تحلیل تطبیقی کیفیت منظر و خدمات محلات شهر بم

قدیری, محمود; شهربابکی, صغری

تحلیل تطبیقی کیفیت منظر و خدمات محلات شهر بم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه پیام نور

چکیده

شهر به عنوان بستر زیست انسان شهرنشین، نیازمند تأمین استانداردهایی است که در یک نگاه میتوان آن را استانداردهای کیفیت زندگی نامید. امروزه کیفیت زندگی هدف اصلی تمام برنامهریزیهاست. یکی از راه‌های دست‌یابی به کیفیت مناسب، فراهم نمودن امکانات و خدمات شهری مورد نیاز شهروندان ساکن در محلات شهری است. این امر به‌خصوص در شهرهایی که در اثر بحران‌های طبیعی و یا انسانی دچار خسارت‌های شدیدی شده‌اند از جمله شهر بم از ضرورتی دوچندان برخوردار است. در واقع، کیفیت منظر و خدمات شهری و تعادل آن در محلات مختلف شهر پس از بحران، شاخصی از توسعه مجدد و بازآفرینی پایدار شهری است. از این رو با گذشت بیش از 10 سال از بحران زلزله بم، هدف این پژوهش ارزیابی کیفیت منظر و خدمات محلات مختلف شهر بم است. در این راستا بر اساس مسئلهی چگونگی کیفیت منظر و خدمات بازسازی شده محلات شهر بم و با توجه به مبانی نظری موجود، دو فرضیه ارائه گردید. جهت آزمون فرضیهها، مفهوم کیفیت منظر و خدمات از طریق روش شاخص‌سازی، تکنیک‌های AHP و SAW در قالب 6 شاخص و 39 معرف بصورت عملیاتی تعریف و قابل اندازه‌گیری شد. داده‌های مورد نیاز از طریق پرسشنامه و روش نمونه‌گیری خوشه‌ای، و از 310 خانوار نمونه (بر حسب روش کوکران) به‌دست آمد و از طریق روش‌های واریانس یکطرفه و آزمون توکی و روش‌های همبستگی پیرسون و اسپیرمن تحلیل شد. نتایج نشان داد که کیفیت منظر و خدمات در محلات بالا بیشتر و تفاوت معناداری با محلات متوسط و پایین دارد. میانگین شاخص کلی کیفیت منظر و خدمات در محلات بالا، متوسط و پایین نیز به ترتیب 63، 58 و 53 به‌دست آمد. نتایج تحلیل همبستگی گشتاوری نیز نشان داد که تنها شاخص دسترسی به محیط شهری با متغیرهای سن و درآمد دارای رابطة معناداری در سطح اطمینان 95% است. نتیجه اینکه کیفیت منظر و خدمات شهری نیز عمدتا تحت تأثیر ویژگی‌های اجتماعی- اقتصادی و محله سکونت خانوارها قرار دارد. آنچه که نیازمند راهکارهای درخور است.

کلیدواژه‌ها

20.1001.1.22285229.1395.7.25.10.9

عنوان مقاله [English]

Comparative analysis of the quality of reconstructed urban services and visage in Bam city

نویسندگان [English]

M. Ghadiri
S. Shahrbabaki

چکیده [English]

This research trying to analyze the quality of reconstructed urban services and visage in Bam city after 1382 earthquake. At present, more than 10years have passed from the earthquake occurrence and Bam city is reconstructed for inhabitants living. So the research main questions are presented here: 1) Do the prospect quality and constructed districts services of Bam city have differences with each other? 2) Is there any relation between the prospect quality and Bam city districts services after the earthquake with social-economic condition? The research method is descriptive-analytic. In this research the prospect quality concept and district services were defined based on 6 indices and 39 sub indices. The weights of each index were obtained through the group AHP method. Needed data gathered by households, experts and field questionnaires. For testing hypotheses used causal-comparative and correlation methods. Sample size calculated by Cochran's method (311 households). Sampling has done by cluster and random methods. Gathered data were analyzed by: One-way ANOVA and Tukey-test at first hypotheses; and correlations methods at second hypotheses. The results showed that the quality of reconstructed residential environment in Bam is different between various neighborhoods. Also, the results of correlation test showed that general quality have significant relation with literacy, income, occupation and socio-economic status at 99 percent of confidence. According to the findings, physical quality at society scale has socio-economical aspects. So, we must pay attention to this point seriously.

کلیدواژه‌ها [English]

comparative analysis
Bam
households
neighborhoods
quality of urban services and visage

اصل مقاله

تحلیل تطبیقی کیفیت منظر و خدمات محلات شهر بم

محمد قدیری: استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران*

صغری شهربابکی: کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

واژه‌های کلیدی: تحلیل تطبیقی، شهر بم، خانوارها، محلات، کیفیت منظر و خدمات

1- مقدمه

1-1- طرح مسأله

نواحی شهری مراکز اصلی رشد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در هر کشوری هستند که خود را به عنوان جذابترین نقاط برای ایجاد ثروت و کار، خلاقیت و نوآوری اثبات کردهاند. اما برخی از نواحی شهری با چالشهای مهمی در زمینههای تخریب فیزیکی و محیطی، محرومیت اجتماعی، ناامنی، بیکاری، نابرابریهای اقتصادی، کمبود مسکن و ترافیک روبرو هستند که این مشکلات کیفیت زندگی شهری را به شدت کاهش میدهند (سلطانی و دارابی، 1392: 2). این در حالیست که رشد شهرنشینی و تمایل جمعیتهای انسانی به محیطهای شهری، بستر با اهمیت شدن مفهوم کیفیت زندگی شهری را بیش از پیش فراهم کرده است (Richards et al, 2007).

اما زیستگاه انسان زمانی میتواند بیشترین مطلوبیت را برای انسان حاصل کند که انتظارات وی را برآورده سازد، این انتظارات در قالب ابعاد مختلف زیستمحیطی، اجتماعی، کالبدی، اقتصادی و ... معنا پیدا میکند. چنانچه هریک از این عوامل در محیط زندگی یک فرد فاقد ترکیبات مطلوب باشد بر ادراک و احساس وی از فضا و در نتیجه بر سطح رضایتمندی او از محیط زندگی تأثیرگذار خواهد بود (کاکاوند و همکاران، 1392: 101).

در این ارتباط، برخورداری همه گروه‌ها و خانوارها از محیط زندگی و خدمات شهری و منظر مناسب و رفع عدم تعادل‌های موجود از اهمیت و ضرورت بالایی برخوردار است. این امر در بازسازی‌های پس از سوانح و بحران‌های طبیعی اهمیتی دوچندان می‌یابد. چراکه باید به بازسازی پس از بحران به عنوان فرصتی برای پایدارسازی و حل مشکلات توسعه و ایجاد جامعه‌ای ایمن نگاه کرد. بنابراین، نکته مهم و کلیدی در بازسازی شهرهای مصیبت زده پس از بحران‌های طبیعی، نظیر شهر بم، توجه به میزان بهره‌مندی گروه‌های مختلف اجتماعی از منابع و کیفیت بازسازی است.

در این ارتباط، شواهد بحران‌های گذشته به خوبی نشان داده است که افراد به لحاظ اقتصادی فقیر، متحمل سخت‌ترین ضربه‌های بحران می‌شوند. کمبود منابع مالی و مادی، انعطاف‌پذیری کمتری را در محافظت از معیشت و خانه‌هایشان در برابر بحران به فقرا می‌دهد (GTZ, 2005: 28-30). در واقع، دسترسی به منابع تا حد زیادی در بین افراد و گروه‌ها تفاوت می‌کند و بر تاب‌آوری نسبی آن‌ها نسبت به بحران‌ها تأثیر می‌گذارد (Twigg, 2001; Palakudiyil, and Todd, 2003: appendix II; Al-Nammari & Alzaghal, 2015: 34)). این امر در مورد دسترسی به منابع بازسازی پس از بحران نیز صدق می‌کند.

لازم به ذکر است که یادگرفتن درسهای حاصل از مداخله‌های پس از بحران به منظور فهم بهتر چگونگی جهت‌دهی به مداخلات توسعه بویژه آنهایی که در راستای توسعة پایدار نواحی آسیب‌پذیرند ضروری است (Imperiale & Vanclay, 2016: 204). چراکه بازسازی پس از بحران فرایند پیچیده‌ای است که تعاملی از عوامل اجتماعی، تکنولوژیکی و اقتصادی را درگیر می‌کند (Powell, 2011: 279). این درحالیست که برنامه‌ریزان پژوهشگر اندکی فرایند اسکان مجدد پس از بحران یا اقدامات بلندمدت مربوطه را بررسی کرده‌اند. بنابراین، مدل‌های خوبی برای استفادة برنامه‌ریزان و تصمیم‌گیران در زمانهایی که بحران‌ها اسکان مجدد را ناگزیر می‌کنند وجود ندارد (Iuchi, 2014: 413).

بنابراین، ارزیابی کیفیت منظر و خدمات محلات مختلف شهرهای بازسازی شده و توجه به میزان برخورداری محلات و گروههای مختلف اجتماعی برای کسب شناخت بهتر و درس‌آموزی از آن دارای اهمیت زیادی است. از این رو، این پژوهش به دنبال تحلیل تفاوت‌های محلهای کیفیت منظر و خدمات محلات شهر بم پس از گذشت حدود 12 سال از زلزله سال 1382 و بازسازی‌های انجام شده است. بر این اساس سوال‌های اصلی پژوهش چنین مطرح شد: 1) آیا کیفیت منظر و خدمات محلات بازسازی شدهی شهر بم دارای تفاوت است؟ 2) آیا بین کیفیت منظر و خدمات محلات شهر بم با وضعیت اجتماعی- اقتصادی خانوارهای آن رابطه وجود دارد؟

1-2- ضرورت و اهداف تحقیق

بازسازی پس از بحران، فرصتی برای پایدارسازی و حل مشکلات توسعه و ایجاد جامعه‌ای ایمن است. به‌علاوه بهره‌مندی متعادل گروه‌ها و خانواده‌های متفاوت ساکن در محلات مختلف از مزایای بازسازی نیز امری است که در نظریه‌های پایداری و بازسازی بر آن تاکید می‌شود. از این رو، با گذشت حدود 12 سال از زلزلة بم و بازسازی پس از آن، ارزیابی کیفیت منظر و خدمات محل سکونت خانوارهای محتلف از اهمیت و ضرورت زیادی برخوردار است. بعلاوه تمرکز بر گروه‌های اجتماعی مختلف و بررسی میزان برخورداری آنها از کیفیت بازسازی، ضرورت این پژوهش را دو چندان می‌سازد. در این راستا، اهداف این تحقیق عبارتند از: سنجش کیفیت منظر و خدمات محلات شهر بم؛ تحلیل تفاوت کیفیت منظر و خدمات محلات سکونت خانوارهای دارای وضعیت- اجتماعی- اقتصادی مختلف؛ و تحلیل رابطه کیفیت منظر و خدمات با وضعیت اقتصادی- اجتماعی خانوارها.

1-3- مبانی نظری پژوهش

بلایای طبیعی از سال 1975 در دنیا چهار برابر شد و 98 درصد مردمی که تحت تأثیر بلایای طبیعی در سال 1991 الی 2000 قرار داشته‌اند در کشورهای در حال توسعه بوده‌اند (قائدرحمتی و همکاران، 1390: 118). بحران، رویداد یا واقعهای ناگهانی است که با آسیبهای جانی و مادی گسترده و یا زمینهی بروز این‌گونه آسیبها همراه بوده و نیازمند انجام اقدامات فوری است (موحدی و همکاران، 1391: 116). بحران انقطاعی جدی در عملکرد جامعه، به علت زیان‌های گستردة انسانی، مادی یا محیطی است که از توانایی جامعة تأثیر پذیرفته برای مقابله با آن تنها با تکیه بر منابع خودش فراتر می‌رود (Smith 1996, 2000; ECHO, 1999: 1-3; CBSE, 2006).

اگرچه وقوع بحرانها غالباً روند توسعه را به تأخیر می‌اندازد و باعث تخریب بسیاری از زیرساخت‌ها و اختلال در بخشهای گوناگون جامعه می‌گردند، در عین حال بحرانها قادر به ایجاد فرصتهایی به هنگام بازسازی و در راه توسعه می‌باشند. کانی ضمن اشاره به این امر، مصادیق گوناگونی را برمی‌شمرد که در حین عملیات بازسازی، بخش‌هایی را که عموماً در قبل از بحران مورد بی‌توجهی واقع شده بودند، ترمیم یافته و از میزان آسیب‌پذیریشان در برابر وقایع آینده کاسته شده است (حاجی نژاد و همکاران، 1389: 78-77).

برنامهریزیهای بازسازی پس از وقوع بحرانها همچون سوانح طبیعی، گاهی فرصتی مغتنم در جهت دستیابی به اهداف توسعه در منطقه تلقی میشود (فلاحی و خورشیدیان، 1385: 1). از این رو برنامه‌ریزان بازسازی باید نه فقط به بازسازیهایی که در کوتاه مدت پاسخگوی نیازها و خواسته‌های سانحه دیدگان است، بلکه به مؤلفههایی نیز توجه داشته باشند که جزو ارزش‌های زندگی سانحه دیدگان در بوم و فرهنگ خاص آنها و در راستای پاسخگویی به خواستههای آنان از یک محیط شهری مطلوب باشد (رفیعیان و همکاران، 1385: 2).

در بسیاری از موارد برخورد نامناسب پس از وقوع سانحه و نگرش غیرتخصصی به مقوله بازسازی، موجب پدید آمدن مشکلات تبعی و عدم موفقیت سیاستهای بازسازی، و در نهایت نارضایتی مردم شده است (علی‌الحسابی، 1386: 160). امروزه آنچه از بازسازی مراد میشود ایجاد فضای شهری معاصر یا سازمان فضایی جدید و موزونی است که بتواند گفت‌وگوی خلاق بین گذشته و آینده را نشان دهد (حبیبی و مقصودی، 1384: 21). از این رو تعریف و سنجش کیفیت فضا و منظر شهری و نیز کیفیت خدمات ایجاد شده و برخورداری گروههای مختلف مردم از اهمیت خاصی برخوردار است. آنچه که به نوعی با مفهوم کیفیت زندگی و مفاهیم مرتبط با آن در محیط شهری ارتباط می‌یابد.

در همین ارتباط، کیفیت زندگی به عنوان یکی از شاخصهای مهم رفاه اجتماعی از دهه 1960 وارد مباحث علمی شد. در طول چندین دهه رویکردهای متفاوتی در آن رشد یافتند و دیدگاههای مختلفی را عرضه داشتند. این مفهوم در طول دوران حیات خود وارد رشتههای متنوع علمی شده است. اما در طول این سالها هنوز تعریف کامل و جامعی برای آن ارائه نشده است. پیچیدگی مفهوم و تنوع ابعاد مختلف آن، مهمترین دلایل این موضوع به شمار میرود. اما اصلی‌ترین رویکردهایی که همواره مورد توجه بوده، طبقهبندی کیفیت زندگی به رویکردهای ذهنی و عینی است. به طور کلی رویکردهای ذهنی با طرز تلقی ذهنیت مردم از زندگیشان سروکار دارند و رویکردهای عینی با آنچه که در محیط اطراف به صورت کمیت قابل اندازهگیریاند (بدری و همکاران، 1392: 70). آنچه که با مفهوم منظر و کیفیت آن نیز ارتباط می‌یابد. در این ارتباط، منظره یا تصویر عینی عبارتست از آنچه در فضای شهری توسط چشم دیده میشود (Golkar, 2008). در واقع، منظر شهری ادراک میان شهروندان از شهر در ارتباط با نمادها و مصادیق فیزیکی آنها را با بررسی تاریخی و حوادث اجتماعی، مورد مطالعه قرار میدهد و سلسله مراتب قلمروهای ادراکی فضا در ارتباط با زندگی اجتماعی، تاریخی و کارکردی شهر را تشخیص می‌دهد (Mansouri,2010). مهمترین ویژگی منظر شهری پایدار، آن است که به عنوان یک ساختار اجتماعی فضایی پایدار مطرح میشود، چارچوب کلی ایده شهرسازی منظر را میتوان پارادایم مکان پایدار در نظر گرفت (Feizi and Razzaghi Asl, 2008: 36)، که در آن چهار عنصر کالبد، فعالیت و تصورات ذهنی و اکوسیستم به طور هماهنگ در مشروط ساختن و شکل بخشیدن به منظر شهری سهیم است.

به منظور ارزیابی محیط و منظر، از دیدگاه دانیال و وینینگ (1983) پنج رویکرد اصلی وجود دارد، شامل رویکرد اکولوژیکی، زیباشناختی رسمی (صوری)، روان‌-فیزیکی، روانشناسی و پدیده‌شناسی (تجربی). از دیدگاه بریگز و فرانس (1980) از دو رویکرد اصلی مستقیم و غیر مستقیم برای ارزیابی محیط و منظر استفاده می‌شود که در رویکرد مستقیم، ترجیحات مردمی در مورد منظر مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد (گلچین و ایرانی بهبهانی، 1392: 12)

به طور کلی، کیفیت محیطی به وضعیت محیطی که مردم در آن زندگی میکنند (مثل آلودگی و کیفیت مسکن) و همچنین به برخی صفات و ویژگیهای خود مردم (مثل سلامت، و میزان تحصیلات) اشاره دارد (خادم الحسینی، منصوریان و ستاری، 1389: 5).

همچنین، سه مدل در رابطه با طبقهبندی محیط شهری بیان شده است. مدل لنگ که به مدل نیازهای انسانی معروف است تأکید بر پاسخگو بودن محیط شهری در برابر نیازهای انسانی دارد. مدل اپلیارد، بر این باور است که میتوان مؤلفه‌های گوناگون کیفیت محیطی را بر اساس پاسخگویی به حالات ادراک انسان سازماندهی کرد و سه حالت را بیان میکند: حالت واکنشی- عاطفی، حالت عملیاتی، حالت استنباطی. نهایتاً مطابق مدل کانتر که به مدل مکان شهرت دارد، محیط شهری به مثابه یک مکان متشکل از سه بعد درهم تنیده کالبد، فعالیت، و تصورات است (عباس زادگان و روستا، 1386: 5-4). در زمینه شاخصهای کیفیت محیطی، دو نوع مشخص از شاخص‌ها برای سنجش کیفیت زندگی مناسب هستند: نوع اول شاخصهای عینی هستند که واقعیتهای قابل مشاهده و ملموس محیط زندگی‌اند. این شاخصها از طریق تراکم جمعیت، میزان تحصیلات، خصوصیات خانوار و ... حاصل می‌شوند (خادم الحسینی، منصوریان و ستاری، 1389: 7-5). نوع دوم، شاخصهای ذهنی هستند، یک بیان قابل اندازهگیری از حس رفاه افراد و رضایت‌مندی از یک جنبهی خاص از زندگی میباشند (لطفی،9:1388) و با توجه به سؤالاتی که محققان از طریق پرسشنامه از مردم درباره احساسات رضایت و شادکامی می‌پرسند به‌دست میآید (ربانی خو را سگانی و کیان پور، 7:1386).

1-4-پیشینه‌ تحقیق

پژوهش‌های متعددی در داخل و خارج کشور به بررسی کیفیت زندگی، محیط، منظر و خدمات شهری پرداخته‌اند. اما به ارزیابی کیفیت زندگی و محیط شهری پس از بحران‌های طبیعی و بازسازی توجه چندانی نشده است.

براتی و همکار (1390) در پژوهشی با عنوان «بررسی ارتباط مفهومی سرمایهی اجتماعی و کیفیت زندگی در محیط شهری (نمونه موردی: شهر جدید پردیس)» با هدف اصلی سنجش سرمایه اجتماعی و کیفیت ذهنی زندگی در شهر به خصوص در سطح محلات شهری شهر جدید پردیس پرداخته است. جهت این بررسی از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده که نتایج نشان دهندهی ارتباط معنی دار و قابل قبول این دو مفهوم در سطح شهر پردیس است.

موسوی و همکار (1391) در پژوهشی با عنوان «ارزیابی توزیع فضایی کیفیت زندگی در محلات شهر سردشت» با استفاده از 4 شاخص اصلی ، جمعیتی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی و 36 مؤلفه به ارزیابی کیفیت زندگی در محلات شهر سردشت است. احدنژاد و همکار (1392) در پژوهشی با عنوان «مدیریت شهری و کیفیت زندگی محلات اسکان غیررسمی و برنامه‌ریزی شده (نمونه موردی: محلات اسلام آباد، ترانس) و کارمندان شهر زنجان»؛ به بررسی عملکرد مدیریت شهری و کیفیت زندگی محلات اسکان غیر رسمی (اسلام آباد و ترانس) برنامه ریزی شده (محله کارمندان) در شهر زنجان پرداخته است. بررسی و مقایسه تراکمهای جمعیتی، ابعاد قطعات مسکونی، سرانهها با استانداردها همه بیانگر ضعف عملکرد مدیران شهری در قبال کیفیت زندگی شهروندان است.

سیافزاده، میرهای و نوده فراهانی (1391) در پژوهشی به بررسی روابط کیفیت منظر شهری در ایجاد حیات اجتماعی و هویت مکانی شهروندان در محدوده بزرگراه نواب در قلب شهر تهران پرداخته است. نتایج نشان می‌دهد که بین دو متغیر هویت مکان و کیفیت منظر شهری رابطه معناداری وجود دارد. در محدوده نواب، با توجه به سطح نازل کیفیت منظر شهری، هویت مکانی و حس تعلق به مکان و در نتیجه حیات اجتماعی شرایط چندان مناسبی وجود ندارد.

حیدری، امیرحاجلو، کارخانه و احمدی فرد (1392) در پژوهشی به ارزیابی نقش منظر فضاهای جمعی در کیفیت شهری منطقه یک شهر تهران پرداختند. نتایج نشان میدهد که فضاهای جمعی موجود در منطقه اغلب دارای تمامی خصوصیات یک فضای جمعی مناسب نبوده و با آشفتگی و اغتشاش روبرو است.

«گوتیرز و همکارانش» در مقالهای که در سال 2009 منتشر کردهاند به بررسی رابطه بین «کیفیت خدمات، رضایت مردم و اعتبار حکومت محلی» بر اساس گزارش رضایت شهروندان از سنجش کیفیت خدمات دولت محلی پرداختهاند. در این تحقیق سعی شده است با تجزیه و تحلیل اجزای کیفیت، ارتباط بین کیفیت خدمات، رضایت و اعتبار ارزیابی شود. نتایج پژوهش، برخی از فرضیههای تحقیق را تأیید کرد، مثل ارتباط مستقیم بین کیفیت خدمات و رضایت، در حالی که ارتباط میان کیفیت و اعتبار غیر مستقیم است. هم چنین رضایت و اعتبار، پیوند بسیار محکمی با هم دارند.

1-5- فرضیه‌های تحقیق

بر اساس مبانی نظری و پیشینه تحقیق، چنانچه ملاحظه شد، کیفیت منظر و خدمات از ابعاد مختلفی برخوردار است. بطوریکه ابعادی چون: منظر و کیفیت بصری، بهداشت محیط، کیفیت تسهیلات و خدمات، دسترسی به خدمات شهری، دسترسی به کار و محیط شهری، و امنیت را می‌توان برشمرد. همچنین ارتباط تنگاتنگی بین کیفیت منظر و خدمات محله‌های شهری و وضعیت اجتماعی- اقتصادی ساکنان آن مطرح شده است. از این رو، با توجه به مبانی نظری موجود، دو فرضیه ارائه شد: 1) کیفیت منظر و خدمات محلات بازسازی شدهی شهر بم پس از زلزله دارای تفاوت است؛ و 2) بین کیفیت منظر و خدمات محلات شهر بم پس از زلزله با وضعیت اجتماعی- اقتصادی آن‌ها رابطه وجود دارد.

1-6- معرفی محدوده مورد مطالعه

شهر بم در بیابان لوت و استان کرمان قرار دارد (شکل 2). در زلزله 3/6 ریشتری بامداد پنجم دی ماه 1382، ظرف حدود 12 ثانیه شهر و نواحی پیرامون آن به ویرانهای تبدیل شدند (امینی حسینی و همکاران، 1382: 14). جمعیت شهر بم قبل از وقوع زمین لرزه 89145 نفر بوده است، با توجه به اینکه جمعیت این شهر در سال 1375 معادل 70079 نفر بوده است متوسط رشد سالانه آن معادل 43/2 درصد بوده است. از مجموع 89145 نفر 22391 نفر جان باختند که از این تعداد 10478 نفر مرد و 11913 نفر زن بودند. جدول (1) توزیع تراکم جمعیتی شهر بم قبل و بعد از زلزله نشان می‌دهد. شهر بم مطابق آمار سرشماری 1390، 107131 نفر جمعیت دارد.

جدول 1: توزیع تراکم جمعیتی شهر بم قبل و بعد از زلزله 1382

جمعیت قبل از زلزله	جمعیت بعد از زلزله	تراکم ناخالص شهری قبل از زلزله (نفر در هکتار)	تراکم ناخالص شهری بعد از زلزله (نفر در هکتار)
89145	64340	23	6/16

مأخذ: فرمانداری بم

شکل 2: موقعیت محدوده مورد مطالعه درکشور و استان کرمان

2- روش شناسی تحقیق

2-1- نوع روش تحقیق و شاخصهای مورد مطالعه

با توجه به فرضیه‌های تحقیق و ماهیت آن‌ها، روش تحقیق از نظر ماهیت، کمی- پیمایشی و از نوع رابطه‌ای است. در این پژوهش، مفهوم کیفیت منظر و خدمات محلات بر اساس 6 شاخص و 39 معرف تعریف شد (شکل 3). وزن هر یک از شاخص‌ها از طریق روش AHP گروهی (پرسشنامه خبرگان^{^[1]} و نرمافزار Expert choice) به‌دست آمد (جدول 2). نهایتاً مفهوم کیفیت منظر و خدمات محلات بر اساس رابطة 1 در ذیل عملیاتی شد. در این رابطه، R کیفیت منظر و خدمات، w_i وزن شاخص‌ها، و x_i شاخص‌های کیفیت محیط مسکونی از 1 تا 6 هستند.

رابطة (1)

شکل 3: نمودار درختی شاخص‌های سنجش کیفیت منظر و خدمات محلات بازسازی شدة شهر بم

جدول 2: وزن شاخص‌های کیفیت منظر و خدمات بر اساس مدل AHPگروهی و نرم افزار Expert choice

کیفیت منطر و خدمات	شاخص	وزن
	منظر و کیفیت بصری	070/0
	کیفیت بهداشت محیط	183/0
	کیفیت تسهیلات و خدمات	150/0
	کیفیت دسترسی به خدمات	141/0
	کیفیت دسترسی به کار و محیط شهری	134/0
	ایمنی و امنیت	322/0

2-2- جامعه آماری و روش نمونهگیری

جامعه آماری پژوهش 26600 خانوار شهر بم در سال 1390 است. حجم نمونه نیز با استفاده از روش کوکران برابر شد با 310 خانوار. برای نمونهگیری، ابتدا بر اساس تحقیقات قبلی، مناطق شهرداری شهر بم از نظر سطح توسعه به طبقه بالا، متوسط و پایین تقسیم شد. سپس از هر طبقه به روش خوشهای- تصادفی، یک محله و مجموعاً سه محله بالا، متوسط و پایین انتخاب شد. خانوارهای نمونه به روش سیستماتیک انتخاب شدند.

2-3- روش گردآوری و تحلیل دادهها

داده‌های مورد نیاز با استفاده از پرسشنامه‌های خانوار و خبرگان گردآوری شد. پرسشنامه خانوار در دو قسمت سؤال‌های عمومی و سؤال‌های اختصاصی میزان کیفیت منظر و خدمات محلات در قالب طیف 5 گانه لیکرت تنظیم شد. پرسشنامه خبرگان نیز به روش مقایسه زوجی طراحی و توسط 20 نفر از خبرگان مدیریت بحران تکمیل شد. روایی پرسشنامه خانوار به طریق محتوایی و صوری بررسی شد. ضریب پایایی نیز از طریق روش آلفای کرونباخ بررسی شد که در هر سه مورد بالای 0.7 به‌دست آمد و تأیید شد. برای تحلیل دادهها نیز از روشهای تحلیل کمی – توصیفی و تحلیل کمی- رابطهای استفاده شد، بطوریکه، در فرضیه مطرح شده از آمارهای توصیفی (میانگین، انحراف معیار و روش‌های تحلیل واریانس یکطرفه و آزمون توکی) استفاده شد.

3-تحلیل یافته‌ها

3-1- یافتههای توصیفی شاخص منظر و کیفیت بصری

مطابق جدول (3) در مورد گویه نمای بد ساختمان بیش از 70% گزینه خیلی کم، کم و تا حدودی را انتخاب کردهاند که وضعیت مناسبی را نشان میدهد. در مورد نامناسب بودن نحوه نصب کولر، آنتن و ... بیش از 70% پاسخگویان گزینه خیلی کم، کم، و تا حدودی را انتخاب کرده‌اند. در گویه مربوط به خوشایند بودن محله و وجود مناظر طبیعی نتایج جالبی به‌دست آمد بطوریکه بیش از 90% درصد افراد گزینه خیلی کم، کم، و تا حدودی را انتخاب کردهاند و جالبتر اینکه این آمار مربوط به اولین باغشهر ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی، یعنی شهر بم است.

جدول 3: مقایسه تحلیل شاخص منظر و کیفیت بصری بافت مسکونی خانوارهای نمونه

شاخص منظر و کیفیت بصری	خیلی کم		کم		تا حدودی		زیاد		خیلی زیاد
شاخص منظر و کیفیت بصری	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
وجود ساختمان مخروبه	57	18.3%	77	24.8%	100	32.2%	54	17.4%	23	7.4%
نمای بد ساختمان‌ها	48	15.4%	96	30.9%	70	22.5%	68	21.9%	29	9.3%
پیوسته بودن ساختمان‌ها	62	19.9%	75	24.1%	66	21.2%	84	27%	24	7.7%
بد بودن نحوه نصب کولر، آنتن تلویزیون، و ...	68	21.9%	92	29.6%	69	22.2%	57	18.3%	25	8%
پوشش نامناسب کف پیادروها	21	6.8%	28	9%	29	9.3%	65	20.9%	168	54%
خوشایند بودن محله	125	40.2%	101	32.5%	65	20.9%	11	3.5%	9	2.9%
و جود مناظر طبیعی و خوشایند	172	55.3%	97	31.2%	26	8.4%	11	3.5%	5	1.6%
وجود فعالیت مزاحم سکونت و آسایش	86	27.7%	69	22.2%	68	21.9%	55	17.7%	33	10.6%

3-2- یافتههای توصیفی شاخص کیفیت بهداشت محیط

طبق جدول (4) پاسخگویان در گویه مربوط به وجود بوهای نامطبوع و ناخوشایند با فراوانی حدود 53 درصد گزینه خیلی کم و کم را انتخاب کردهاند. در سایر گویه‌ها نیز نتایج نشان داد حدود 70% پاسخگویان گزینه خیلی کم، کم، تا حدودی را انتخاب کردهاند که وضعیت مناسبی را به جز گویة آخر نشان میدهد.

جدول 4: مقایسه و تحلیل شاخص بهداشت محیط در خانوارهای نمونه

شاخص بهداشت محیط	خیلی کم		کم		تا حدودی		زیاد		خیلی زیاد
شاخص بهداشت محیط	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
وجود بوهای نامطبوع	82	26.4%	84	27.0%	58	18.6%	41	13.2%	46	14.8%
زباله‌های رها شده	48	15.4%	45	14.5%	81	26.0%	67	21.5%	70	22.5%
نخاله‌های ساختمانی	43	13.8%	79	25.4%	87	28.0%	54	17.4%	48	15.4%
وجود سر و صدا	52	16.7%	78	25.1%	89	28.6%	62	19.9%	30	9.6%
وجود آب‌های فاضلاب و کثیف	84	27.0%	92	29.6%	48	15.4%	55	17.7%	32	10.3%
جمع آوری به موقع زباله‌ها	74	23.8%	86	27.7%	70	22.5%	48	15.4%	33	10.6%

در گویه‌ی آخر یعنی جمع آوری به موقع زبالهها، بیش از 70% پاسخگویان گزینه خیلی کم، کم و تا حدودی را انتخاب کردهاند که وضعیت نامناسبی را نشان می‌دهد. بطوریکه با توجه به نظرات مردم یکی از معضلات اساسی محلات مسکونی شهر بم به موقع جمع نکردن زباله‌ها، یا عدم هماهنگی مردم با ساعتهای جمعآوری زبالهها است.

3-3- یافتههای توصیفی شاخص کیفیت تسهیلات و خدمات

مطابق جدول (5) برای گویه اول کیفیت خدمات آموزشی، 8/32% پاسخگویان به گزینه تاحدودی پاسخ داده‌اند؛ و بیش از 50% از پاسخگویان به گزینه خیلی کم، کم، تا حدودی پاسخ دادهاند که وضعیت نامناسبی را نشان میدهد.

جدول 5: مقایسه و تحلیل شاخص کیفیت تسهیلات و خدمات در خانوارهای نمونه

کیفیت خدمات	خیلی کم		کم		تا حدودی		زیاد		خیلی زیاد
کیفیت خدمات	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
خدمات آموزشی	38	12.2%	50	16.1%	102	32.8%	94	30.2%	27	8.7%
خدمات تجاری روزانه	34	10.9%	32	10.9%	134	43.1%	75	24.1%	34	10.9%
خدمات بهداشتی- درمانی	75	24.1%	87	28.0%	98	31.5%	39	12.5%	12	3.9%
خدمات حمل و نقل	72	23.2%	52	16.7%	100	32.2%	64	20.6%	23	7.4%
فضای سبز و پارک	164	52.7%	74	23.8%	54	17.4%	11	3.5%	8	2.6%

پاسخگویان در گویه‌ی کیفیت خدمات تجاری روزانه، 1/43% گزینه تا حدودی را پاسخ داده‌اند. بیش از 60% به گزینه خیلی کم، کم، تا حدودی پاسخ دادهاند. در گویه‌ی کیفیت خدمات بهداشتی-‌درمانی با فراوانی 5/31% به گزینه تا حدودی پاسخ داده‌اند و بیش از 80% پاسخگویان گزینههای خیلی کم، کم، و تا حدودی را انتخاب کرده‌اند که در دسترسی به خدمات درمانی وضعیت نامناسبی را نشان میدهد. سایر گویه‌ها نیز وضعیت مشابهی دارند.

3-4- یافتههای توصیفی شاخص کیفیت دسترسی به خدمات شهری

نتایج مطابق جدول (6) نشان داد که در گویهی مربوط به دسترسی به خدمات آموزشی بیش از 60% درصد پاسخگویان گزینههای خیلی کم، کم، تا حدودی را انتخاب کردهاند که نسبتاً وضعیت نامناسبی را نشان میدهد. در گویهی دسترسی به خدمات تجاری روزانه نیز بیش از 60% پاسخگویان گزینههای خیلی کم، کم، تاحدودی را انتخاب کرده‌اند که وضعیت مناسبی را نشان نمیدهد. در گویهی مربوط به بهداشتی- درمانی نیز بیش از 80% پاسخگویان گزینه خیلی کم، کم، تاحدودی انتخاب کردهاند که وضعیت مناسبی را نشان نمیدهد. در سایر گویه‌ها نیز وضعیت مشابهی به‌دست آمد.

جدول 6: مقایسه و تحلیل شاخص خدمات شهری در خانوارهای نمونه

شاخص کیفیت دسترسی به خدمات شهری	خیلی کم		کم		تا حدودی		زیاد		خیلی زیاد
شاخص کیفیت دسترسی به خدمات شهری	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
کیفیت دسترسی به خدمات آموزشی	50	16.1%	59	19.0%	89	28.6%	80	25.7%	33	10.6%
کیفیت دسترسی به خدمات تجاری روزانه	22	7.1%	44	14.1%	124	39.9%	90	28.9%	31	10.0%
کیفیت دسترسی به خدمات بهداشتی-درمانی	77	24.8%	88	28.3%	96	30.9%	45	14.5%	5	1.6%
کیفیت دسترسی به خدمات حمل و نقل	60	19.3%	69	22.2%	110	35.4%	50	16.1%	22	7.1%
کیفیت دسترسی به فضای سبز و پارک	151	48.6%	76	24.4%	55	17.7%	25	8.0%	4	1.3%
خدمات تفریحی (سالن ورزشی، سینما)	179	57.6%	58	18.6%	49	15.8%	13	4.2%	12	3.9%

3-5-یافتههای توصیفی شاخص کیفیت دسترسی به محل کار و محیط شهری

نتایج نشان داد که از نظر بیش از 80% پاسخگویان، کیفیت دسترسی به محل کار از خیلی کم تا متوسط است که وضعیت مناسبی را نشان نمیدهد. از نظر کیفیت دسترسی به بخش مرکزی شهر نیز بیش از 70% به گزینه خیلی کم، کم و تاحدودی پاسخ دادهاند که وضعیت مناسبی را نشان نمیدهد. طبق جدول (7) سایر گویه‌ها نیز وضعیت مشابهی دارند.

جدول 7: مقایسه و تحلیل شاخص دسترسی به محل کار و محیط شهری در خانوارهای نمونه

کیفیت دسترسی به:	خیلی کم		کم		تا حدودی		زیاد		خیلی زیاد
کیفیت دسترسی به:	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
محل کار	93	30.0%	68	21.9%	100	32.3%	36	11.6%	13	4.2%
بخش مرکزی شهر	39	12.6%	69	22.3%	133	42.9%	56	18.1%	13	4.2%
مرکز تجاری و بازار	23	7.4%	49	14.8%	131	42.1%	88	28.3%	23	7.4%
سازمان‌های اداری شهر	64	20.6%	83	26.7%	110	35.4%	45	14.5%	9	2.9%
مراکز تفریحی	151	48.6%	60	19.3%	58	18.6%	33	10.6%	9	2.9%

3-6-یافتههای توصیفی امنیت

نتایج مربوط به گویه‌های شاخص ایمنی و امنیت در جدول (8) ارائه شده است. مطابق آن، در گویه امنیت در روز، بیش از 70% به گزینه خیلی کم، کم، و تاحدودی پاسخ دادهاند که وضعیت مناسبی را نشان نمیدهد. در گویه مربوط به امنیت در شب نیز بیش از 70% گزینه خیلی کم، کم، تاحدودی را انتخاب کردهاند که وضعیت نامناسبی را نشان میدهد.

جدول 8: مقایسه و تحلیل شاخص ایمنی و امنیت در خانوارهای نمونه

شاخص امنیت	خیلی کم		کم		تاحدودی		زیاد		خیلی زیاد
شاخص امنیت	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد
امنیت در روز	32	10.3%	67	21.5%	129	41.5%	66	21.2%	17	5.5%
امنیت در شب	66	21.2%	64	20.6%	118	37.9%	57	18.3%	6	1.9%
وجود ساختمان‌های مخروبه و ناامن	73	23.5%	87	28.0%	92	29.6%	37	11.9%	22	7.1%
روشنایی کوچه و محله در شب	74	23.8%	59	19.0%	99	31.8%	69	22.2%	10	3.2%
میزان سرقت در محل	59	19.0%	116	37.3%	74	23.8%	40	12.9%	22	7.1%
وجود افراد زورگیر و خرابکار در محل	113	36.3%	86	27.7%	54	17.4%	39	12.5%	19	6.1%
دسترسی به نیروی انتظامی	94	30.2%	82	26.4%	103	33.1%	26	8.4%	6	1.9%
توجه مردم بر رفت و آمدها	68	21.9%	65	21.0%	124	40.0%	31	10.0%	22	7.1%
احساس ایمنی در محل	41	13.2%	41	13.2%	143	46.0%	66	21.2%	20	6.4%

در گویه مربوط به وجود ساختمان‌های مخروبه و ناامن، بیش از 80% گزینه خیلی کم، کم، تاحدودی را انتخاب کردهاند که در زمینه آواربرداری وضعیت مناسبی را نشان میدهد. همچنین نتایج نشان داد که از نظر بیش از 80% پاسخگویان، وضعیت روشنایی کوچه و محله در شب از خیلی کم تا متوسط است که وضعیت مناسبی را نشان نمی‌دهد. چراکه در محیطهای شهری، فقدان روشنایی معابر منجر به خلوت شدن و کم شدن رفت و آمد در آن معابر و در نتیجه ناامنی می‌شود. در گویه مربوط به میزان سرقت، گزینه کم بیشترین فراوانی را داشته است و بیش از 80% گزینه خیلی کم، کم و تاحدودی را انتخاب کردهاند که وضعیت مناسبی را نشان میدهد. درگویه وجود افراد زورگیر در محل، پاسخگویان بیش از 85% گزینه خیلی کم، کم، تاحدودی را انتخاب کرده‌اند در نتیجه وضعیت مناسبی را نشان میدهد. شاخص دسترسی به نیروی انتظامی نیز وضعیت مشابهی را نشان می‌دهد. در گویه مربوط به توجه مردم بر رفت و آمدها، بیش از 80% گزینه خیلی کم، کم و تاحدودی را انتخاب کردهاند که وضعیت مناسبی را نشان میدهد. در گویه مربوط به احساس ایمنی در محل نیز پاسخگویان با بیشترین فراوانی گزینه تاحدودی را انتخاب کردهاند و بیش از 70% گزینه خیلی کم، کم و تاحدودی را انتخاب کردهاند که وضعیت مناسبی را نشان نمیدهد.

3-7-یافتههای توصیفی کیفیت منظر و خدمات در کل

چنانچه در بخش روش تحقیق ذکر شد هر یک از شاخصهای کیفیت منظر و خدمات از طریق گویههای مختلف تعریف عملیاتی شد. سپس بر اساس امتیازدهی گویهها طبق مقیاس لیکرت از خیلی کم (با امتیاز 1) تا خیلی زیاد (با امتیاز 5) و جمع امتیاز گویهها، اندازه هر شاخص به‌دست آمد. برای ترکیب شاخصها و اندازهگیری کیفیت منظر و خدمات در کل نیز وزن شاخصها طبق مدل AHP گروهی (پرسشنامه خبرگان ونرم افزار Expert Choice) تعیین شد و با استفاده از روش مجموع سادة وزین ترکیب شد. نتایج مطابق جدول (9) وضعیت خانوارهای نمونه را از نظر وضعیت شاخصهای مختلف در مقیاسی از 1 تا 100 نشان می‌دهد.

جدول 9: وضعیت شاخصهای کیفیت فیزیکی- کالبدی به تفکیک محلات

محلات		منظر و کیفیت بصری	بهداشت محیط	تسهیلات و خدمات	دسترسی به خدمات	کار و محیط شهری	امنیت	کیفیت منظر و خدمات
بالا	میانگین	44.25	44.18	43.64	52.46	34.18	54.55	63.9786
	حداقل	8	0	0	0	7	21	17.74
	حداکثر	100	95	100	100	57	96	97.31
	انحراف معیار	2.471	2.828	2.415	2.832	1.407	2.105	2.30336
متوسط	میانگین	40.00	52.30	42.14	43.93	29.15	60.23	58.5075
	حداقل	8	14	0	0	0	21	12.76
	حداکثر	68	90	85	95	50	100	89.88
	انحراف معیار	2.268	2.640	2.054	2.278	1.712	2.011	2.27168
پایین	میانگین	39.70	53.52	39.47	42.34	25.27	53.46	53.9319
	حداقل	0	5	0	0	0	0	10.29
	حداکثر	76	100	100	90	57	96	92.40
	انحراف معیار	1.219	1.541	1.165	1.261	.869	1.078	1.12583
کل	میانگین	40.71	51.33	40.84	44.76	27.86	54.90	56.8884
	حداقل	0	0	0	0	0	0	10.29
	حداکثر	100	100	100	100	57	100	97.31
	انحراف معیار	.997	1.224	.950	1.076	.709	.880	. 09620

نتایج نشان داد برای شاخصهای منظر و کیفیت بصری، تسهیلات و خدمات، دسترسی به خدمات، کار و محیط شهری، میانگین محلات بالا نسبت به محله متوسط و پایین در سطح بالاتری قرار دارد. میانگین شاخص بهداشت محیط و امنیت محلات متوسط از محله بالا و پایین بیشتر است. میانگین شاخص کلی کیفیت منظر و خدمات نیز به ترتیب محلات بالا، متوسط و پایین 63، 58 و 53 است. با توجه به مقیاس تعریف شده که بین 1 تا 100 قرار دارد مقادیر کمتر از 40 بیانگر کیفیت منظر و خدمات پایین؛ 40 تا 60 متوسط؛ 60 تا 80 بالا و 80 تا 100 بسیار بالا است.

3-8- تحلیل تفاوت کیفیت منظر و خدمات

نتایج تحلیلی توصیفی تا این مرحله، تفاوتهایی را در میزان کیفیت منظر و خدمات خانوارهای محلات سهگانه نشان داد. اما برای بررسی دقیقتر و نیز تعمیم نتایج، در چارچوب روش علی- مقایسهای از روشهای «تحلیل واریانس یک طرفه» و «آزمون توکی» استفاده گردید. بر این اساس فرضیههای صفر و تحقیق به شرح ذیل طرح و مورد آزمون قرار گرفتند.

ـ فرضیه صفر: میانگین کیفیت منظر و خدمات محلات سهگانه با یکدیگر برابرند.

H₀=µ₁=µ₂=µ₃

ـ فرضیه تحقیق : میانگین کیفیت منظر وخدمات محلات سهگانه با یکدیگر متفاوتند.

H₁ =µ₁≠ µ₂ ≠µ₃

نتایج مطابق جداول 10 و 11 نشان داد که تفاوت معناداری در کیفیت منظر و خدمات خانوارهای محلات مختلف در شاخصهای مورد مطالعه وجود دارد بنابراین فرضیه اول تأیید میشود.

جدول 10: تحلیل واریانس یکطرفه میانگین شاخص‌های کیفیت منظرو خدمات خانوارهای محلات نمونه

		Sum of Squares	df	Mean Square	F	Sig.
ایمنی امنیت	Between Groups	1960.013	2	980.007	4.191	016.
	Within Groups	71313.120	305	233.814
	Total	73273.133	307
دسترسی به کار و محیط شهری	Between Groups	3934.199	2	1967.100	13.820	000.
	Within Groups	43270.896	304	142.338
	Total	47205.095	306
دسترسی به خدمات	Between Groups	4994.715	2	2497.358	7.260	001.
	Within Groups	105262.081	306	343.994
	Total	110256.796	308
کیفیت بهداشت محیط	Between Groups	4281.391	2	2140.696	4.740	009.
	Within Groups	138191.071	306	451.605
	Total	142472.463	308
منظر و کیفیت بصری	Between Groups	1031.955	2	515.993	1.689	186.
	Within Groups	93483.381	306	305.501
	Total	94515.366	308
کیفیت تسهیلات و خدمات	Between Groups	977.718	2	488.859	1.761	174.
	Within Groups	84953.512	306	277.626
	Total	85931.230	308

جدول 11: جداول مقایسهای آزمون توکی برای شاخص‌های کیفیت دسترسی به تفکیک محلات سهگانه

3-9- تحلیل رابطه کیفیت منظر و خدمات محلات با وضعیت اجتماعی- اقتصادی (آزمون فرضیه دوم): نتایج تحلیل همبستگی گشتاوری متغیرهای کیفیت منظر و خدمات محلات با سن، تحصیلات، منزلت شغلی و درآمد جدول (12) نشان داد که تنها شاخص دسترسی محیط شهری با متغیر سن و درآمد دارای رابطة معناداری است؛ بنابراین، فرضیة دوم تایید نمیشود.

جدول 12: ضریب همبستگی گشتاوری شاخص‌های کیفیت منظر و خدمات با سن، تحصیلات، منزلت شغلی و درآمد

	Correlations	امنیت	دسترسی محیط شهری	دسترسی خدمات	تسهیلات و خدمات	بهداشت محیط	منظر و کیفیت بصری
سن	Pearson Correlation	015.	^*137.	100.	058.	027.-	046.
	Sig. (2-tailed)	787.	016.	079.	306.	632.	392.
	N	308	307	309	309	309.	309
سواد	Pearson Correlation	010.-	056.	031.	002.-	026.	016.-
	Sig. (2-tailed)	863.	330.	591.	968.	655.	777.
	N	305	304	306	306	306	306
درآمد	Pearson Correlation	082.	^*126.	108.	011.-	044.	099.
	Sig. (2-tailed)	152.	027.	058.	841.	443.	.084.
	N	308	307	309	309	309	309
شغل	Pearson Correlation	005.-	077.	045.-	065.-	026.	102.
	Sig. (2-tailed)	937.	273.	514.	353.	677.	144.
	N	208	207	208	208	208	208

*. Correlation is significant at the 0.05 level (1-tailed).

4- نتیجهگیری

نتایج و یافته‌های تحقیق نشان داد که کیفیت خدمات مورد استفادة خانوارهای شهر بم از تفاوت معناداری برخوردار ناست. چراکه خدمات ایجاد شده جدید و نوساز است و در حال حاضر از نظر کیفیت تفاوت معناداری را نشان نمی‌دهد. اما لازم است در مراحل نگهداری و توسعه نیز به نحوی این کیفیت حفظ شود و برای خانوارها و محلات مختلف مدنظر قرار گیرد.

نکتة قابل توجه در این پژوهش، معناداری تفاوت دسترسی به خدمات در شهر بم پس از بازسازی است. نتیجه‌ای که بیانگر عدم توجه به تامین دسترسی مناسب خانوارهای همة محلات به خدمات شهری است. آنچه که به نوعی تداعی کنندة بازسازی مجدد شرایط نابرابر قبل از زلزله است. در صورتیکه علارغم خسارتهای شدید جانی و مالی، زلزلة بم فرصتی را نیز برای توسعة پایدار شهر و کاهش نابرابریها و توانمندسازی گروههای متوسط به پایین فراهم آورد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که از این فرصت بخوبی استفاده نشده است. فرصتهای بازسازی پس از سوانح امری است که بایستی با برنامه ریزی و بطور جدی مدنظر قرار گیرد. فرصتی که می‌تواند در صورت بکارگیری صحیح و نظام‌مند، توسعة پایدار شهر و کاهش نابرابریها را تامین نماید و گروههای کم درآمد و پایین را توانمند نمود و ارتقا بخشید.

نتایج بررسی شاخصها همچنین نشان داد که تفاوت معناداری در کیفیت دسترسی خانوارهای محلات مختلف به خدمات/ محیط شهری، کیفیت منظر و بهداشت محیط، و امنیت وجود دارد. معناداری تفاوت در شاخص‌های مذکور نشان می‌دهد که دسترسی به منابع در زمان بازسازی و پس از سوانح نیز تحت تاثیر وضعیت اجتماعی- اقتصادی و فقر قرار دارد. در چنین شرایطی است که کیفیت بازسازی محل سکونت قشرهای مختلف اجتماعی متفاوت خواهد بود. این امر بیانگر این هست که در بازسازی پس از سوانح، برنامه‌های مدیریت بحران و کاهش آسیب‌پذیری به تنهایی کافی نیست.

در واقع، برای کاهش آسیب‌پذیری و ارتقای تاب‌آوری در مقیاس جامعه و از جمله شهر همسو با وامسلر (Wamsler 2004, 2006a,b) باید حوزه‌های متمایز آسیب‌پذیری/ بحران؛ برنامه‌ریزی/ طراحی؛ و کاهش فقر/ توسعه- معیشت پایدار با یکدیگر یکپارچه و هماهنگ شوند. چراکه آسیب‌پذیری پیوندی عمیق با توسعه، برنامه‌ریزی، فقر و معیشت و بالعکس دارد، و کاهش آسیب‌پذیری و نیل به توسعة پایدار نیازمند ملاحظة یکپارچة ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و محیطی است و نگرش‌های یک‌جانبه و محدود نتیجه‌بخش نخواهد بود. به زعم ویزنر (Wisner 2005): «توسعه و کاهش بحران دو دستور کار مجزا نیستند بلکه یک دستور کارند.»

بنابراین، بازسازی، کاهش آسیب‌پذیری و توسعة پایدار اموری صرفا اجتماعی یا فضایی نیستند بلکه به‌طور همزمان اموری اجتماعی- فضایی می‌باشند. بنابراین، مدیریت و برنامه‌ریزی برای بازسازی، کاهش آسیب‌پذیری و نیل به توسعة پایدار باید نسبت به هر دو جنبه حساس باشند. در حقیقت، پیشگیری (از بحران) فرآیندی پیچیده است و بسیاری از بخش‌های آن صرفا بر حسب بحران قابل رسیدگی نیست، زیرا آنها مرتبط با توسعه نیز هستند. از این رو؛ ناتوانی یا شکست در رفع علل ریشه‌ای فقر و توسعه‌نیافتگی برابر است با آسیب‌پذیری بیشتر و ناتوانی در مدیریت بحران و بازسازی پس از سوانح.

باید توجه داشت که هیچ سازمان و دستگاهی نمی‌تواند مثل مردمی که سالیان دراز با کم و کاستیهای محیط زیست خود زندگی کردهاند به ریشه مشکلات محیط اجتماعی و محیط طبیعی آشنا باشند. نتیجه آن که، شرکت مردم در امر برنامهریزی و احترام به آراء و عقاید آنها، شاید اولین گام در رسیدن به هدف‌های برنامهریزی باشد (شکویی، 1386: 51).

باید به این نکتة مهم نیز از بلایکی و همکاران (Blaikie et al, 1994 به نقل از Bakrimm, 2002) توجه داشت که ثروت یا دسترسی به درآمد ضرورتا و همیشه منجر به کاهش آسیب‌پذیری یا کیفیت بهتر بازسازی نمی‌گردد. آنها با ارائة مثالی از ترکیه اشاره می‌کنند که با اجرای برنامه‌های کاهش فقر و افزایش درآمد گروههای آسیب‌ دیده از زلزله در ترکیه، ثروت و درآمد کسب شده صرف خانه‌های بزرگ‌تر شد که به شکلی ناامن ساخته شده بودند، بنابراین، افزایش درآمد و ثروت ضرورتا، بتنهایی منجر به کاهش آسیب‌پذیری و بازسازی تاب‌آور نمی‌گردد. این امر بیانگر ضرورت یکپارچه‌سازی برنامه‌های کاهش فقر و کاهش آسیب‌پذیری بخصوص در بازسازی پس از سوانح است.

نتایج در کل، بیانگر این هست که خصیصه‌ها و عوامل اجتماعی- اقتصادی و کیفیت دسترسی به منابع و فرصت‌ها در دوره‌های پس از بحران و در مراحل بازسازی پس از سوانح نیز تاثیرگذار است. چنانچه نتایج این پژوهش نشان داد کیفیت منظر و خدمات محلات بازسازی شدة اقشار پایین، متوسط و بالا با یکدیگر متفاوت است. این امر در راستای توسعة پایدار ناست و به نوعی تداعی کنندة استمرار چرخة آسیب‌پذیری بیشتر گروه‌های اجتماعی محروم و فقیر است. در نهایت با توجه به یافته‌های پژوهش، پیشنهادهای راهبردی پژوهش بشرح ذیل ارائه می‌گردد:

- یکپارچکی برنامه‌های بازسازی فیزیکی با برنامه‌های توسعة اجتماعی- اقتصادی و کاهش فقر

- هماهنگی و تلفیق برنامه‌های ساختمان‌سازی با برنامه‌های توسعه و برنامه‌ریزی شهری از جمله برنامه‌ریزی کاربری اراضی، منطقه‌بندی و قطعه‌بندی اراضی

- انجام مرحلة بازسازی بر اساس برنامه‌های از پیش اندیشیده شده و راهبردی

- توانمندسازی و مشارکت اقشار متوسط به پایین بایستی در کانون برنامه‌های بازسازی قرار داشته باشد.

- آموزش و توسعة فرهنگ زندگی با ریسک مخاطرات طبیعی و استمرار آن

- یکپارچگی برنامه‌های آموزش و فرهنگ‌سازی با برنامه‌های توانمندسازی؛ چراکه علاوه بر داشتن آگاهی، توانایی اقتصادی اجرای معیارهای ایمنی و آمادگی نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.

منابع

احدنژاد، محسن، نجفی سعید (1392)، تحلیلی برتأثیر الگوهی رشد شهری بر کیفیت زندگی شهری، اولین همایش جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار، تهران.

بدری، سیدعلی، رضوانی محمدرضا و مجید قرنجیک، (1392)، سنجش شاخصهای ذهنی کیفیت زندگی در نواحی روستایی مطالعه موردی: دهستان جعفربای جنوبی شهرستان ترکمن، جغرافیا و برنامهریزی محیطی، سال24، پیاپی 50، شماره 2.

بهرامینژاد، دهقان، (1382)، شناخت و ارزیابی کیفیت محیط شهری دربافت میانی شهرها (مطالعه موردی: بافت میانی شهر شیراز)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شیراز.

خادم الحسینی، احمد؛ منصوریان، حسین؛ ستاری، محمد حسین، (1389)، سنجش کیفیت ذهنی زندگی در نواحی شهری (مطالعه موردی: شهر نورآباد)، فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، سال اول، شماره 3.

رفیعیان، مجتبی؛ عسگری، علی؛ مرادیان، پیمان؛ پولادی، رها و سرداری، محمد، (1385)، تحلیلی بر مدیریت و برنامهریزی اسکانهای موقت در فرایند بازسازی پس از سانحه مورد: زلزله بم، دومین کنفرانس بین‌المللی مدیریت جامع بحران در حوادث طبیعی، 24 تا 25 بهمن، تهران.

ربانی خوراسگانی، علی و مسعود کیانپور، (1386)، مدل پیشنهادی برای سنجش کیفیت زندگی؛ مطالعه موردی: شهر اصفهان، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره 59-58.

سلطانی لیلا، دارابی ، مریم، (1392)، ارزیابی کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی: منطقه 20 تهران)، اولین همایش جغرافیا، شهرسازی و توسعه پایدار. تهران.

سیافزاده، علیرضا، میرهای، محمد و نوده فراهانی، مرتضی (1392)، نفش کیفیت منظر شهری در ایجاد حیات اجتماعی و هویت مکانی شهروندان (مطالعه موردی: بزرگراه نواب)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره یازدهم.

شکویی، حسین (1386) اندیشههای نو در فلسفه جغرافیا، فلسفههای محیطی و مکتبهای جغرافیایی، مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتا شناسی، جلد دوم.

عباس زادگان، مصطفی و مریم روستا، (1386)، ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در فرآیند بهسازی و نوسازی بافتهای فرسوده (نمونه موردی: محله صابونپزخانه تهران)، اولین همایش بهسازی نوسازی بافتهای فرسوده شهری، 20-21 آذرماه، مشهد مقدس.

فلاحی، علیرضا و عبدالمجیدخورشیدیان، (1385)، بررسی تجارت بازسازی روستای توتکابن بعد از زلزله 1369 میگان و زنجان از دیدگاه توسعه، دومین کنفرانس بین المللی مدیریت جامع بحران در حوادث غیرمترقبه طبیعی، 24 تا 25 بهمن، تهران.

قائدرحمتی، صفر، عسگری، مهدی، سلطانی، لیلا (1390)، تمرکز شهری و افزایش آسیبپذیری ناشی از زلزله نمونه مورد مطالعه: شهرهای استان هرمزگان، جغرافیا (فصلنامه علمی – پژوهشی انجمن جغرافیایی ایران)، سال نهم، شماره 30.

کاکاوند، الهام، براتی، ناصر و بهرام امینزاده گوهرریزی (1392)، سنجش تطبیقی تصویر ذهنی شهروند و شهر ساز به مفهوم کیفیت محیط شهری (مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر قزوین)، فصلنامه علمی- پژوهشی مرکز پژوهشی هنر معماری شهرسازی نظر، شماره 25، سال دهم.

لطفی، صدیقه، (1388)، مفهوم کیفیت زندگی: تعاریف، ابعاد و سنجش آن در برنامهریزی، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیای انسانی، سال اول، شماره چهارم.

موحد، علی ، فیروزی، محمدعلی، ایصافی، ایوب (1391)، بررسی آسیبپذیری ساختمانهای شهری در برابر زلزله با استفاده از مدل سلسله مراتبی معکوس در سیستم اطلاعات جغرافیایی: مطاتعه موردی شهر مسجد سلیمان، مجله پژوهش و برنامهریزی شهری، سال سوم، شماره یازدهم.

Al-Nammari F. & Alzaghal M (2015), towards local disaster risk reduction in developing countries: Challenges from Jordan, International Journal of Disaster Risk Reduction 12 (2015): 34–41.

Bakrimm, H., (2002). Reassessment of Natural Disasters: "Living Conditions and Peoples' Vulnerability to Natural Disasters" -Hurricane Mitch and Tegucigalpa, Honduras- available on: http://www.duyure.org/reassessment.pdf

CBSE (CENTRAL BOARD OF SECONDARY EDUCATION), (2006), NATURAL HAZARDS AND DISASTER MANAGEMENT, A Supplementary Textbook in Geography for Class XI on UNIT 11: Natural Hazards and Disasters, PREET VIHAR, DELHI – 110092.

ECHO, (1999), The Geography of Disasters, Geography in Humanitarian Assistance, European Community Humanitarian Office. Feizi, M., Razzaghi ASL, S. (2008). Urban Design and Landscape: A New Approach to Landscape Architecture and Urban Design. Journal Bagh-e-Nazar, 10.

Golkar, Kourosh. (2008),“Visual environment of the city, the evolution from the decorative approach to the sustainable approach”, Oloum e Mohiti Journal. No. 4.[in Persian].

Iuchi, K. (2014), Planning Resettlement After Disasters, Journal of the American Planning Association, Vol. 80, No. 4.

Imperiale, A.J., Vanclay, F. (2016) Experiencing local community resilience in action: Learning from post-disaster communitie, Journal of Rural Studies 47 (2016) 204-219.

Mansouri, S.A. )2010), Urban Landscape-Quantitative Elements and Leading and Control Indicators of Technical Documents, Abstracts of Papers of the National Conference on Urban Landscape, The Research Institute Culture and Art of Building and Housing Research Center of Jahad.

Powell, P.J., (2011), Post-disaster reconstruction: A current analysis of Gujarat's
response after the 2001 earthquake, ENVIRONMENTAL HAZARDS, 10 (2011) 279–292.

Raskin, E. (1974), Architecture and people, Englewood: Aprentice. First Edition

Richards, R., Oleary. B., Mutsonziwa, K, (2007), Measure quality of life in informal settlement in south Africa, Social Indicators Research, 81: 375-388.

Smith, K. (2000), Environmental Hazards: Assessing Risk and Reducing Disaster, 3rd Ed, Routledge, New York.

Smith, K. (1996), Environmental Hazards: Assessing Risk and Reducing Disaster, 2nd Ed, Routledge, London.

Wamsler, C. (2006a), "Integrating risk reduction, urban planning and housing: Lessons from El Salvador", Open House International (OHI) (special issue on ‘Managing Urban Disasters’). 31(1): 71–83.

Wamsler, C. (2006b), Editorial, MANAGING URBAN DISASTERS, open house international, 31 (1).

Wamsler, C. (2004), "Managing Urban Risk: Perceptions of Housing and Planning as a Tool for Reducing Disaster Risk", GBER, 4(2), Pp. 11-28.

1- پرسشنامه خبرگان نیز به روش مقایسه زوجی طراحی و توسط 20 نفر از خبرگان مدیریت بحران تکمیل شد.

مراجع