-Mexico transfrontier metropolis, urban studies, Vol. 28, No. 4, pp. 519-533.
John, C., (1995). Formalizing the Informal Economy: Street Vendors in Mexico City, American Sociological Association, Washington.
Leimbruber, Walter. (1991). Boundary Values and Identity: The Swiss- Italian Transborder Region, eds: Rumley and J.V. Minghi, The geography of Border Landscape, Routledge, New York.
Mirafzali, M (2012) the reasons of UAE growth and development, especially in Dubai city, the Institute of Shokoohe Farhang, an analytical report, in: http://shokooheiran.ir/587
Ni, Pengfei. (2011). Cities as the new engine for Sino-Indian cooperation, Journal of International Affairs, Vol. 64, No. 2, PP. 143-154.
Pacione, M. (2005). Dubai. Cities, 22(3), 255-265.
Passi, Anssi. (1996) Territories, Boundaries and Consciousness: The changing Geographical of the Finnish-Russian Border, John Wiley & Sons Ltd, Chicester.
Perkamman, M. (2003) Cross-Border Regions in Europe, Significance and Drivers of Regional Cross-Border Cooperation, Vol, 10, No.2, European Urban and Regional Studies, PP. 156-167.
Pena, Sergio. (2005). Recent developments in urban marginality along Mexico’s northern border, Journal of Habitat International, No29, PP.285-301.
Portnov, Boris A., Pearlmutter, David. (1999). Sustainable urban growth in peripheral areas, Progress in Planning, Vol. 52, pp. 239-308.
Rafieian, M. ; Moloudi, J. ; Meshkini, A. ; Eftekhari, R. and Irandoost, K. (2013) the relation of border function change with the promotion of the periphery situation of border cities: the cases of Baneh and Marivan, the journal of urban studies, 3(9): 45-58.
Rumley, Dennis & Julian V. Minghi. (1991). Introduction: The Border Landscape Concept, Routledge, New York.
Sermak, Agnieszku Brzosko. (2007). Theoretical Deliberations on Frontier location of Cities, Bulletin of Geography (Socio-Economic Sires), No, 7, Pp. 73-869.
Sheikh Mohammad Bin Rashid Al Maktoum, Speech in 2007, Dubai...Where the Future Begins, Dubai Strategic Plan in 2015, UAE Prime Minister and Vice President, and Ruler of Dubai.
Van der Veen, A. & Boot, D-L. (1995). Cross-Border Cooperation and European Regional Policy. In, ed. H. Eskelin and F. Snickers, Berlin, Springer, PP. 75-94.
Van Houtum, H. (1999). What is the Influence of Borders on Economic internationalization? In Understanding European Cross-Border Labor Markets, p, De Gijsel, M. Jason; H-j Wenzel: M. Weltering (Ed), PP. 107-141.
Van Houtum, Henk. (2000). An Overview of European Geographical Research on Border Region, Vol. xv, No. 1, Journal of Borderlands Studies, PP. 56-83.
Van Houtum, H. (2000), An Overview of European Geograpfical Research on Border Region, Journal of Borderlands Studies, Vol. xn, No. 1, PP. 56-83.
)
