Document Type : Research Paper
Authors
1 Student
2 Assistant Professor of Shahid Rajaee Teacher Training University
Abstract
Keywords
ارائه راهبرد‌های ارتقاء کیفیت محیطی در نوسازی بافت فرسوده فرحزادبا استفاده از روش تحلیل استراتژیک – سلسله مراتبی
فرزانه خوشقدم: کارشناسی ارشد طراحی شهری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران*
سینا رزاقی اصل: استادیار طراحی شهری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران
چکیده
امروزه ارتقا کیفیت‌های محیطی یکی از مهم ترین موضوعات مد نظر در طرح‌های توسعه شهری و مهم تر از آن پروژه‌های نوسازی بافت‌های فرسوده شهر می‌باشد. در نظر داشتن موضوع کیفیت محیطی برای مداخله در بافت‌های فرسوده سبب می‌شود، رویکردی نسبتا جامع به تمامی ابعاد فرسودگی در این بافت‌ها به دست آید. به همین سبب، پژوهش حاضر سعی بر آن دارد تا با بررسی ادبیات موجود پیرامون کیفیت‌های محیطی، عوامل کلیدی موضوع را استخراج کرده و به تحلیل آن‌ها در بافت فرسوده فرحزاد بپردازد. هدف این پژوهش ارائه اصلی ترین راهبرد‌ها جهت ارتقا کیفیت محیطی بافت‌های فرسوده از جمله بافت فرسوده فرحزاد در مسیر نوسازی می‌باشد. در این پژوهش از روش تحقیق توصیفی- پیمایشی در بستری از مطالعات کتابخانه ای برای استخراج معیار‌ها بهره گرفته شده است. تحلیل معیار‌های کیفیت محیطی بدست آمده در بافت مورد بررسی، با استفاده از ماتریس SWOT انجام شده و در نهایت تجزیه و تحلیل داده‌ها با ترکیب SWOT و AHP و با کمک نرم افزار Expert Choice محاسبه شده است. این پژوهش از نوع کیفی – کمی بوده و از حیث هدف، کاربردی قلمداد می‌شود. نتایج حاصل از این پژوهش حاکی از آن است که در میان عوامل SWOT، نقاط ضعف بالاترین وزن را در ارتقا کیفیت محیطی دارا می‌باشد و در دسته بندی عوامل در قالب مولفه‌های کیفیت محیطی، مولفه عملکردی اولین اولویت را در ارتقا کیفیت محیطی داراست و پس از آن مولفه تجربی – زیبایی شناختی و زیست محیطی قرار دارند.
واژه‌های کلیدی: کیفیت محیطی، نوسازی، بافت فرسوده، AHP-SWOT، محله فرحزاد
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
تجربه اجرای طرح‌های توسعه شهری در ایران چه در بافت‌های موجود، که در قالب برنامه‌های جامع صورت پذیرفته و چه در بافت‌های توسعه جدید در قالب برنامه‌هایی نظیر شهرهای جدید و پروژه‌های آماده سازی، نشان داده است که برنامه‌های مذکور در خلق محیط شهری دارای کیفیت مطلوب با توفیق چندانی رو به رو نبوده اند (گلکار،۳۹:۱۳۷۹). از این رو مدتی است که دوران سیطره کمیت به سر آمده است و باید به کیفیت‌های محیطی توجه کرد. این درخواست شهروندان ماست و وظیفه طراحان شهری، برنامه ریزان و معماران آینده. محور اصلی مبحث طراحی شهری، کیفیت است. برای گریز از ایستا انگاری دانش طراحی شهری باید سیر تحول، تطور مفهوم کیفیت فضایی و تاثیر زمان را بر آن در نظر گرفت (پاکزاد،۶:۱۳۸۱). بنابراین ضرورت توجه به مسأله کیفیت محیطی در طرح‌های توسعه شهری و از جمله آن برخورد و مداخله در بافت‌های فرسوده شهری برای دستیابی به نتایج مطلوب خود نمایی می‌کند. اهمیت در نظر گرفتن ارتقا کیفیت محیطی در طرح‌های احیا و نوسازی بافت‌های فرسوده بیش تر در خور توجه است. در میان بافت‌های فرسوده موجود، فرحزاد یکی از محله‌های تهران به حساب می‌آید که در اثر سرعت بالای رشد کلان شهر تهران از چرخه توسعه شهر عقب مانده و با فرسودگی رو به روست. وجود ساختار فضایی شکننده این محله، آن را با مشکلات فراوانی رو به رو کرده و از کیفیت‌های محیطی آن کاسته است. بنابراین موضوع ارتقا کیفیت‌های محیطی در این محله نیز از اهمیت بالایی جهت مداخله در بافت برخوردار است.
2-1- اهمیت و ضرورت
دیدگاه صرفا کالبدی معماران و شهر سازان، شهرداران و مدیران شهری به بافت‌های فرسوده، و گرایش صرف به تولید مسکن به جای نوسازی جامع و همه جانبه بافت‌های فرسوده برای شناخت مسائل آن‌ها کافی نبوده و به همین ترتیب، طرح مسائل اجتماعی این مناطق نیز توسط جامعه شناسان و روان شناسان اجتماعی و حتی اقتصاد دانان، بدون طرح مسائل مربوط به خود بافت‌ها تا کنون نتوانسته است پاسخگوی شناخت و ارائه برنامه برای ساکنین این گونه مناطق در شهر باشد. بیهوده نیست که اکثر راه حل‌ها و ساز و کار‌های مرتبط با بافت فرسوده، مطرود گشته، شکست خورده و بر دامنه بی اعتمادی مردم و حجم اعتراضات و فزونی انتظارات افزوده است (عندلیب، 23:1392). با در نظر گرفتن این امر می‌توان گفت که مداخلات در بافت فرسوده بیش تر با توجه به کیفیت‌های کالبدی صورت گرفته و سایر کیفیت‌های سازنده محیط نظیر کیفیت‌های عملکردی و ادراکی و اجتماعی و اقتصادی نادیده گرفته شده اند. بر این اساس توجه به تمامی ابعاد موثر بر کیفیت محیطی در امر نوسازی و مداخله در بافت‌های فرسوده ضروری است.
3-1- اهداف
پژوهش حاضر در نظر دارد تا مهم ترین مولفه‌های کیفیت محیطی را در محله فرحزاد مورد بررسی قرار داده و بر اساس میزان اهمیت، آن‌ها را اولویت بندی نماید. برای این امر، ابتدا معیار‌های کیفیت محیطی شناسایی شده و سپس توسط SWOT تحلیل می‌شوند و در نهایت از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP[1]) برای اولویت بندی آن‌ها استفاده می‌شود و بر اساس اولویت‌های به دست آمده راهبرد‌هایی جهت ارتقا کیفیت محیط در بافت فرسوده فرحزاد پیشنهاد می‌شود.
4-1- پیشینه پژوهش
همان طور که گفته شد موضوع کیفیت محیط به ویژه در بافت‌های فرسوده اهمیت بالایی دارد. در این راستا برخی از مهم ترین پژوهش‌های صورت گرفته مرتبط اشاره می‌شود:
علی پور و دیگران (1391) در پژوهشی با عنوان شاخصه‌های کیفیت محیطی در شناسایی اولویت‌های مداخله در محدوده بافت فرسوده شهر بندر لنگه، کیفیت‌های محیطی را یکی از شاخص‌های تاثیر گذار در شناسایی بافت فرسوده و مداخله در آن معرفی نموده و بر اساس تعاریف موجود، کیفیت‌های محیطی را در برگیرنده کیفیت‌های عملکردی، تجربی – زیبایی شناختی و زیست محیطی در نظر گرفته اند.
محمدی و تفکری (1394) در مقاله خود با عنوان سنجش شاخص‌های کیفیت محیط در بافت فرسوده شهری با نمونه موردی محله امام زاده یحیی منطقه 12 تهران، بر اساس مطالعات صورت گرفته، شاخص‌های کیفیت محیطی محله امام زاده یحیی را شامل حس تعلق به مکان، حس شهری بودن محله، ویژگی‌های کارکردی، ویژگی‌های کالبدی و ویژگی‌های محتوایی بیان نموده و بر اساس سنجه‌های تعریف شده برای هر یک از شاخص‌ها، وضعیت کیفی آن‌ها را در میان ساکنین مورد ارزیابی قرار داده اند.
عباس زادگان و روستا (1388) در مقاله ای با عنوان ارتقا کیفیت فضاهای شهری در فرآیند بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده با نمونه موردی محله صابونپز خانه تهران، با بررسی مبانی نظری موجود در باب کیفیت محیطی و فضاهای شهری مطلوب، به مبنایی کلی از شاخصه‌های سنجش کیفیت این فضاها دست یافته و در ادامه استدلال می‌کنند که تنزل کیفی فضاهای شهری، از مصادیق فرسودگی به شمار می‌رود و در مقابل، بدون توجه به ارتقا کیفی این فضاها نمی توان فرآیند بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده را کامل و موفق پنداشت. شاخص‌های کیفی مورد ارزیابی در این پژوهش عبارتند از نفوذ پذیری، تنوع، ایمنی و امنیت، انعطاف پذیری، سرزندگی، تعلق مکانی و خوانایی.
نوروزی (1391) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان ارزیابی شاخص‌های ذهنی کیفیت محیط (رضایتمندی) در بافت‌های فرسوده شهری؛ مطالعه موردی محله آبکوه مشهد، با هدف سنجش کیفیت محیط در بافت‌های فرسوده شهری و ارائه راهکارهای مناسب جهت ارتقاء شرایط کیفی این مناطق، شاخص‌هایی را جهت سنجش با نگاه ذهنی به کیفیت محیط شهری که محصول ادراک فردی و رضایت شهروندان از محیط زندگی خود می‌باشد، در شش دسته شامل رضایت از واحد سکونت، رضایت از امنیت محیط، رضایت از دسترسی به خدمات عمومی، رضایت از بهداشت محیط، رضایت از حمل و نقل و ارتباطات و نهایتاً سرزندگی ساکنین ارائه کرده است.
پژوهش‌های مرتبط دیگری وجود دارند که کیفیت زندگی را در بافت‌های فرسوده مورد بررسی قرار داده اند. کیفیت محیط و کیفیت زندگی با وجود تفاوت‌هایی که با یکدیگر دارند، دو مفهوم نزدیک به هم بوده و می‌توان کیفیت محیط را در مجموعه کیفیت زندگی قرار داد. از این رو به عنوان پژوهش‌های پیشین مرتبط، به برخی از آن‌ها نیز اشاره می‌شود.
زیویار و دیگران (1393) در بررسی کیفیت زندگی در محیط سکونتی فرسوده در محله قیام منطقه 12 شهر تهران، شاخص‌های رضایتمندی از کیفیت زندگی را در سه محیط جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار داده و مجموعه متغیر‌های بدست آمده در هر سه شاخص را در دسته بندی شش گانه از ابعاد زیر بنایی کیفیت زندگی ساکنین محله قیام، شامل بهداشت محیط، زیبایی شناسی محیط، توزیع خدمات عمومی، رفاه اقتصادی، همبستگی اجتماعی و خرسندی، قرار داده اند.
پوراحمد و زارعی (1394) در پژوهشی با عنوان سنجش کیفیت زندگی در قلمرو بافت فرسوده شهری مطالعه موردی منطقه 9 شهر تهران، با هدف ارائه یک الگو به منظور ارزیابی کیفیت زندگی و شناخت مولفه‌های موثر بر آن، معیار رضایتمندی از کیفیت زندگی شهری از دیدگاه ساکنان را مبنای سنجش کیفیت زندگی قرار داده اند و بر این اساس چهار مولفه زیست محیطی، اقتصادی، کالبدی و اجتماعی را به عنوان مولفه‌های اصلی در ارزیابی در نظر گرفته است و شاخص‌های هر کدام و تاثیر هر یک بر رضایتمندی از کیفیت زندگی را بررسی کرده اند.
خادمی و جوکار سرهنگی (1392) در مقاله ای با عنوان ارزیابی کیفیت زندگی شهری در بافت فرسوده شهر آمل، به کمک مولفه‌های تعریف شده جهت سنجش کیفیت زندگی شامل کیفیت اجتماعی (سلامت اجتماعی)، کیفیت محیطی (کالبدی) و اقتصادی، وضعیت کیفیت زندگی و نقاط ضعف و قوت هر یک از مولفه‌ها را ارزیابی نموده اند. معرف‌های کیفیت محیطی در این پژوهش حمل و نقل عمومی، دسترسی در محله در مواقع ضروری، فضای سبز و پارک در محله، زیبایی بصری ساختمان‌ها، دسترسی به مرکز شهر، وضعیت معابر و پیاده رو‌ها، نظافت عمومی محله، محل پارک اتومبیل در محله و نحوه دفع آب‌های سطحی در محله را شامل می‌شوند.
5-1- سوال‌ها و فرضیه‌ها
با توجه به هدف اصلی، این پژوهش در صدد است تا به این سوال پاسخ دهد که "معیار‌های اصلی در ارتقا کیفیت محیطی در نوسازی بافت فرسوده فرحزاد به عنوان نمونه کدامند؟" به نظر می‌رسد با در نظر گرفتن اولویت‌های پیشنهادی پژوهش، نتایج مثبت و قابل قبولی در ارتقا کیفیت محیطی در مسیر احیا و نوسازی بافت فرسوده فرحزاد حاصل شود.
6-1- روش تحقیق
این پژوهش از نوع کیفی- کمی بوده و از حیث هدف، کاربردی قلمداد می‌شود. در این راستا علاوه بر روش تحلیل محتوای متون تخصصی، از روش پیمایشی در جمع آوری نقطه نظرات مردم و نیز پنج نفر از متخصصین و اساتید شهرسازی برای تعیین وزن داده‌های SWOT بهره گرفته شده است. بر اساس روش پیشنهادی کلاین، حجم نمونه به اندازه 2.5 برابر تعداد سنجه‌های پژوهش به دست خواهد آمد (Kline, 2010). با توجه به تعداد سنجه‌های مورد بررسی در این پژوهش، 55 نفر از ساکنین محله فرحزاد در وزن دهی داده‌های سوات همکاری داشتند. هم چنین در بخش تجزیه و تحلیل یافته‌ها با تلفیق SWOT و AHP با کمک نرم افزار Expert Choice اولویت‌های مداخله و راهبرد‌های پیشنهادی به دست آمده است.
همان گونه که ذکر شد در این پژوهش از یک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی مبتنی بر تجزیه و تحلیل SWOT ، برای تعیین اولویت‌ها در میان عوامل SWOT و افزایش کارایی در فرآیند برنامه ریزی استراتژیک بهره گرفته شده است.
در تحلیل SWOT طبقه بندی نمودن جنبه‌های گوناگون پروژه در قالب چهار مقوله کلی قوت، ضعف، فرصت، تهدید، به سنجش وضعیت و تدوین راهبرد‌های مداخله در سایت مورد نظر کمک قابل توجهی می‌کند. در واقع تحلیل SWOT که در قالب یک ماتریس صورت می‌پذیرد ابزار قدرتمندی را جهت کالبد شکافی خصوصیات بالفعل و قابلیت‌های بالقوه حوزه‌های شهری فراهم می‌سازد (گلکار،۵۵:۱۳۸۵).
فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) نیز تکنیکی است منعطف، قوی و ساده برای تصمیم گیری در شرایطی که معیار‌های تصمیم گیری متضاد، انتخاب بین گزینه‌ها را با مشکل مواجه می‌سازد، مورد استفاده قرار می‌گیرد (زبردست،۱۵:۱۳۸۰). این تکنیک یکی از محبوب ترین روش‌های چند معیاره تصمیم گیری است که از آن برای رتبه بندی گزینه‌ها با در نظر گرفتن اهمیت معیار‌های مختلف استفاده می‌شود (Oreski,2012:285). فرآیند تحلیل سلسله مراتبی پنج گام دارد که اولین آن ایجاد یک ساختار سلسله مراتبی از موضوع مورد بررسی می‌باشد که در آن هدف، معیار‌ها و گزینه‌ها و ارتباط بین آن‌ها نشان داده می‌شود. چهار مرحله بعدی، محاسبه وزن (ضریب اهمیت) معیار‌ها (و زیر معیار‌ها در صورت وجود)، محاسبه وزن (ضریب اهمیت) گزینه‌ها، محاسبه امتیاز نهایی گزینه‌ها و بررسی سازگاری منطقی قضاوت‌ها را شامل می‌شود (زبردست،۱۵:۱۳۸۰).
ایده اصلی استفاده از AHP در چارچوب SWOT، ارزیابی سیستماتیک عوامل SWOT و تناسب پذیر و قابل مقایسه نمودن این عوامل با توجه به وزن آن‌ها می‌باشد (Gorener. Et al,2012:1529, Kurttila et al., 2000). هدف استفاده از این روش ترکیبی، بهبود اساس اطلاعات کمی از فرایند‌های برنامه ریزی استراتژیک می‌باشد (Kangas et al., 2001:189). نتایج ساختار AHP حاصل از ماتریس SWOT در سه بخش تقسیم می‌شود: اول: هدفی که قرار است به وسیله تصمیمات حاصل شود. دوم: گروه‌های SWOT. سوم: عوامل هر کدام از گروه‌های SWOT (زیر معیار‌ها) (Gorener. Et al,2012:1529)
|
تصویر ۳ – ساختار سلسله مراتبی ماتریس SWOT ماخذ: Gorener. Et al,2012:1529 |
روش کلی در تلفیق SWOT و AHP در سه گام انجام می‌شود:
- در فرآیند تحلیل سلسله مراتبی اولین گام ایجاد یک ساختار سلسله مراتبی از موضوع مورد بررسی گفته شد و در این جا موضوع مورد بررسی همان تحلیل SWOT می‌باشد. بنابراین در گام نخست نمایش سلسله مراتبی از ساختار SWOT تعیین می‌شود که شامل لیست کردن عمده عوامل درونی (قوت و ضعف) و بیرونی (فرصت و تهدید) برای برنامه ریزی استراتژیک و ساخت تحلیل SWOT می‌باشد
- گام دوم مقایسه دو به دو برای تعیین وزن هر گروه از SWOT
- در نهایت گام سوم استفاده از AHP برای به دست آوردن اولویت نسبی هر یک از عوامل درون گروه SWOT. سپس رتبه کلی وزن عامل از ضرب وزن عوامل در وزن گروه خاص به دست خواهد آمد.
پس از آن که ماتریس نهایی اولویت‌های بین گروه SWOT به کمک وزن دهی به روش AHP تعیین شد با توجه به اهمیت و ضرورت اجرایی کردن یافته‌ها و نیز با در نظر گرفتن محدودیت‌ها و امکانات اجرایی کردن آن‌ها، از میان اولویت‌های اولیه، ۲۲ اولویت برتر از میان کلیه عوامل SWOT تعیین و درجه بندی شدند. در نهایت اولویت‌ها و راهبرد‌های پیشنهادی مداخله از جمله راهبرد انطباقی (ضعف-فرصت)، تهاجمی (فرصت-قوت)، دفاعی (تهدید-ضعف) و اقتضایی (تهدید-قوت) تدوین گردید.
7-1- معرفی متغیر‌ها و شاخص‌ها
متغیر‌های اصلی در این پژوهش را عوامل سوات تشکیل خواهند داد. برای این منظور، بر اساس مطالعات صورت گرفته و بررسی مبانی نظری، شاخص‌های کیفیت محیطی، جهت سنجش در بافت فرسوده فرحزاد تعیین شده و این شاخص‌ها جهت تحلیل در محله و سپس و تدوین ماتریس سوات مورد استفاده قرار خواهند گرفت.
8-1- محدوده و قلمرو پژوهش
محله فرحزاد در ناحیه 9 منطقه 2 شهرداری تهران در منتهی الیه شمال غربی منطقه قرار داشته و مرز غربی آن مسیل فرحزاد می‌باشد و ضلع شمال محدوده را خط تراز 1800 متر محدود کرده وضلع جنوبی آن نیز به بزرگراه یادگار امام (ره) ختم می‌شود. خیابان‌های گلپاد و تبرک نیز به عنوان مرز شرقی محدوده قرار دارند (تصویر 2). فرحزاد به علت وجود اماکن زیارتی، آب و هوای مطلوب و استقرار واحدهای پذیرایی و گردشگری، محدوده ای شناخته شده در میان شهروندان تهرانی به شمار می‌آید.
بر اساس مطالعات به عمل آمده، محدوده فرحزاد و حریم آن تا اواخر دهه 1340 از روند توسعه بی رویه ساخت و ساز شهری به دور بوده و بر اساس عکس‌های هوایی موجود از محدوده در دهه 50 و قبل از آن، ساخت و ساز‌های مسکونی در این محدوده به روستاهای فرحزاد، باغ فیض و پونک منحصر گردیده و بخش اعظم اراضی به زمین‌های کشاورزی و باغات اختصاص یافته بود. در واقع رشد بی رویه شهری در محدوده مورد مطالعه از اوائل دهه 1360 آغاز شد که از برخی دلایل آن می‌توان رشد جمعیت و نیاز به اشغال اراضی بیش تر جهت اسکان جمعیت در حال افزایش و به دنبال آن تشدید مسائل و مشکلات زیست محیطی و نابودی فضاهای طبیعی را اشاره کرد (ایرانی و دیگران،46:1377).
بنابراین یکی از مهم ترین مسائل موجود در کنار سایر مشکلات شهر تهران، عدم توجه به روستاهایی است که پس از تصویب طرح جامع ساماندهی 1370 تهران جزئی از شهر شده و وارد حریم شهر شده اند و به یک محله شهری تبدیل گردیده اند. وجود ساختار فضایی شکننده این روستا‌ها از یک سو و قرار گرفتن در حاشیه توسعه کلان شهر تهران از سوی دیگر، این نواحی روستا-شهری را با مشکلات به نسبت شدید اجتماعی، اقتصادی و کالبدی و یا به عبارت دیگر دگردیسی هویتی و افت کیفیت فضایی رو به رو کرده است. روستای فرحزاد به عنوان یکی از روستاهای
قدیم تهران ، همراه با توسعه پرشتاب این شهر ، امروزه از جمله محلاتی می باشد که با وجود قابلیت‌های مختلف با نابرابری فضایی و انواع مشکلات و فرسودگی روبروست.
بخشی از فرحزاد که به عنوان بافت فرسوده فرحزاد تشخیص داده شده شامل 2 بخش عمده می‌باشد. اول محدوده روستای قدیم فرحزاد و دوم توسعه حاشیه نشینی شمال بخش روستایی که از سکونتگاه‌های غیر رسمی و مسأله دار تهران می‌باشد (مهندسین مشاور سراوند، 156:1384).
|
تصویر ۲ – موقعیت قرار گیری محدوده فرحزاد (ماخذ: نگارندگان) |
۲- مفاهیم، دیدگاه‌ها و مبانی نظری
۱-۲- کیفیت محیطی: لزوم توجه به مباحث کیفی و طراحی شهری در نظام برنامه ریزی که امروزه جامعه حرفه ای ما به آن تاکید می‌ورزد در دنیای غرب حاصل تغییر و تحول تدریجی است که به نظر کالینگ ورث[2] طی سه مرحله رخ داده است: "در طول دهه 1960، موضوعات طراحی شهری به تدریج در متن پاسخگویی به مسایل و پروژه‌های مشخصی مطرح شد. در طول دهه 1970، اهداف طراحی شهری در ضمن سیاست‌های عمومی برنامه ریزی گنجانده شد و در طول دهه 1980، ملاحظات طراحی شده به عناون بخشی از نظام نظارتی برنامه ریزی مورد پذیرش قرار گرفت (عباس زادگان و رضوی،17:1385). هم چنین با بهره گیری از جریان‌ها و نظریاتی که بر ارتباط برنامه ریزی و طراحی شهری تاثیر گذار بودند هم چون"منشور آتن"، "باغ شهر‌ها"، "جنبش شهر زیبا"، "رشد هوشمند"، "نو شهرگرایی"، "توسعه پایدار"، "پست مدرن"، "جامعه مدنی" و طی نمودن سه مرحله تحول فوق، تدوین فرآیندی الزامی شد که نتایج اقدامات برنامه ریزی و طراحی شهری را به یکدیگر نزدیک کرده و محیط مطلوب را فرآهم آورد (سید الحسینی و دیگران، 46:1391).
از این رو، رویکرد تعاملی طراحی شهری در برنامه ریزی مطرح است و این موضوع از این تصور ناشی می‌شود که بدون توجه به اهداف و ابعاد کیفی در طرح‌های توسعه شهری، امکان تحقق پذیری و یا حداقل کارآمدی آن‌ها متصور نیست. خصیصه بارز این رویکرد، حضور و ورود مباحث کیفی و طراحی شهری در تمامی مقیاس‌های طرح‌های توسعه شهری است. این همان چیزی است که گامی مهم و اساسی در تحول طرح‌های توسعه شهری به منظور ارتقای کیفیت محیط به شمار می‌رود (سید الحسینی و دیگران، 52:1391). بنابراین لازم است کیفیت طراحی شهری، به مثابه اصلی ترین مفهوم یک پروژه، به طور عملیاتی تعریف شود. منظور از کیفیت طراحی شهری چیزی است که در هنگام مواجهه و استفاده از هر مکان مفروض ارزیابی می‌شود و به اصطلاح متعلق قضاوت ماست. کیفیت، پدیداری است که از تعامل میان خصوصیات کالبدی مکان از یک سو و الگوهای رمز‌های فرهنگی و توانایی‌های ذهنی فرد ناظر از سوی دیگر شکل می‌گیرد (گلکار،54:1388). در واقع کیفیت عبارت است از "چگونگی یک چیز که تاثیر عاطفی و عقلانی خاص بر مخاطب می‌گذارد" (پاکزاد،9:1381). موضوع کیفیت دارای چنان پیچیدگی ای است که کاربرد یک ابزار محدود برای تامین آن غیر ممکن است. هدف و محور همانا ارتقای کیفیت است ولی ابزار‌ها متفاوت اند (بهزاد فر، 20:1381). در حوزه کیفیت محیطی نیز ابزار‌ها بسته به شرایط و محدوده مورد نظر می‌توانند متفاوت باشند. اما آن چه که اهمیت دارد تحقق کیفیت محیطی مطلوب است. برای دستیابی به این کیفیت لازم است ویژگی‌های آن را بدانیم و با ادبیات و پیشینه مطرح در این حوزه آشنا باشیم. مطالعات موضوعی و یا نظریه‌های مطرح بسیاری در قالب کتب و مقالات، بر ضرورت پرداخت به مسائل کیفی همت گمارده اند و اندیشمندان متعددی طی دهه‌های اخیر در علوم و گرایش‌های مختلف شهرسازی، اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و غیره در عرصه مفاهیم کیفیت محیط در شهر‌ها مطالعاتی انجام داده و به معیار‌ها و شاخص‌هایی برای محیط شهری نایل آمده اند.
در واقع تعاریف متعددی از کیفیت محیط بیان شده است. کیفیت محیط از برایند کیفیت اجزای یک ناحیه معین حاصل می‌شود؛ اما بیش از جمع اجزای سازنده، بر ادراک کلی از مکان دلالت دارد. اجزای سازنده (طبیعت، فضای باز، زیر ساخت‌ها، محیط انسان ساخت، تسهیلات محیط کالبدی و ذخایر طبیعی) هر یک مشخصات و کیفیت‌های خاص خود را دارند (محمدی و تفکری،111:1394). در یک دسته بندی کلی در جدول ۱ معیار‌های کیفی مطرح شده در ادبیات موضوع به ترتیب زمانی مورد بررسی قرار گرفته است:
جدول ۱- معیار‌های موثر بر کیفیت محیط (ماخذ: گلکار،1379- عباس زادگان و وحیدیان،12:1388- نوفل،1389)
|
نظریه پرداز |
سال |
کتاب یا مجموعه تالیف شده |
معیار‌های کیفیت محیط |
|
جین جیکوبز |
1961 |
مرگ و زندگی شهرهای آمریکایی |
اولویت نظم فعالیت بر نظم بصری،کاربری مختلط، نفوذپذیری و فضاهای انعطاف پذیر، امکان نظارت و مراقبت، تنوع و غنای فعالیت‌ها، توجه به عنصر خیابان، امکان اختلاط اجتماعی، غنای فعالیت‌ها |
|
کوین لینچ |
1981 |
تئوری شکل خوب شهر |
سازگاری، دسترسی، کنترل و نظارت، کارایی، عدالت، سرزندگی (اجتماعی)، سرزندگی (بیولوژیک)، معنی |
|
ویولیچ |
1983 |
قرائت شهری و طراحی مکان‌های شهری کوچک |
قرائت پذیری محیط، آزادی انتخاب، فرم شهری متباین، به گوش رسیدن آوای گذشته (قرائت میراث فرهنگی)، امکان زندگی اجتماعی |
|
یان بنتلی |
1985 |
محیط‌های پاسخده |
نفوذ پذیری فیزیکی،ذنفوذ پذیری بصری، تنوع، انعطاف پذیری، امکان شخصی سازی، غنا |
|
راجر ترانسیک |
1986 |
یافتن فضای گمشده |
حفظ تسلسل حرکت (ارتباطات)، محصوریت فضاها، پیوستگی لبه‌ها، کنترل محور‌های دید و پرسپکتیو‌ها، امتزاج فضای درون و بیرون |
|
کلمن |
1987 |
فرصت‌هایی برای نوآوری در آموزش طراحی شهری |
طراحی برای پیاده‌ها، تنوع استفاده و کاربری، سرزندگی، محیط‌های فرهنگی، ارزش‌های معمارانه، توجه به بستر محیط طبیعی، حفاظت تاریخی و مرمت شهری |
|
آلن جیکوبز و دانلد اپلیارد |
1987 |
به سوی یک مانیفست طراحی شهری |
دسترسی به فرصت‌ها، خود اتکایی شهری، محیطی برای همه، زندگی جمعی، سرزندگی، هویت و کنترل، اصالت و معنی |
|
پرنس چالز |
1989 |
چشم اندازی از بریتانیا |
مکان، سلسله مراتب، مقیاس،هارمونی، علائم و چراغ‌ها، محصوریت، مواد و مصالح،تزئینات،هنر، نشانه‌ها و جامعه محلی |
|
ساوت ورث |
1989 |
تئوری و عمل طراحی شهری معاصر |
ساختار ، فرم ، دید‌ها و مناظر، مقیاس انسانی (پیاده)، خوانایی، حس مکان، هویت |
|
یان بنتلی |
1990 |
طراحی شهری اکولوژیک |
کارایی مصرف انرژی، کاهش آلودگی‌ها، پشتیبانی اکوسیستم‌ها |
|
فرانسیس تیبالدز |
1988 1990 1992 |
"برنامه ریزی و طراحی شهری، دستور کار جدید" "طراحی شهری عرصه عمومی در برابر عرصه خصوصی" "ساخت شهرهای مناسب مردم" |
کاربری مختلط، انعطاف پذیری، رشد و تغییرات تدریجی، توجه به پیاده‌ها، خوانایی، توجه به مکان پیش از ساختمان، فراگرفتن از گذشته و احترام به بافت موجود، مقیاس انسانی، آسایش اقلیمی پیاده‌ها |
|
گرین |
1992 |
شکل شهر |
دسترسی و ارتباط، تنوع کاربری‌ها، امنیت، وضوح و پیوستگی، هویت، وحدت، مقیاس ، تناسب بصری و عملکردی، سرزندگی،هارمونی و آسایش اقلیمی |
|
برایان گودی |
1993 |
دو آقا در ورونا: کیفیت‌های طراحی شهری |
نفوذ پذیری، انعطاف پذیری، رشد و تحول کنترل شده، سرزندگی، غنا، هماهنگی با بستر موجود، تنوع، مقیاس انسانی، امکان شخصی سازی، خوانایی |
|
کمیته مشورتی و برنامه ریزی لندن |
1993 |
کیفیت محیط شهری لندن |
پاکیزگی و ایمنی، مدیریت شهری، کاربری مختلط، راحتی حرکت پیاده، غنای بصری، آسایش اقلیمی پیاده‌ها، مقیاس انسانی، فشردگی بافت، ساختار، خوانایی، هویت، فضای همگانی و فضای خاص |
|
کنگره نو شهر گرایی |
1993 |
- |
تنوع کاربری و جمعیت واحد همسایگی، طراحی پیاده مدار، دسترسی به فضای عمومی، توجه به تاریخ محلی، توجه به آب و هوا، توجه به اکولوژی، توجه به عملکرد |
|
نیروی ویژه طراحی شهری نخست وزیر |
1994 |
طراحی شهری در استرالیا |
توزیع منافع، انعطاف پذیری طرح‌ها، انطباق طرح با تغییرات، کیفیت در طراحی و معماری، تحکیم پیوند با گذشته، توجه به بستر طبیعی محیط |
|
هاتن و‌هانتر |
1994 |
شهرهای پایدار |
دموگراسی، نفوذ پذیری، امنیت، انعطاف پذیری، تنوع، تمرکز، مقیاس مناسب روابط خلاقانه، طراحی ارگانیک، مشارکت استفاده کنندگان، اقتصاد و ابزارهای مناسب آن |
|
نلسن |
1994 |
چشم انداز‌هایی برای رویای آمریکایی نوین |
پیاده مداری، فضای باز، کاربری مختلط، نگهداری وتعمیر دائمی، مقیاس انسانی، منظر خیابان، تنوع، مسئولیت پذیری اکولوژیک |
|
سمینار ملی طراحی شهری در استرالیا |
1996 |
- |
کارایی و عدالت عملکردی، یکپارچگی و همکاری، دسترسی، توجه به بافت و کارکتر محل، قابلیت رویت، کارایی و عدالت محیطی |
|
پانتر و کرمونا |
1997 |
بعد طراحانه برنامه ریزی |
کاربری زمین، جریان حرکت پیاده، الگوهای رفتاری، جریان حرکت سواره ، نفوذپذیری ، سر و صدا و بو، منظر طبیعی و اقلیم خرد، ادراک همگانی، ارزیابی‌های کیفی عملکردها و جاذبه‌های ادراک شده، تداعی معانی فرهنگی، خوانایی، منظر عینی شهر و منظر کف، فرم مصنوع |
|
نیروی ویژه مسائل شهری به سرپرستی ریچارد راجرز |
1999 |
به سوی یک رنسانس شهری |
رعایت سلسله مراتب عرصه همگانی، دسترسی و نفوذ پذیری، بهینه سازی کاربری و تراکم، مسئولیت پذیری زیست محیطی، اختلاط شکل‌های مختلف مالکیت و گونه‌های ساختمانی، توجه به سایت و قرارگاه، زمینه و مقیاس |
|
DETR |
2000 |
به کمک طراحی |
هویت، تداوم محصوریت، کیفیت عرصه همکانی، خوانایی، سهولت حرکت، تطابق، تنوع |
|
متیو کرمونا و همکاران |
2003 |
مکان‌های عمومی و فضاهای شهری |
دسترسی، سخت فضا و نرم فضا، فضای همگانی، ایمنی و امنیت، همه شمول بودن، منظر شهری، اختلاط و تراکم، مدیریت زمینی فضا |
|
PPS |
2003 |
در وب گاه |
اجتماع پذیری، آسایش و تصویر ذهنی، استفاده از فعالیت‌ها، دسترسی و به هم پیوستگی |
مهم ترین معیار‌های ذکر شده در ادبیات موضوع بر اساس فراوانی در قالب نمودار ۱ در زیر آورده شده است. بررسی فراوانی کیفیت‌ها می‌تواند میزان اهمیت هر یک از این کیفیت‌ها را از دیدگاه متختصصان این حوزه نشان دهد.
|
نمودار ۱ – فراوانی کیفیت‌های محیطی پر تکرار در ادبیات موضوع (ماخذ: نگارندگان) |
مفاهیمی که در مورد کیفیت‌های محیط شهری توسط اندیشمندان طراحی شهری مطرح شده و در جدول شماره ۱ ارائه شد، می تواند در مواردی مناقشه برانگیز باشد و در بسیاری از موارد نیز دارای مفاهیم مشترکی هستند که با عبارات مختلفی ارائه شده اند. بنابراین لازم است برآیند این مفاهیم در یک چارچوب نظری مشخص تدوین شود. از این رو مدل مکان پایدار به عنوان چارچوب نظم دهنده به مفاهیم کیفیت محیطی انتخاب شده است.
بر این اساس کیفیت طراحی شهری هم چون برداری است که از جمع سه مولفه کیفیت عملکردی، کیفیت تجربی-زیبایی شناختی و کیفیت زیست محیطی مکان شکل می‌گیرد. برای شناخت و ارتقای کیفیت طراحی شهری هر مکان مفروض لازم است این مولفه‌ها مطالعه و برنامه ریزی شود (گلکار،54:1388).
در این راستا مولفه تجربی – زیبا شناختی شامل کیفیت محیط کالبدی و کیفیت محیط ادراکی است. مولفه عملکردی نیز خود شامل کیفیت قرار گاه‌های رفتاری و محیط اجتماعی و نیز کیفیت سازگاری فرم شهری با کاربری‌ها، شبکه پیاده، سواره و سایر شاخصه‌های زیر مجموعه مولفه عملکردی می‌باشد. مولفه زیست محیطی نیز بیانگر کیفیت اقلیم خرد فضای شهری و نیز تقلیل آلودگی‌ها و بازدهی مصرف منابع طبیعی بر کیفیت این مولفه تاثیر گذار می‌باشند.
بر اساس مطالعات انجام شده، این نتیجه حاصل شد که تمام اقدامات در فرآیند طراحی شهری به طور قطع بر کیفیت محیط شهری تاثیر گذار خواهد بود. این تاثیر می‌تواند مثبت و یا منفی باشد. اقدامات مداخله در بافت فرسوده به طور خاص به دنبال تاثیرات مثبت بر کیفیت محیطی می‌باشند. از این رو با تحلیل موارد ذکر شده از کیفیت محیطی در بافت فرسوده فرحزاد مهم ترین عوامل موثر بر ارتقا کیفیت محیطی آن به دست خواهد آمد و شاخص‌های اصلی کیفیت محیطی در بافت فرسوده ارائه خواهد شد.
۲-۲- کیفیت محیطی و نوسازی بافت فرسوده
مفهوم فرسودگی را می‌توان تنزل شرایط اجتماعی، اقتصادی و کالبدی شهر دانست (عندلیب،۱۷۶:۱۳۹۲). بافت‌های شهری در طی روند فرسودگی علاوه بر مواجهه با آسیب‌ها و چالش‌های بافت، در همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی، کیفیت فضای شهری را نیز از دست می‌دهند. فضاهای شهری این بافت‌ها ، سرزنده نیستند، دچار تنزل در شاخصه‌های خوانایی اند، هویت خود را از دست داده اند و در نتیجه تعلق مکانی نسبت به آن‌ها وجود ندارد، انطباق پذیری با شرایط و مخاطبین فضا را ندارند، امنیت خود را از دست داده اند و در یک کلام، کیفیت‌های محیطی در آن‌ها به شدت رو به تنزل است. در این میان ، طراحی شهری، به عنوان یکی از مهم ترین دانش‌هایی که دغدغه کیفیت‌های محیط مصنوع را دارد، در فرآیند بهسازی و نوسازی این پهنه‌ها با رویکرد ارتقاء کیفی محیط، می‌تواند نقش تعیین کننده ای ایفا کند (عباس زادگان و روستا، 1387).
ارزیابی و تجارب حاصل از اجرای طرح‌های توسعه شهری در جهان و به ویژه کشور ما ایران و تحقیقات انجام شده و نتایج عینی و ملموس آن نشان می‌دهد که طرح‌های توسعه شهری در کشور ما، از پاسخ گویی به نیاز‌های کیفی در محیط‌های شهری بازمانده اند و عملا به نتایج قابل قبولی به ویژه در ابعاد کیفی محیط‌های شهری، دست نیافته اند (مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری وزارت کشور،46:1379). این امر پروژه‌های نوسازی بافت‌های فرسوده را نیز شامل می‌شود.
دلیل آن که نوسازی به عنوان رویکرد مداخله مدنظر قرار دارد این است که در این نوع مداخله حد وفا داری به گذشته از انعطاف پذیری بیش تری برخوردار است و می‌توان بر حسب مورد تغییراتی را ایجاد کرد. فعالیت نوسازی با هدف افزایش کارایی و بهره وری، بازگرداندن حیات شهری به بافت می‌باشد و از طریق نو کردن، توان بخشی، تجدید حیات، انطباق و دگرگونی صورت می‌پذیرد (حبیبی و دیگران، 58:1392). اگر بپذیریم که نوسازی بافت‌های فرسوده باعث ارتقا کیفیت زندگی ساکنین آن، کاهش فاصله کالبدی، اجتماعی و اقتصادی بین آن بافت‌ها و سایر بافت‌های شهری و در نهایت منجر به دستیابی به توسعه پایدار شهری خواهد شد، در آن صورت به این مهم پی خواهیم برد که مقوله نوسازی تا چه اندازه از یک ارزش والا و انسانی برخوردار است (حیدری و سلیمانی، 116:1391).
گرچه نمود اصلی میرایی و فرسودگی در بافت‌های شهری، فرسودگی کالبدی است، اما تجربه‌های بسیاری در ایران و در سایر کشور‌های جهان نشان داده است که با وجود اقدام به نوسازی کالبد فرسوده، زندگی به آن بافت یا شهر بازگردانده نشده است. بر این اساس، نوسازی بافت‌های فرسوده شهری کاری ترکیبی و پیچیده از نوسازی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، در کنار نوسازی کالبدی است (عندلیب،127:1392).
همان طور که گفته شد کیفیت‌های محیطی را می‌توان در قالب سه مولفه کیفیت عملکردی، کیفیت تجربی – زیبایی شناختی و کیفیت زیست محیطی دسته بندی نمود. در این قسمت هر کدام از این مولفه‌ها به همراه شاخص‌های کیفیت محیطی دربرگیرنده شان را در بافت فرسوده مورد ارزیابی قرار می‌دهیم. اما باید توجه داشت، مهم ترین ویژگی که برخورد با بافت‌های فرسوده را از بافت‌های عادی شهر متمایز می‌کند، معضلات و مشکلات و ناهنجاری‌هایی است که این بافت‌ها با آن رو به رو هستند. بنابراین شاخص‌های هر یک از این سه مولفه که در بافت‌های عادی شهر مطرح می‌شود، در نقاط ضعف بافت‌های فرسوده پر رنگ تر خواهند بود.
بافت‌هایی که دچار فرسایش شده اند کم و بیش با کاهش یا نابودی هویت خود نیز مواجه اند. به دلیل ساخت و ساز‌های جدید بی تناسب، یا به دلیل تخریب واحدهای قدیمی موجود و از سوی دیگر با کاهش کارکرد‌های اولیه و بنیادین آن، هویت این گونه بافت‌ها قابل شناسایی نبوده و فضاهای موجود در آن ارزش و اعتبار خود را از دست داده اند (علی پور و دیگران،۱۵:۱۳۹۱). بنابراین در رفع معضلات موجود در بافت فرسوده در این بخش می‌توان توجه به کیفیت‌های ادراکی هم چون سرزندگی، خوانایی، حس مکان، تنوع، هویت و تعلق خاطر و نیز کیفیت‌های کالبدی نظیر تناسبات، محصوریت، فرم کالبدی، تراکم، نفوذ پذیری و دسترسی را در نظر داشت.
|
تصویر ۱ - شاخص‌های کیفیت محیطی جهت سنجش در بافت فرسوده، (ماخذ: نگارندگان) |
فرسایش کالبدی و عملکردی فضاها، پوشش گیاهی موجود در محیط را از بین می‌برد و یا نظم مناسبی برای قرار گیری این عناصر طبیعی در فضا قرار نمی دهد. در برخی مناطق وجود واحدهای تخریبی موجب انباشت زباله در این فضاها شده و به دنبال آن آلودگی محیطی به لحاظ ایجاد بو و عناصر نامطبوع، نزول کیفیت‌های محیطی را در بر خواهد داشت (علی پور و دیگران،۱۶:۱۳۹۱) در نتیجه توجه به کیفیت‌های پاکیزگی محیط و تقلیل آلودگی‌ها و آسایش اقلیمی و بازدهی مصرف انرژی و توجه به بستر طبیعی موجود و مسئولیت پذیری اکولوژیک می‌تواند در بهبود این شرایط در بافت فرسوده موثر واقع شود.
3 - یافته‌ها و بحث:
۱-3- بررسی و تحلیل عوامل داخلی و خارجی موثر بر کیفیت محیطی بافت فرسوده فرحزاد به کمک SWOT: پس از استخراج کیفیت‌های محیطی موثر در بافت فرسوده، این کیفیت‌ها در بافت فرسوده فرحزاد بر اساس ماتریس SWOT مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند. مهم ترین موارد تحلیل در قالب سه دسته مولفه‌های کیفیت عملکردی، تجربی – زیبایی شناختی و زیست محیطی در زیر قرار گرفته است.
|
تصویر ۴ – نقاط قوت و ضعف تحلیل کیفیت های محیطی در بافت فرسوده محله فرحزاد (ماخذ: نگارندگان) |
۲-3- تحلیل یافته ها حاصل از روش SWOT در فرآیند AHP
در این مرحله پس از تدوین نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید و ایجاد ساختار سلسله مراتبی از ماتریس SWOT، با کمک AHP مقایسه دو به دو و زوجی عوامل در هر کدام از گروه های SWOT به صورت مجزا انجام می شود و از این طریق مهم ترین اولویت ها در هر گروه و نیز بر اساس دسته بندی های کیفیت محیطی به دست می آید. این تحلیل ها در قالب جداول 3، 4، 5 و 6 در زیر آورده شده است.
|
جدول ۲ – مقایسه های زوجی و وزن دهی عوامل نقاط قوت (ماخذ: نگارندگان) |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
نمودار ۲ - وزن نهایی نقاط قوت (ماخذ: نگارندگان) |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
جدول۳ – مقایسه های زوجی و وزن دهی عوامل نقاط ضعف (ماخذ: نگارندگان) |
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
نمودار ۳ - وزن نهایی نقاط ضعف (ماخذ: نگارندگان) |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
جدول ۴ – مقایسه های زوجی و وزن دهی عوامل در گروه فرصت ها (ماخذ: نگارندگان) |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
نمودار ۴ - وزن نهایی فرصت ها (ماخذ: نگارندگان) |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
جدول ۵ – مقایسه های زوجی و وزن دهی عوامل در گروه تهدید ها (ماخذ: نگارندگان) |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
نمودار ۵ - وزن هایی تهدید ها (ماخذ: نگارندگان) |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
بر این اساس در گروه قوت‌ها "وجود پوشش گیاهی طبیعی قابل توجه و بدون حصار در دره فرحزاد"، "وجود اراضی فاقد کاربری و بایر در نواحی شرق و شمال شرقی محدوده با شیب‌های مناسب برای انواع کاربری‌های گردشگری"، "تنوع بصری موجود در نتیجه ترکیب عناصر کوه، تپه، دره، پوشش گیاهی درختی"، "نقش فرا منطقه ای عملکردهای فراغتی و گردشگری و تعدد فعالیت‌های مرتبط با خدمات پذیرایی"، "وجود اماکن متبرکه و مقدس و فضای سبز پیرامون آن در جلب گردشگر و نیز باغ رستوران‌ها در افزایش سرزندگی"، به ترتیب از بالاترین اولویت برخوردار بودند و در مجموع در گروه نقاط قوت مولفه عملکردی با وزن 49 درصدی بالا ترین اولویت را در ارتقا کیفیت محیطی دارا بوده و پس از آن مولفه زیست محیطی با وزن 27.5 درصد و مولفه تجربی – زیبایی شناختی با وزن 23.6 درصد قرار دارند.
در گروه نقاط ضعف نیز اصلاح و بهبود عواملی هم چون "فقدان امنیت لازم در فضاهای طبیعی دره فرحزاد به علت حضور افراد بزهکار و معتاد"، "کمبود فضاهای باز و بسته ی جمعی (میادین ، مکان‌های ورزشی و غیره)"، "عدم تمایل به مشارکت در امور محله به دلیل کاهش حس تعلق ساکنین و پایین بودن سطح اقتصادی و فرهنگی"، "مهاجرت افراد بومی و قدیمی و از دست رفتن هویت و کارکرد اصلی آن و جایگزینی مهاجران جدید"، "عدم وجود سیستم جمع آوری و دفع پساب و فاضلاب و جریان داشتن در سطح معابر و کوچه‌ها و منتهی شدن به مسیل رودخانه" به ترتیب بیش ترین اهمین و اولویت را ارتقا کیفیت محیطی دارا می‌باشند و در مجموع نیز، مولفه عملکردی با وزن 63.4 درصد اولین اولویت و سپس مولفه تجربی – زیبایی شناختی با وزن 18.4 درصدی اولویت دوم و در نهایت مولفه زیست محیطی با وزن 18.3 درصد اولویت نهایی در این گروه در جهت ارتقا کیفیت محیط تشخیص داده شدند.
در گروه فرصت‌ها، "امکان افزایش قابلیت پیاده روی با ایجاد پیاده رو‌های مناسب در تعامل با کاربری‌های مختلط"، "تقویت قرارگاه‌های رفتاری موجود فرصتی جهت افزایش روابط اجتماعی ساکنین"،"امکان طراحی مجدد منظر خصوصی معابر و توجه ویژه به نماسازی متناسب با ویژگی‌های محله"، "وجود پتانسیل‌های مذهبی مشارکت مردمی و ارتباط با ساکنین"، "استفاده از زمین‌های بایر و ایجاد فضاهای متنوع و جاذب جمعیت جهت افزایش تعاملات اجتماعی در بخش شمالی محدوده" مهم ترین اولویت‌ها در میان عوامل گروه فرصت‌ها بوده و در مجموع مولفه عملکردی با وزن 6۰ درصد و مولفه تجربی – زیبایی شناختی با وزن 28 درصد و مولفه زیست محیطی با وزن 12 درصد بر ارتقا کیفیت محیطی در این گروه موثر تشخیص داده شده اند.
در گروه تهدید‌ها، پیش بینی عواقب و خطرات و در نظر گرفتن تمهیدات برای عواملی هم چون " کاهش هر چه بیش تر سرزندگی در محدوده به لحاظ مشکلات کالبدی و عدم وجود فضاهای باز و جمعی به اندازه کافی"، "وجود نقاط تاریک در بخش‌هایی از بافت مستعد وقوم جرایم"، " کاهش حس تعلق ساکنین به محل و تمایل به ترک آن"، " امکان متروکه شدن قسمت‌هایی از بافت (القای حس ناامنی و غیره)"، " توسعه بی رویه کاربری مسکونی در باغات منطقه و تفکیک و نابودی این باغ‌ها"، " احتمال نابودی و تخریب باغ‌ها و فضاهای سبز طبیعی منطقه به منظور ساخت و سازها و تغییر کاربری زمین در توسعه‌های آتی" به ترتیب اهمیت می‌تواند در ارتقا کیفیت محیط در این گروه نقش داشته باشند و در مجموع، مولفه عملکردی با وزن 49.1 درصدی مهم ترین اولویت و سپس مولفه تجربی – زیبایی شناختی با وزن 29 درصدی و مولفه زیست محیطی با وزن 21.9 درصدی در ارتقا کیفیت محیطی در این گروه موثر خواهند بود.
۳-3- نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌ها
مهم ترین اولویت‌های به دست آمده در جدول ۶ قرار گرفته است. از میان ۶۷ عامل معرفی شده درSWOT برای ارتقا کیفیت محیطی ۲۲ عامل با بالاترین ضریب اهمیت انتخاب شدند. با توجه به اولویت‌های نهایی عوامل SWOT، عوامل گروه نقاط ضعف اولین اولویت را دارا می‌باشند بدان معنا که در ارائه راهبرد‌های ارتقا کیفیت محیط پیش از بقیه عوامل باید در نظر گرفته شوند.
|
جدول ۶ - اولویت های عوامل SWOT (ماخذ: نگارندگان) |
|||||
|
اولویت نهایی عامل |
اولویت درون گروهی عامل |
عوامل SWOT |
اولویت های هر گروه |
گروه های SWOT |
|
|
0.028 |
0.112 |
وجود پوشش گیاهی طبیعی قابل توجه و بدون حصار در دره فرحزاد و حاشیه مسیل رود |
S13 |
0.248 |
قوت Strengths |
|
0.027 |
0.109 |
وجود اراضی فاقد کاربری و بایر در نواحی شرق و شمال شرقی محدوده با شیب های مناسب برای انواع کاربری های گردشگری |
S1 |
||
|
0.027 |
0.109 |
تنوع بصری موجود در نتیجه ترکیب عناصر کوه، تپه، دره، پوشش گیاهی درختی |
S9 |
||
|
0.021 |
0.085 |
نقش فرا منطقه ای عملکردهای فراغتی و گردشگری و تعدد فعالیت های مرتبط با خدمات پذیرایی در جلب گردشگر |
S2 |
||
|
0.021 |
0.084 |
وجود اماکن متبرکه و مقدس و فضای سبز پیرامون آن در جلب گردشگر و نیز باغ رستوران ها در افزایش سرزندگی |
S11 |
||
|
0.020 |
0.080 |
وجود باغ ها (در حصار) و فضا ها سبز پراکنده در بافت مسکونی و همچنین وجود فضاهای همیشه سبز سوزنی برگ در بخش های شرق و شمال شرقی محدوده مورد مطالعه |
S15 |
||
|
0.099 |
0.196 |
فقدان امنیت لازم در فضاهای طبیعی دره فرحزاد به علت حضور افراد بزهکار و معتاد |
W6 |
0.505 |
ضعف Weaknesses |
|
0.053 |
0.105 |
کمبود فضاهای باز و بسته ی جمعی (میادین ، مکان های ورزشی و غیره) |
W7 |
||
|
0.042 |
0.084 |
عدم تمایل به مشارکت در امور محله به دلیل کاهش حس تعلق ساکنین و پایین بودن سطح اقتصادی و فرهنگی |
W9 |
||
|
0.040 |
0.079 |
مهاجرت افراد بومی و قدیمی و از دست رفتن هویت و کارکرد اصلی آن و جایگزینی مهاجران جدید |
W13 |
||
|
0.036 |
0.071 |
عدم وجود سیستم جمع آوری و دفع پساب و فاضلاب و جریان داشتن در سطح معابر و کوچه ها و منتهی شدن به مسیل رودخانه |
W16 |
||
|
0.020 |
0.147 |
امکان افزایش قابلیت پیاده روی با ایجاد پیاده رو های مناسب در تعامل با کاربری های مختلط |
O5 |
0.135 |
فرصت Opportunities |
|
0.012 |
0.093 |
تقویت قرارگاه های رفتاری موجود فرصتی جهت افزایش روابط اجتماعی ساکنین |
O6 |
||
|
0.015 |
0.115 |
امکان طراحی مجدد منظر خصوصی معابر و توجه ویژه به نماسازی متناسب با ویژگی های محله |
O13 |
||
|
0.012 |
0.093 |
وجود پتانسیل های مذهبی مشارکت مردمی و ارتباط با ساکنین |
O7 |
||
|
0.010 |
0.072 |
استفاده از زمین های بایر و ایجاد فضاهای متنوع و جاذب جمعیت جهت افزایش تعاملات اجتماعی در بخش شمالی محدوده |
O8 |
||
|
0.016 |
0.144 |
کاهش هر چه بیش تر سر زندگی در محدوده به لحاظ مشکلات کالبدی و عدم وجود فضاهای باز و جمعی به اندازه کافی |
T11 |
0.112 |
تهدید Threats |
|
0.012 |
0.108 |
وجود نقاط تاریک در بخش هایی از بافت مستعد وقوم جرایم |
T7 |
||
|
0.011 |
0.102 |
کاهش حس تعلق ساکنین به محل و تمایل به ترک آن |
T10 |
||
|
0.011 |
0.096 |
امکان متروکه شدن قسمت هایی از بافت ( القای حس ناامنی و غیره) |
T8 |
||
|
0.010 |
0.089 |
توسعه بی رویه کاربری مسکونی در باغات منطقه و تفکیک و نابودی این باغ ها |
T1 |
||
|
0.010 |
0.086 |
احتمال نابودی و تخریب باغ ها و فضا های سبز طبیعی منطقه به منظور ساخت و ساز ها و تغییر کاربری زمین در توسعه های آتی |
T15 |
||
بر اساس آن چه از تحلیل‌های مقایسات زوجی عوامل به دست آمد (جدول ۷)، مولفه عملکردی اولین اولویت را در ارتقا کیفیت محیطی داراست و پس از آن مولفه تجربی – زیبایی شناختی و زیست محیطی قرار دارند. این اولویت‌ها در ارائه راهبرد‌ها مورد توجه قرار خواهند گرفت.
|
جدول ۷ – اولویت‌های هر کدام از مولفه‌های کیفیت محیطی در گروه‌های SWOT (ماخذ: نگارندگان) |
|||
|
زیست محیطی |
تجربی – زیبایی شناختی |
عملکردی |
گروه‌هایSWOT /مولفه‌های کیفیت محیطی |
|
0.275 |
0.236 |
0.490 |
قوت |
|
0.183 |
0.184 |
0.634 |
ضعف |
|
0.120 |
0281 |
0.600 |
فرصت |
|
0.219 |
0.290 |
0.491 |
تهدید |
|
۰.۱۹۹ |
۰.۲۴۷ |
۰.۵۵۳ |
میانگین وزن |
4- نتیجه‌گیری
در این پژوهش، ابتدا کیفیت‌های محیطی مطلوب و موثر در بافت فرسوده بر اساس ادبیات موضوع استخراج گردید و سپس این کیفیت‌ها با کمک مدل مکان پایدار در قالب سه مولفه کیفیت عملکردی، کیفیت تجربی-زیبایی شناختی و کیفیت زیست محیطی دسته بندی شدند. این سه مولفه و زیر معیار‌های تعیین شده برای هر کدام در تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید وضعیت موجود بافت فرسوده محله فرحزاد و تشکیل ماتریس SWOT محدوده مورد استفاده قرار گرفتند. برای اتخاذ راهبرد‌های مناسب و دارای اولویت بیش تر در جهت دستیابی به هدف پژوهش، میزان ارزش، اهمیت و اولویت هر کدام از عوامل SWOT به دست آمده با کمک روش تحلیل استراتژیک مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج حاصل از این ارزیابی‌ها نشان داد مولفه عملکردی بیش ترین تاثیر را در ارتقا کیفیت‌های محیطی دارا می‌باشد. در ارزیابی اولویت درون گروهی عوامل SWOT، در گروه نقاط قوت توجه به" وجود پوشش گیاهی طبیعی قابل توجه و بدون حصار در دره فرحزاد و حاشیه مسیل رود"، در گروه نقاط ضعف اصلاح "فقدان امنیت لازم در فضاهای طبیعی دره فرحزاد به علت حضور افراد بزهکار و معتاد"، در گروه فرصت‌ها بهره گیری از "امکان افزایش قابلیت پیاده روی با ایجاد پیاده رو‌های مناسب در تعامل با کاربری‌های مختلط" و در گروه تهدید‌ها توجه و مقالبه با "کاهش هر چه بیش تر سر زندگی در محدوده به لحاظ مشکلات کالبدی و عدم وجود فضاهای باز و جمعی به اندازه کافی" بالاترین وزن را در ارتقا کیفیت محیطی داشتند. در اولویت بندی نهایی نیز گروه نقاط ضعف، قوت، فرصت و تهدیددر دستیابی به هدف، به ترتیب دارای اولویت تشخیص داده شدند.
5- پیشنهاد‌ها
در نهایت با توجه به اولویت‌های به دست آمده از ماتریس SWOT با کمک AHP، می‌توان راهبرد‌هایی را ارائه نمود. هدف اصلی تدوین راهبرد‌ها، تغییر در وضعیت موجود بافت و ارتقا کیفیت‌های محیطی محدوده بافت فرسوده فرحزاد است. بر اساس ماتریس SWOT امکان انتخاب چهار گونه راهبرد را فراهم می‌شود که عبارتند از: راهبرد انطباقی یا راهبرد حداقل – حداکثر (WO)، راهبرد دفاعی یا راهبرد حداقل – حداقل (WT)، راهبرد اقتضایی یا راهبرد حداکثر-حداقل (ST)، راهبرد تهاجمی یا راهبرد حداکثر – حداکثر (SO). برای هر راهبرد ترکیبی از اولویت‌های ماتریس SWOT تعریف شده که در مقابل آن قرار گرفته است.
راهبرد‌های انطباقی (WO)
این راهبرد‌ها با کاهش تاثیرات نقاط ضعف به دنبال حداکثر استفاده ار فرصت‌های موجود هستند. مهم ترین راهبرد‌های انطباقی پیشنهادی عبارتند از:
ایجاد و حفظ فضاهای باز عمومی و قرارگاه‌های رفتاری در زمین‌های بایر موجود و در ارتباط با مسیرهای پیاده مناسب و ایجاد زمینه‌های تشویق به پیاده روی در تعامل با کاربری‌ها و گره‌های فعالیتی (W6,W7,O5,O6,O8)
استفاده از احساس تعلق خاطر اهالی، هویت و پتانسیل‌های موجود در محله در جهت تقویت نقش مشارکتی مردم در عمران و بهسازی محله (W9,O7)
رسیدگی و اصلاح سیستم جمع آوری فاضلاب و آب‌های در سطح محله (جوی و جدول معابر) و ارتقاء و بهبود سیستم جمع آوری زباله (W16,O13)
توسعه و توجه به عرصه‌های همگانی به عنوان مکان‌های هویت بخش و تعلق آفرین (W7,W9,O7)
زیبا سازی خیابان‌ها با درختان و ضوابط زیر ساخت‌های سبز و ارتقاء کیفیت بدنه ی خیابان‌های محله و توجه به منظر خصوصی خیابان‌ها جهت افزایش حس تعلق ساکنین و تمایل به ماندگاری در محله (W9,W13,O13)
راهبرد‌های دفاعی (WT)
این دسته از راهبرد‌ها با کاستن از ضعف‌های موجود در جهت خنثی سازی و کاهش تهدید‌های احتمالی گام بر می‌دارند. این راهبرد‌ها به عنوان واکنشی به کاستی‌های موجود و احتمالی به شمار می‌روند. مهم ترین راهبرد‌های دفاعی پیشنهادی عبارتند از:
تقویت عملکردهای مرتبط با امنیت اجتماعی و نظارت اجتماعی در محله (W6,T8,T7)
تجهیز و تقویت عرصه‌های تفریح و خدماتی محدوده و افزایش امکان تماس‌های اجتماعی در سطح محله (W7,T11)
تدوین چارچوب جامع برای حفاظت محیط اکولوژیک و هویت بخش فرحزاد در مقابل توسعه شهری (W13,T1,T15)
افزایش حس تعلق ساکنین و تمایل به مشارکت (W9,T10)
راهبرد‌های اقتضایی (ST)
این راهبرد‌ها به دنبال مقابله با تهدید‌ها به کمک نقاط قوت موجود بوده و هدف آن‌ها به حداکثر رساندن نقاط قوت و به حداقل رساندن تهدیدات است. مهم ترین راهبرد‌های اقتضایی پیشنهادی عبارتند از:
تأمین نیازها و کمبودهای خدماتی منطقه از طریق آزادسازی و تغییر کاربری زمین‌های واقع در محدوده طرح (S1,T7,T11,T15)
بهره گیری از اراضی موجود و کاربری‌های متروکه مناسب برای جبران کمبود کاربری‌های خدمات محله‌ای و توسعه فعالیت‌های جاذب گردشگر(S1,T8,T1,T15)
- افزایش تعاملات اجتماعی ساکنان با تقویت قرار گاه‌های رفتاری و تقویت نقش فرا منطقه ای محدوده در جهت افزایش سرزندگی (S1,S2,S11,T11)
راهبرد‌های تهاجمی (SO)
این گروه از راهبرد‌ها به دنبال ارتقا همزمان ویژگی‌های مثبت موجود از جمله نقاط قوت و فرصت‌ها هستند. بر خلاف راهبرد دفاعی که یک راه حل واکنشی است، راهبرد تهاجمی یک راه حل کنشگر است. مهم ترین راهبرد‌های تهاجمی پیشنهادی عبارتند از:
استفاده از پتانسیل‌های مذهبی موجود در جلب گردشگر و افزایش تعاملات اجتماعی ساکنین (S11,O7,O6)
- توجه به انسجام کالبدی در بافت در توسعه‌های آتی و و نیز کالبد موجود به منظور یکپارچگی در ساختار ذهنی ساکنان (S1,O13)
ارائه خدمات به منظور ارتقای سطح زندگی اجتماعی (S11,S2,O7,O8,O6)
بر اساس میانگین وزن هر کدام از عوامل SWOT که در جدول ۶ نشان داده شده است، نقاط ضعف (W) بالاترین اولویت را دارا می‌باشند و پس از آن نقاط قوت (S)، فرصت‌ها (O) و تهدید‌ها (T) به ترتیب در اولویت‌های بعدی ارتقا کیفیت محیطی قرار دارند. بر این اساس، راهبرد‌های انطباقی (WO)، راهبرد‌های دفاعی (WT)، راهبرد‌های تهاجمی (SO) و راهبرد‌های اقتضایی (ST) نیز به ترتیب در دستیابی به ارتقا کیفیت محیطی دارای اهمیت می‌باشند.
منابع
ایرانی بهبهانی، هما، زندی، شهین، مهرو ابرکار (1377)، "بقا محیط طبیعی درون شهری و استفاده بهینه از آن (مطالعه موردی: دره فرحزاد)"، نشریه محیط شناسی، شماره 30، صص 43 تا 54.
بهزاد فر، مصطفی (1381)، "مفهوم طراحی شهری و انگاره‌های قطعیت پسند"، نشریه مدیریت شهری، شماره 9، صص 16 تا 27.
پاکزاد، جهانشاه (1381)، "طراحی شهری: کیفیت محیط شهری، مطالبه معوقه شهروندان"، مدیریت شهری، شماره 9، صص 6 تا 15.
پوراحمد، احمد، زارعی، جواد (1394)،" سنجش کیفیت زندگی در قلمرو بافت فرسوده شهری؛ مطالعه موردی: منطقه 9 شهر تهران"، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، شماره بیست و یکم، صص 1 تا 18.
حبیبی، کیومرث، پور احمد، احمد، مشکینی، ابوالفضل (1392)، "بهسازی و نوسازی بافت‌های کهن شهری"، انتشارات انتخاب، تهران
حیدری، جهانگیر، سلیمانی، محمد (1392)، "توسعه درون شهری با تاکید بر نوسازی بافت‌های فرسوده"، انتشارات آذرخش، تهران.
خادمی، امیر حسین، جوکار سرهنگی، عیسی (1392)،"ارزیابی کیفیت زندگی شهری؛ مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر آمل"، نشریه جغرافیا و مطالعات محیطی، دوره 1 شماره 4، صص 100 تا 117.
زیردست، اسفندیار (1380)، "کاربرد فرایند تحلیل سلسله مراتبی در برنامه ریزی شهری و منطقه ای"، مجله هنرهای زیبا، شماره 10،صص 21-12.
زیویار، پروانه، درودی، محمدرضا، رمضان پور سبحانی، اعظم (1393)، "کیفیت زندگی در محیط سکونتی فرسوده، محله قیام منطقه 12 شهر تهران"، فصلنامه رفاه اجتماعی، شماره 54، صص 85 تا 110.
سید الحسینی، سید مسلم، حبیب، فرح، ماجدی، حمید (1391)، "رویکرد تعاملی سطوح و مقیاس طراحی شهری در فرآیند برنامه ریزی"، باغ نظر، شماره 22، صص 42-54.
عباس زادگان، مصطفی، رضوی، حامده (1385)، "اتخاذ رویکردی نوین برای طرح‌های توسعه شهری، برنامه ریزی طراحی محور"، نشریه هنرهای زیبا، شماره 28، صص 15 تا 22.
عباس زادگان، مصطفی، روستا، مریم (۱۳۸۸)، "ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در فرآیند بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده، نمونه موردی: محله صابونپز خانه تهران" ، اولین همایش بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده شهری، مشهد
عباس زادگان، مصطفی، وحیدیان، ریحانه (1388)، "راهبرد طراحی فرآیند محور و محصول محور کیفیت‌های محیط شهری"، فصلنامه علمی – پژوهشی باغ نظر، شماره 12، سال ششم، صص 3 تا 16.
علیپور، روجا، خادمی، مسعود، سنماری، محمد مهدی، رفیعیان، مجتبی (۱۳۹۱)، "شاخصه‌های کیفیت محیطی در شناسایی اولویت‌های مداخله در محدوده بافت فرسوده شهر بندر لنگه"، فصلنامه علمی – پژوهشی باغ نظر، شماره ۲۰، سال نهم، صص ۱۳ تا ۲۲.
عندلیب، علیرضا (1392)، "اصول نوسازی شهری: رویکردی نو به بافت‌های فرسوده"، انتشارات آذرخش، تهران.
گلکار، کوروش (1379)، "مؤلفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری"، نشریه صفه، شماره 32، صص 38 تا 65.
کارمونا، متیو، هیت, تیم، اک, تنر, تیسدل، استیون، (1388)، "مکان‌های عمومی، فضاهای شهری، ابعاد گوناگون طراحی شهری" ترجمه ف. قرائی، م. شکوهی، ز. اهری، ا. صالحی، اداره انتشارات دانشگاه هنر، تهران.
گلکار، کوروش (1385)، "مناسب سازی تکنیک تحلیلی سوآت (SWOT) برای کاربرد در طراحی شهری"، نشریه صفه، شماره 41، صص 44 تا 65.
گلکار، کوروش (1388)، "طراحی شهری سیاست گذار و طراحی شهری طرح ریز: الگوهای عملیاتی برای تدوین ابزارهای هدایت و کنترل در ایران"، نشریه صفه، شماره 46، صص 54 تا 66.
محمدی، جمال، تفکری، اکرم (1394)، "سنجش شاخص‌های کیفیت محیط در بافت‌های فرسوده شهری (نمونه موردی محله امام زاده یحیی منطقه 12 تهران"، نشریه برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره نوزدهم، شماره 1، صص 110 تا 126.
مرکز مطالعات برنامه ریزی شهری (1379)، "تدوین شیوه‌های مناسب تهیه طرح‌های شهری در ایران"، سازمان شهرداری‌های کشور، تهران.
مهندسین مشاور معمار و شهرساز سراوند (1384)، "الگوی توسعه منطقه 2 شهرداری تهران"
نوروزی، مصطفی (1391)، "ارزیابی شاخص‌های ذهنی کیفیت محیط (رضایتمندی) در بافت‌های فرسوده شهری؛ مطالعه موردی محله آبکوه مشهد"، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.
نوفل، علیرضا (1389)، "راهنمای طراحی شهری جهت ارتقای کیفیت محور‌های شهری، نمونه مطالعاتی گذر ادیان: منطقه 12 شهرداری تهران"، پایان نامه کارشناسی ارشد طراحی شهری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس.
Gorener. A, Toker. K, Ulucay. K (2012), "Application of Combined SWOT and AHP: A Case Study for a Manufacturing Firm", Procedia - Social and Behavioral Sciences 58, pp 1525 – 1534
Kangas. J, Pesonen. M, Kurttila. M, Kajanus. M (2001), “A’WOT: Integrating the AHP With SWOT Analysis” 6th ISAHP 2001 Proceedings, Berne, Switzerland, pp. 189-198.
Kline, R. B., (2010) "Principles and Practice of Structural Equation Modeling", NY: Guilford Press
Kurttila, M., Pesonen, M., Kangas, J. and Kajanus, M. (2000), Utilizing the analytical hierarchy process (AHP) in SWOT analysis – A hybrid method and its application to a forest–certification case. Forest Policy and Economics, 1, 41-52.
Oreski. D (2012), “Strategy development by using SWOT – AHP”, TEM Journal – Volume 1, Number 4, pp 283-291.
)
