Document Type : Research Paper
Authors
Abstract
Keywords
سنجش کیفیت زندگی در محلات شهری در راستای ارتقاء کیفیت زندگی (مطالعه موردی محله قلعه شهر بافق)
محبوبه قانعی: دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، یزد، ایران*
نجما اسماعیل‌پور: استادیار، گروه شهرسازی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
محمدحسین سرائی: استاد، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه یزد، یزد، ایران
چکیده
شهر به عنوان عالیترین نمود تمدن بشر، نقش بنیادی در ایجاد زندگی خوب برای شهروندان دارد. در عین حال، تأکید بر ابعاد کمی رشد شهرها منجر به دو قطبی شدن آنها شده و برای حل مشکلات شهرنشینان و ارتقاء زندگی آنها مفهوم «کیفیت زندگی» مورد تحقیق قرار گرفت. تحولات شهرسازی و رشد شهر بافق، موجب برهم خوردن ساختار محلهای آن گردیده است. محله قلعه از محلات با سطح کیفیت پایین شهر بافق است.عوامل متعددی منجمله کیفیت نامناسب معابر و مصالح ابنیه، کمبود خدمات، عدم جمعآوری زباله‌ها و تجمع آنها در اراضی بایر و خرابه‌ها باعث کاهش سطح کیفیت زندگی محله شده و تهدید جدی در جهت تخلیه تدریجی آن محسوب میشود. هدف پژوهش، سنجش کیفیت زندگی در محله قلعه شهر بافق و ارائه راهبردهای مطلوب در جهت ارتقای آن است. لذا، پس از مرور شاخص‌های کیفیت زندگی و از طریق معیارهای برگزیده و تعریف گویه‌های مرتبط، میزان کیفیت زندگی در محله مورد سنجش قرار گرفت. پژوهش از لحاظ شیوه انجام، توصیفی – تحلیلی است و از تکنیکSWOT، QSPM و نرم‌افزار SPSS برای توصیف، طبقهبندی و تحلیل داده‌ها استفاده شد. حجم نمونه به روش کوکران، 223 مورد تعیین گردید. بنابر یافته‌های تحقیق: کیفیت زندگی در محله قلعه، با نمره 4.8 کمتر ازحد متوسط (5) است، مولفه کالبدی با امتیاز 3.8 پایین‌ترین سطح و مولفه اجتماعی با امتیاز 6.66، بالاترین سطح را از لحاظ کیفی دارا هست. پس، مولفه کالبدی بیشترین تاثیر را در کاهش سطح کیفیت زندگی محله دارد. در پایان، راهبردهای برتر در راستای بهبود کیفیت زندگی محله ارائه شد. از مجموع راهبردها در ابعاد مختلف، تقویت و بهبود منظر محله، بازنگری بافت موجود و طراحی مجدد آن،ایجاد فضاهای پاتوق و فعالیت‌های جمعی، تقویت بخش کشاورزی بمنظور اشتغالزایی، تعریف و اصلاح سلسله مراتب معابر درونی، بهبود وضعیت بهداشت و ساماندهی زباله‌ها و ضایعات بعنوان راهبردهای برتر، بیشترین نمره را کسب کردند.
واژه‌های کلیدی: سنجش کیفیت، کیفیت زندگی، محلات شهری، محله قلعه، شهر بافق
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
کیفیت زندگی و سنجش آن شاید در هیچ زمانی به اندازه‌ی امروز وسیع نبوده‌است. اقتصاد‌‌دانان، دانشمندان علوم اجتماعی و دولمتردان هرکدام از دیدگاه خاصی به این مقوله می‌نگرند (1992,Baldwin & Godfry & Proper). این امر از آنجا ناشی میشود که شاخص‌های مربوط به کیفیت زندگی طیف وسیعی را در بر‌‌می‌گیرند که از تغذیه و پوشاک گرفته تا مراقبت‌های بهداشتی، محیط اجتماعی و محیط مادی پیرامون را شامل میشود (درونوفسکی، 2535، 70-53). در واقع مفهوم کیفیت زندگی یک متغیر مرکب می‌باشد که از چندین متغیر متأثر میگردد. تغییر در سطح درآمد مردم، شرایط زندگی، وضع سلامت، محیط، فشار روحی روانی، فراغت، شادمانی خانوادگی، روابط اجتماعی و چندین متغیر دیگر نظیر آن به شکل مرکب کیفیت زندگی و تغییرات آن را تعیین میکند (2003:1 ,Rahman & Mittelhamer & Wandschneder). کیفیت‌زندگی در مطالعات شهری، از منظر علوم متعدد از جمله شهرسازی، علوم اجتماعی، روانشناسی، جغرافیای شهری، اقتصاد، علوم‌سیاسی، مدیریت، مورد توجه است.سنجش کیفیت‌زندگی و تعیین رضایت یا عدم‌رضایت افراد و گروهها از ابعاد مختلف زندگی موضوع و هدف اصلی تمام برنامهریزی‌ها است (قالیباف و همکاران، 33:1390). کیفیت‌زندگی مفهومی چند بعدی با شاخص‌های متعددی است و اغلب با استفاده از شاخص‌های عینی یا شاخص‌های ذهنی و به ندرت با استفاده از هر دو نوع شاخصها اندازه‌گیری میشود (رضوانی و همکاران،37:1387). این شاخصها مبتنی بر‌گزارشا‌ت شخصی افراد از ادراکات شان در مورد جنبههای مختلف زندگی است و میزان رضایت افراد و گروهها را از تأمین نیازهایشان مورد بررسی قرار میدهند. این شاخصها که مکمل متغیرهای اجتماعی، اقتصادی و محیطی هستند، ادراکات و ارزشیابی افراد را از وضعیت عینی و ملموس زندگیشان نمایش میدهد در حالی که شاخص‌های عینی مربوط به حقایق قابل مشاهده هستند که غالباً از داده‌های ثانویه بدست می‌آیند. تحولات شهرسازی و رشد شهر بافق، موجب برهم خوردن ساختار محلهای آن گردیده‌است. در دوران معاصر، قبل از اکتشاف معادن سنگ آهن و سرب، این شهر رونق چندانی نداشته لیکن با اکتشاف معدن سنگ آهن و ذخیره فراوان آن در چغارت (واقع در10 کیلومتری بافق)، و سرمایه گذاری‌های عمرانی کلان از جمله احداث شهرک آهن‌شهر، ایجاد راه‌آهن بافق ـ بندرعباس، بافق ـ کرمان، راه آهن بافق ـ مشهد به تدریج بر اهمیت موقعیت منطقهای آن افزوده‌شد و به طبع رشد جمعیت و توسعه کالبدی فضایی شهر نیز افزایش یافت. توسعه و گسترش شهر بافق به عنوان یک شهر فشرده، با وجود محدودیتهای شدید اراضی و آبی، علاوه بر ناپایداری زیستمحیطی و اکولوژیکی، در بعد اجتماعی- اقتصادی نیزمحسوس است. این مسئله با رشد جمعیت و نیاز به تغییر کاربریها و تراکم‌های شهری و نیز ایجاد امکانات و فرصت‌های شغلی و رفاهی نمود پیدا میکند (حکمتنیا،۱۰۹:۱۳۹۰). محله قلعه، از محلات قدیمی شهر بافق و یکی از محلات با سطح کیفیت پایین محسوب میشود. بنظر میرسد عوامل متعدد از جمله کیفیت نامناسب معابر، کیفیت پایین مصالح ابنیه، کمبود خدمات رفاهی، عدم جمعآوری منظم و به موقع زباله‌ها و تجمع آنها در اراضی بایر و مخروبه و. .. باعث کاهش سطح کیفیت زندگی این محله شده و این مساله منجر به تخلیه تدریجی آن و جایگزینی قشری با توان مالی ضعیف‌تر و ادامه کاهش هر چه بیشتر سطح کیفیت‌زندگی این محله شده و حیات اجتماعی و اقتصادی آن را مختل سازد. با در نظر گرفتن نگاه سیستماتیک به شهر و مسائل آن، ادامه روند جاری و تداوم تدریجی کاهش زندگی در محله قلعه و روند مهاجرت و برون رفت جمعیت از آن میتواند موجب فشار بر زندگی در سایر محلات شهر بافق شود.
1-2- اهمیت‌و‌ضرورت‌تحقیق
در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته برنامه‌ریزان در تلاش برای نمایش سطوح کیفیت زندگی در سطوح مختلف جغرافیایی هستند تا بتوانند راهکارهای بهینه برای بهبود کیفیت زندگی نواحی عقب مانده از نظر شاخص‌های مورد بررسی بیابند (لطفی‌و صابری، 1391:1). گسترش فضاهای کالبدی علاوه بر گسترش ناموزون شهر باعث کاهش سطح کیفیت زندگی شهروندان میشود. شهرنشینی کمّی که اکنون در شهر بافق رخ داده است، سهم وسرانه بسیاری از شاخص‌های کیفیت زندگی را پایین آورده است و این مسئله درمحله مورد هدف نیز مشهود است. محله قلعه یکی‌از محلات‌قدیمی‌بافق‌است که سطح کیفیت‌زندگی در آن پایین‌است و تمایل‌سکونت اهالی، کاهش‌یافته و افراد‌مایل به فروش‌خانه و ترک این‌محله به محلات با‌‌کیفیت بالاتر هستند و این موضوع تهدید جدی برای این محله و در نهایت برای شهر بافق خواهد بود.
1-3- اهداف تحقیق
- سنجش شاخص‌های کیفیت‌زندگی در محله قلعه در شهر بافق
- ارائه راهبردهای مفید و مؤثر در جهت ارتقاء کیفیت زندگی در محله هدف
1-4- پیشینه تحقیق
در سال‌های اخیر مطالعات فراوانی به منظور سنجش کیفیت‌زندگی در کشورهای مختلف دنیا و به‌خصوص شهرهای کشورهای توسعه یافته انجام گرفته‌است که برغم تعدد آنها به تعدادی که از لحاظ محتوا به پژوهش حاضر نزدیکترند، اشاره میشود.
ملکی و حبیبی(1390) در پژوهش "ارزیابی کیفیت محیط در محله‌های شهری؛ نمونه موردی محله چیذر تهران" میزان پایداری این محله را بر اساس دیدگاه‌های ساکنان و خود و با استفاده از روش تحلیل میزان رضایت - اهمیت، مورد ارزیابی قرار دادند. نتایج این پژوهش نشان داد: در این محله میتوان از ظرفیت‌های موجود برای ارتقای کیفیت‌زندگی و پایداری استفاده کرد و برغم کیفیت‌پایین برخی معیارها، محله چیذر نسبتا پایدار است. اما، به دلیل اینکه میزان رضایت – اهمیت برای تمامی معیارها بیش‌از 1/0 است در تمام ابعاد نیازمند اصلاح و تغییر است.
زارعی و دیگران (1392) در پژوهش ارزیابی کیفیت محیط کالبدی محلات‌شهری با تأکید بر نقش سرمایه‌های اجتماعی (مطالعه موردی محله علیقلی‌آقا شهر اصفهان)، به ارزیابی کیفیت محیط کالبدی این محله پرداختند. از نظر نگارندگان این پژوهش، این محله واجد همبستگی و مشارکت اجتماعی بالا در میان ساکنان آن است. لذا، انها به سنجش میزان و ارتباط میان سرمایه‌اجتماعی و کیفیت‌محیط در سطح محله با‌استفاده از مدل تحلیل‌عاملی پرداختند. با استناد به رابطه معنیدار و مثبت میان دو متغیر از 4 متغیر سرمایه اجتماعی (متغیرهای مشارکت مدنی و اعتماد) با کیفیت محیط کالبدی اظهار کردند که: با برنامهریزی برای ارتقاء سرمایه اجتماعی ساکنان محلات میتوان شرایط بهتری از نظر کیفیت محیط در جهت رشد و اعتلای ساکنان در محیط محلات شهری فراهم نمود. بعلاوه، رابطهی مثبت و معنادار تمایل به ماندگاری و کیفیت‌محیط کالبدی بیانکننده نقش متغیر کیفیت محیط در تمایل به ادامه سکونت ساکنان در محله است.
قالیباف و همکاران (1390) در پژوهش ارزیابی کیفیت زندگی (مطالعه موردی محله یافت آباد شهر تهران)، به ارزیابی کیفیت زندگی این محله پرداختند. آنها، به منظور تحلیل متغیرهای مورد مطالعه از نرم افزار spss و روش‌های آماری نظیر میانگین پاسخ‌ها، آزمون پارامتریک T برای متغیرهای مستقل، استفاده کردند. نتایج این تحقیق نشان‌داد: وضعیت کیفیت زندگی در منطقه مورد نظر در زمینه‌های محیطی، اقتصادی و اجتماعی از دید جامعه نمونه مطلوب ناست وتنها وضعیت حمل و نقل و ارتباطات از دید جامعه نمونه در حد متوسط ارزیابی شد. لی (2008 ) با استفاده از شاخص‌های ذهنی به ارزیابی کیفیت زندگی در شهر تایپه پرداخت. 331 نفر از ساکنان شهر تایپه به منظور پیمایشی ارزیابی ذهنی ساکنان از کیفیت‌زندگی مورد مطالعه گرفتند. نتایج نشان داد: محل‌زندگی، وضعیت زناشویی، سن، تحصیلاتو درآمد، قلمروهای مختلف رضایت را تحت تأثیر قرار میدهند. همچنین، وضعیت اجتماع، تعلقات محلی، و رضایت از محله بیشترین تأثیر را بر رضایت از کیفیت زندگی دارند.
1-5- سوالات تحقیق
- سطح کیفیت‌زندگی از ابعاد مختلف در محله‌قلعه چگونه است؟
- چه عواملی بر میزان کیفیت‌زندگی مردم در محله‌قلعه مؤثر هستند؟
- راهبردهای مؤثر در جهت ارتقاء کیفیت‌زندگی محله قلعه بافق کدامند؟
1-6- روش تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع و اهداف تحقیق، رویکرد حاکم بر فضای تحقیق توصیفی- تحلیلی و روش جمعآوری اطلاعات پیمایشی– میدانی و کتابخانه‌ای و نوع تحقیق کاربردی است. در این تحقیق از ابزار پرسشنامه و فرمهای برداشت برای جمعآوری اطلاعات استفاده‌‌شد. تجزیه و تحلیل اطلاعات خروجی از پرسشنامه با استفاده از نرم‌افزار SPSS صورت گرفته و از تکنیک QSPM که یکی از تکنیک‌ها و ابزارهای بسیار شایع در ارزیابی گزینه‌های استراتژیک و جذابیت نسبی استراتژی‌ها است، در مرحله تصمیم‌گیری و انتخاب راهبردهای برتر مورداستفاده قرارگرفت. جامعه آماری، شامل کلیه خانوارهای ساکن در محله قلعه بافق (500 خانوار)، مدیران شهر و کارشناسان امر برنامهریزی شهر در سال 1394 بود و حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران 223 مورد بدست آمد. برای اطمینان از روایی پرسشنامه، از نظرات متخصصان آشنا به فنون آماری و نیز آشنا با مسائل شهری استفاده شد. بعلاوه، حدود 20 پرسشنامه نیز برای اطمینان از قابل فهم و ساده بودن آن توسط 20 نفر با وضعیت اجتماعی- اقتصادی‌متفاوت تکمیل و ایرادات مفهومی آن مرتفع شد.
1-7- متغیرها و شاخص‌های تحقیق
تدوین معیارها و شاخص‌ها‌جهت‌تعریف، تعیین و‌تبیین کیفیت‌زندگی‌‌شهری کاری‌مشکل و‌پیچیده‌است و باید با‌توجه‌به‌الزامات پایه، از شاخص‌های مرتبط‌و مناسب استفاده‌کرد. لذا، پس‌از مرور مجموعه‌‌نظریات و آراء متخصصان از‌طریق‌رجوع به پژوهش‌های‌موجود، شاخصها و‌زیر شاخص‌های مربوط به شرح شکل 1 استخراج و مبنای انجام پژوهش قرار گرفت.
شکل 1- معیارها وشاخص‌های پژوهش، مأخذ: نگارندگان
1-8- محدوده و قلمرو پژوهش
محله قلعه در طرح تفصیلی شهر بافق، بهمراه چهار محله دیگر جزء محله شماره5 هستند. محله5 (قلعه، لرد قبله، سر‌استخر، مهر‌آباد، مظفریه) در بخش جنوبی شهر واقع گردیده که با محلات 6 و 8 دارای مرز مشترک است. محله 5 با مساحت 205 هکتار، جمعیت 4600 نفر را در خود جای داده‌است. مرز محله قلعه از طرف شمال، پارک پیرمراد و از جنوب تا راه‌آهن را شامل میشود. این محله از غرب به خیابان شیخ محمد تقی و از شرق به محله گود آسیا -که اکنون با محله قلعه تلفیق شده و مرز مشخصی با آن وجود ندارد - و مزارع و باغات محدود شدهاست.
شکل 2- نمایش سلسله مراتبی محدوده محله قلعه، مأخذ: نگارندگان
عملکرد و نقش اصلی محله مسکونی است اما به جهت فرسایش کالبدی و عملکردی بافت محله، نیاز به حرکت نوسازی و بازسازی جهت ارتقاء‌کیفیت‌و فعالیت و رونقبخشی‌به‌آن احساس‌میشود. بیشترین فرسودگی‌در قسمت شمال‌محله است که دارای قطعات کوچک و نامنظم با عمر زیاد است و از‌لحاظ بدنه‌چهره‌ای روستایی و نا منظم دارد. این قسمت دارای گذرگاههایی کم عرض، ساختمانهایی خشتی و فرسوده بوده و دارای نارسایی در تأسیسات و تسهیلات شهری از جمله فاضلاب شهری و گاز شهری است. فرسودگی بناها، کمبود تأسیسات و تجهیزات خدماتی لازم و مورد نیاز ساکنین، نیاز به بهسازی و نوسازی بافت در راستای ارتقاء کیفیت محیطی را افزایش داده‌است.
2- مبانی نظری
1-2- کیفیت زندگی: مفهومی است که در سال‌های اخیر توجه زیادی را به خود چلب کردهاست اما در واقع مفهومی قراتر و باسابقه‌تر از قرن بیستم دارد. این مفهوم را میتوان به ارسطو و 322 قبل میلاد مسیح نسبت داد. ارسطو مولف آثاری درباره زندگی خوب و خوب زندگی کردن و اینکه چگونه سیاست‌های عمومی میتواند به پرورش آن کمک کند، هست. زمان زیادی بعدتر از آن، در سال 1889، اصطلاح کیفیت زندگی در بیانیهی سیث به این شرح به کار رفت: " ما نباید تنها به جنبه‌ی کمی دقت کنیم بلکه به کیفیت‌زندگی که هدفی اخلاق گونه را شکل میدهد نیز باید توجه شود." کیفیت‌زندگی مورد توجه بسیاری از تحقیقات بوده‌است اما اتفاق آرایی از این که چگونه باید تعریف شود هنوز کسب نشده‌است(2007 , Banister and Marshal). بحث روششناسی مرکزی در جامعه تحقیقی کیفیت‌زندگی با تمایز بین مقیاسهای عینی و ذهنی شکل گرفته است (2008 ,Dunning et al). دو نگرش اصلی بوسیله محققان برای بررسی کیفیت‌زندگی به‌خصوص در زمینه زندگی افراد در مناطق شهری و مادر‌شهرها به کار گرفته شدهاست: نگرش عینی اغلب به تحلیل بهصورت عینی محدود شده است و گزارش دادهی ثانویه اغلب در مقیاسهای فضایی و جغرافیایی، داده را جمع میکند. آنها عمدتاً از مجموع دادهی دولتی رسمی ریشه میگیرند که آمارگیری را شامل میشود. این نگرشی است که اغلب با تحقیق متذکران اجتماعی همراه است. نگرش ذهنی به صورت خاص طراحی شده است تا دادهی اولیه را در سطح فردی یا بدون تجمع با استفاده از شیوههای تحقیقی اجتماعی که تمرکز آن بر رفتارهای افراد و ارزیابی جنبههای مختلف کیفیت زندگی در سطح عمومی و کیفیت زندگی شهری بهطور خاص و ویژه جمعآوری کند (2001 ,Marans and Stimson). کیفیت زندگی یک ساختار پیچیدهی چندبعدی است که به نگرشهای چندگانهای از جنبههای نظری مختلف نیاز دارد. تلاشهای بسیاری برای تعریف اجزای کیفیت زندگی در اصول مختلف شدهاست. بیش از 100 تعریف از کیفیت‌زندگی در آثار ادبی مورد توجه قرار گرفته‌است (2012:87 ,et al Serag El Din).کیفیت زندگی به زندگی روزمره‌ای اشاره دارد که توسط غذای‌سالم و آبوهوای تمیز، لذت از فضاهای باز و آزاد و مجموعهی آبها، حراست حیاطوحش و منابع‌طبیعی، امنیت از وقوع جرم و حفاظت در برابر اشعه و مواد سمی بهبود مییابد. حتی ممکن است بهعنوان مقیاس انرژی و قدرتی تعریف شود که به یک فرد داده میشود تا امکان لذت بردن از زندگی را فراهم کند و بر چالشهای زندگیاش بدون توجه به ناتواناییهای آن غلبه کند (2012 ,Business Dictionary).
جدول 1- بررسی دیدگاه‌های مختلف در تعریف کیفیت زندگی
|
پژوهشگر |
خصلت برجسته موجود در تعریف |
|
سراج الدین و دیگران |
ساختار پیچیده، چند بعدی |
|
دیکشنری آزاد |
رضایت از زندگی ناشی از سلامت مناسب، رفاه، روابط خوب و... در عوض پول |
|
واژه نامه تجاری |
غذای سالم و آب و هوای تمیز، لذت از فضای باز و آزاد و مجموعه آبها، حراست حیاط وحش و منابع طبیعی، امنیت از وقوع جرم و حفاظت در برابر اشعه و مواد سمی |
|
اپلی و منون[1] |
قابلیت زندگی در یک منطقه، میزان سطح جذابیت در یک منطقه |
|
داس[2] |
عامل رفاه یا بدبختی افراد |
|
مک کرا و همکاران[3] |
زندگی خوب، زندگی با ارزش، زندگی متقاعد کننده و زندگی شاد |
|
مولیگان و همکاران[4] |
رضایت فرد از شرایط فیزیکی و بشری پیرامونش |
|
رضوانی و منصوریان |
مفهوم نسبی و چندبعدی بسته به زمان، مکان، ارزش‌های اجتماعی و فردی |
|
کاتر[5] |
شادمانی فردی، رضایتمندی از زندگی و محیط به همراه امیال و نیازها، فاکتورهای محسوس و نامحسوس تعیین کننده خرسندی کامل |
|
بولینگ[6] |
دارا بودن منابع ضروری برای تامین نیازها، خواسته‌ها و امیال، شرکت در فعالیت‌ها، توانمندی، توسعه فردی، خودباوری و مقایسه رضایتمندی بین خود و دیگران |
|
سازمان جهانی بهداشت |
ادراک فردی از شرایط زندگیشان در ارتباط با فرهنگ و سیستم ارزشی که در آن زندگی کرده و در ارتباط با اهداف، انتظارات، استانداردها و توجهات آنها |
|
پاسیون[7] |
وضعیت محیطی که مردم در آن زندگی می‌کنند(مانند آلودگی و کیفیت مسکن) و برخی صفات خود مردم (مانند سلامت و تندرستی) |
|
شلمر و مولر[8] |
زندگی خوب داشتن و احساس رضایت از زندگی، میزان واقعی رفاه تجربه شده توسط افراد و گروهها در اجتماعی و اقتصادی |
|
مک گرگور[9] |
میزان برخورداری فرد، وابسته به آزادی برای رسیدن و نرسیدن به موفقیت و آگاهی از فرصت‌های واقعی فرد نسبت به دیگران |
|
گروه هوکول Whoqol Group |
ادراک فردی از وضعیت زندگی در متن نظامهای فرهنگی و ارزشی جامعه و در رابطه با اهداف، انتظارات و استانداردهای فرد |
|
پالPal |
ویژگیهای کلی اجتماعی و اقتصادی محیط در یک ناحیه، معیاری برای سنجش میزان برآورده شدن نیازهای روحی روانی و مادی جامعه و خانواده |
3-2- محله پایدار: با تکیه بر تعاریف توسعه پایدار و محله‌های شهری، محله پایدار را میتوان این‌گونه تعریف کرد: محلهای است دارای فضاهای با مقیاس انسانی، شبکه‌ای از خیابانها و میدان‌های محلی، ترکیبی از کاربریهای محلی، کاربریهای مختلط محلی برای سرزندگی؛ خیابانها و فضاهای باز محله، تسهیلات و خدمات روزمره، کمترین تأثیرات منفی بر محیط‌زیست، احساس تعلق به مکان ابزارهایی برای تشویق مردم به احساس مسئولیت در برابر محله باشد(2005:387 ,Cowan). بهطورکلی محلات پایدار، مکان‌هایی تعریف شده‌اند که در آنها مردم می‌خواهند در زمان حال و آینده زندگی کنند، به محیط سکونت خود حساسند و برای ارتقای کیفیت زندگی با یکدیگر همکاری می‌کنند. این محله‌های پایدار، امن هستند و به خوبی طراحی شده‌اند و فرصت‌های برابر و خدمات مناسب را برای همه مردم ایجاد می‌کنند(ملکی، حبیبی، 1390 : 115).
جدول 2- بررسی دیدگاه‌های مختلف در پایداری محلات
|
محقق، کشور، نهاد، کنفرانس/ سال |
معیارهای پایداری در سطح محله |
|
دستور کار 21، 1987 |
دستیابی به سرپناه، مدیریت مناسب، برنامهریزی کاربری زمین و ارتقای مقررات زیر ساخت‌ها، سامانه انرژی و حمل و نقل، صنعت ساختمان، منابع انسانی و مدیریت مناطق در معرض بلایای طبیعی |
|
ویلر، 1998 |
ایجاد پایداری در محله بوسیله ایجاد کاربریهای فشرده و محلی، استفاده کمتر از اتومبیل، آلودگی و ضایعات کمتر، استفاده بهتر از منابع، مسکن مناسب برای همه، خودکفایی در محله، مشارکت در امور و حفاظت از فرهنگ محلی. |
|
کشور کانادا، 2001 |
دستیابی به پایداری محله در سه سطح ساختمان، سایت توسعه و ساختار راستای توجه به حفاظت اکولوژیکی، تراکم و طراحی شهری، توسعه درون شهری، مراکز محلهای، اقتصاد محله ای، حمل و نقل پایدار، مسکن ارزان قیمت، محله زیست پذیر، فاضلاب و آبهای جاری، انرژی، بازیافت محلی. |
|
کنفرانس بین‌المللی بریستول (اتحادیه اروپا)، 2005 |
دستیابی به محله‌های پایدار از طریق رشد اقتصادی، برقراری عدالت اجتماعی، دادن نقش مناسب به محله‌ها، ایجاد توازن بین مسائل اقتصادی و اجتماعی و محیطی، و تأمین نیازهای نسل حاضر و آینده. |
|
کشور انگلستان، 2005 |
تأمین مسکن‌های مناسب برای مردم، حمل نقل عمومی مناسب، مدارس، خدمات درمانی، فروشگاه‌های محلی و محیط امن و پاک از طریق دستیابی به محیط فعال و فراگیر و امن، اداره مناسب از طریق مشارکت فراگیر، حساسیت به محیط زیست، طراحی و ساخت مناسب، دسترسی مناسب، رونق اقتصادی، خدمات مناسب، مساوات برای همه. |
مأخذ: (ملکی و حبیبی، 1390 :118)
3- تحلیل یافته‌ها
1-3- وضعیت کیفیت زندگی در محله قلعه بر مبنای شاخصها
-شاخص کالبدی: زیرشاخص‌های آن عبارت است از وضعیت کیفی مسکن، عمر بنا، تعداد طبقات، نوع مصالح ساخت، کیفیت ابنیه، وضعیت سیمای بصری در محله، وضعیت پوشش خیابانها، دسترسی به مراکز آموزشی، دسترسی به مراکز بهداشتی- درمانی، دسترسی به مراکز خرید؛ که در ادامه وضعیت آنها مورد بررسی قرار گرفته‌است.
- وضعیت کیفی مسکن: با توجه به نتایج حاصل از پرسشنامهها، 48.2%ساکنین وضعیت کیفی منازل خود را متوسط، 18.6% زیاد و 14% در سطح خیلی زیاد ارزیابی کرده‌اند و 20% مابقی نظر مساعدی در خصوص وضع کیفی منازل نداشتند.
- قدمت ساختمان: ساختمان‌ها از نظر قدمت به سه دسته نوساز، 5 تا 30 سال و 30 سال به بالا تقسیم شد. 56.8% از ساکنین دارای منازل مسکونی با قدمت بین 5 تا 30 سال هستند که بیشترین سهم را نسبت به خانه‌های نوساز و خانه‌های با قدمت بالای 30 سال به خود اختصاص داده است.
- تعداد طبقات: بیش از 90 % از ساختمانهای محله قلعه یک طبقهاند. ساختمانهای دو طبقه در امتداد محورهای اصلی و نیز برخی از ساختمانهای شمال محله را شامل میشوند.
- کیفیت ابنیه: بخش اعظم بناها در سطح محله، ابنیه مرمتی(9/28%) و قابل نگهداری (9/48%) هستند. (مهندسان مشاور رای فن، 1390، 97).
- مصالح موجود در بافت: غالب بناهای محله قلعه از سازه‌های آجر و چوب (2/40 %) و آجر و آهن(9/30%) است. سازه‌های آجر و آهن و اسکلت فلزی، بیشتر در بخشهای نوساز و اطراف معابر اصلی محله قرار دارند. با نفوذ به داخل بافت، سازه‌های آجر و چوب، خشت و چوب و سایر سازه‌ها به چشم می‌خورد. سهم بسیار ناچیزی از سازه بناهای این محله به اسکلت بتنی و سیمانی اختصاص یافته است
- کیفیت پوشش معابر: در معابر داخلی سیمای زمین در ذهن ساکنان مناسب نیست و فاقد مبلمان و عناصر شاخص شهری است. کفسازی اغلب معابر آسفالت است. هرچند، کوچهها و معابر، خاکی و فاقد کفسازی هم به چشم می‌خورد. کیفیت آسفالت برخی از معایر نامناسب است و در معابر پیرامونی هم کمبود مبلمان مناسب وجود دارد.
- مبلمان شهری: با توجه به برداشت‌های میدانی صورت گرفته، محله فاقد مبلمان شهری مناسب جهت استفاده شهروندان است. نیمکت برای نشستن، صندوق صدقه، تابلوهای راهنمای مسیر، تیر چراغ برق و. .. در این محله کمتر وجود ندارد و آنچه که هست، کیفیت نامناسبی ندارد. محل ایستگاه‌های تاکسی و خطوط اتوبوس در خیابانهای مجاور هم مشخص نیست.
-کیفیت سیمای بصری محله: منظر شهری درون بافت عمدتاً از دو گونه معماری که در ارتباط مستقیم با مورفولوژی بافت و تیپولوژی مسکن قرار دارند، تاثیر پذیرفته‌است. ویژگی منظر شهری بر اساس نوع همجواری‌های همگن، از معماری‌های بومی و هماهنگ بدون دخل و تصرف تا معماری‌های یکنواخت و بدون کیفیت زیبایی‌شناسی و اقلیمی و یا سنتی متغیر است. خرد شدن دانه‌بندی‌های پلاک‌های بزرگ و متوسط درون بافت که با معماری متاخرتجدید بناشده‌اند، همگن بودن بافت و تنوع فضایی را تحت تأثیر قرار داده‌است. مناظر شهری داخل بافت، حوزه‌های تقریباً یکپارچه‌ای از همجواری تعداد گونه معماری بومی سنتی به وجود آورده‌است. استقرار الگوی یکسان در شکلگیری سقف‌ها، مصالح نما، عناصر و جزییات ساختمانی مؤثر و تناسبات نزدیک به هم مناظر شهری همگون از مشخصات عمومی بافت موردمطالعه است. با توجه به مصالح مورد استفاده و با توجه به سیمای ظاهری ساختمانهای محدوده مورد نظر میتوان دریافت که سیمای بصری محله دارای کیفیت پایینی است(شکل3).
شکل 3- مجموعه نماهای موجود در محله قلعه شهر بافق، مأخذ: نگارندگان
- مقیاس عملکردی کاربریها
- تجاری: زمین مورد نیاز برای کاربری تجاری به شعاع عملکرد آن بستگی دارد که از سطح واحد همسایگی شروع و تا منطقه شهری و بالاتر از آن را شامل میشود. خردهفروشی عملکرد تجاری است که در مقیاس محلهای اهمیت دارد و در برآوردن نیازهای فوری و روزمره ساکنین محلات و توزیع خدمات و کالا در شهر اهمیت دارد. جمعیت تحت پوشش خرده فروشی‌ها در محلات 7000-5000 نفر و محل همجواری خردهفروشی‌ها بهتر است در نزدیکی دسترسیهای محله و ترجیحا جزء بافت مرکز محله باشد و فضای کافی برای پارکینگ خودروها وجود داشته باشد(پورمحمدی،1392، 52).
- آموزشی: شعاع عملکرد مفید دبستان طبق استانداردهای موجود نباید از 700 متر تجاوز نماید (پورمحمدی، 1392، 56). یک دبستان پسرانه در جنوب محله و یک هنرستان‌دخترانه‌در‌غرب‌محله و‌یک‌مرکز‌آموزش استثنایی در مرکز محله واقع شده است که همانگونه که در شکل 4 دیده میشود حدودا کل محله را تحت پوشش قرار داده‌است. در محدوده مورد نظر کودکستان، راهنمایی و دبستان دخترانه وجود ندارد و ساکنین برای تحصیل فرزندان مجبور به استفاده از مدارس موجود در محله‌های اطراف هستند که از این لحاظ کمبود احساس میشود.
- درمانی: استانداردهای مربوط به کاربری بهداشتی و درمانی در مقیاس ناحیه و بالاتر از آن مطرح است. یک درمانگاه بایستی حداقل 2000 و حداکثر 4000 خانوار را تحت پوشش قرار بدهد، در ایران شعاع دسترسی درمانگاه 750-650 متر است (پورمحمدی،1392، 60-59). همانگونه که در شکل 4 دیده میشود مراکز درمانی موجود کل محدوده را تحت پوشش قرار داده است و از این لحاظ هیچ کمبودی احساس نمی شود.
شکل 4- شعاع عملکردی کاربری آموزشی و بهداشتی- درمانی محله قلعه بافق، مأخذ: نگارندگان
در یک جمع‌بندی از وضعیت شاخص‌های کالبدی میتوان به موارد زیر اشاره کرد: - اراضی‌بایر در‌محدوده در‌حال حاضر از جمله معضلات محدوده هستند که‌باید با توافق مالک به کاربری پیشنهادی طرح تفصیلی تبدیل و احداث شوند.
-ایستگاه راه آهن نزدیک به محدوده بر آلودگی صوتی تاثیر منفی نهاده و عملکرد محدوده را مختل کرده است.
- قطعات زمین باز و مخروبهها در قسمت‌های مختلف به مکان تجمع‌زباله و‌ضایعات‌ساختمانی تبدیل شدهاست.
- قطعات فرسوده ونامقاوم مسکونی بویژه در اطراف آثار تاریخی‌و ثبتی‌موجود تهدید جدی برای این‌آثار هستند.
- غالب کاربریهای موجود اعم از مسکونی و تجاری و... دارای نمای بصری نامطلوباند.
- فرسودگی برخی واحدهای تجاری موجود و متروکه و بلا استفاده بودن غالب آنها در محدوده موجب کاهش امنیت و عدم رونق اقتصادی محله شده است.
-روند تخریب باغات و تغییرکاربری آن به واحدهای مسکونی، شبسازیهای خلاف ضابطه در میان مزارع اطراف محدوده که پس از احداث، درخواست استفاده از خدمات و تاسیسات را دارند که بعنوان اضافه بار بر شبکههای موجود فشار وارد میآورند.
- امکان توسعه فیزیکی محله بدلیل محدودیتهای ناشی از عوامل طبیعی و مصنوع وجود ندارد(شکل 5).
- به‌علت فرسودگی‌و‌کیفیت نامناسب ابنیه موجود، وجود مصالح‌نامناسب و عدم‌رعایت آئیننامه 2800 در ساختوساز، احتمال خسارت در اثر حوادث طبیعی بالاست.
شکل 5- موانع توسعه فیزیکی محله قلعه، مأخذ: نگارندگان
- شاخص‌های اجتماعی
- ویژگیهای جمعیتی: برآورد نیازمندیهای موجود و آینده هر زیستگاهی با توجه به جمعیت و میزان آن صورت میگیرد و تحولات و ساختار جمعیت به خوبی، برنامهریز‌را در راه برنامهریزی برای‌آینده هدایت میکند. جمعیت محله قلعه 2150 نفر و500 خانوار‌است. تراکـم‌خالـص‌و ناخالص مسکونی به ترتیب 120 و 7/149 نفر در هکتار می‌باشد. نسبت جنسی محدوده مورد نظر 101 نفر مرد در مقابل 100 زن است که یک نسبت معمول به حساب می‌آید.
- عناصر، اماکن و گرههای شاخص و فضاهای هویتزا: همانگونه که بیان شد محله قلعه یکی از محلات قدیمی شهر بافق است و از هسته‌های شکلگیری این شهر است. از جمله عناصر و اماکن و فضاهای هویتزا در محدوده قلعه مقبره پیرمراد، ساباط قلعه، حمام قلعه، آب انبار قلعه، مسجد قلعه را میتوان نام برد. از میان این اماکن و عناصر، ساباط، آب انبار، حمام قلعه و مقبره پیرمراد جزء آثار ثبت ملی محسوب میشوند.
- امنیت اجتماعی: نظر به اینکه 65.8% از پاسخدهندگان وضعیت ارتکاب به اعمال ناشایست را درمحله، بسیار کم ارزیابی کردند و تنها 2.8% وضعیت ارتکاب به اعمال ناشایست‌را بسیار‌زیاد‌دانستند، ارتکاب‌به اعمال ناشایست در محله قلعه از دیدگاه ساکنین این منطقه در سطح بسیار کم اتفاق می‌افتد. وجود پیوند قوی بین ساکنین و نظارت اجتماعی بسیار بالا،یک مزیت اجتماعی این محله است.
- احساس تعلق به محله: برای سنجیدن احساس تعلق دو زیر شاخص مدت سکونت و میزان تمایل ساکنین به ادامه زندگی در محله، مورد بررسی قرار گرفت. طول مدت سکونت اکثر ساکنین محله بیشتر از 20 سال است (71.7%) و تنها 28.3% از ساکنین را با قدمت سکونت کمتر از 20 سال تشکیل میدهند و تنها 30.5% از ساکنین مایل به ترک محل زندگی خود هستند. بیشترین‌علت وابستگی و تمایل به سکونت در این محله، قیمت مناسب مسکن (24.22%) و پس از آن نزدیکی به خویشاوندان (22.42%) است. تعلق خاطر به محله، نزدیکی به محل کار، منزلت اجتماعی‌محله و دسترسی‌ترافیکی‌مناسب سایر عواملی هستند که سهم کمی از عوامل‌تمایل به سکونت‌ساکنین‌را‌شامل‌می‌شوند. 69.5% از پاسخدهندگان تمایل به ادامه سکونت در محله دارند و از میان ساکنینی که قصد ترک محله را دارند عواملی از قبیل فرسودگی مسکن با سهم 15.7% و‌منزلت پایین اجتماعی محله 6.7% از جمله دلایل تمایل به عدم سکونت در این‌محله هستند و بیشترین سهم را در میان سایر عوامل از قبیل، وجود آسیب اجتماعی 0.9%، دوری از محل کار 0.9% دارند.
- وجود سرمایه‌های اجتماعی: در ارتباط با سرمایه‌های اجتماعی در محله دو زیر شاخص اعتماد و مشارکت در قالب گویه‌هایی در پرسشنامه مورد بررسی قرار گرفت. در بررسی وضعیت اعتماد همسایگان به یکدیگر، وضعیت اعتماد ساکنین به مدیران و اعضای شورای شهر و قابل اعتماد بودن مردم محله 44.20% از پاسخدهندگان موافق و 33% بسیار موافق به وجود اعتماد در محله هستند و 22.8% مابقی ساکنین نظری در این خصوص ندارند. بنابراین وضعیت اعتماد را در این محله میتوان مناسب تلقی کرد. در خصوص مشارکت مردم محله در مراسم سنتی و مذهبی، مشارکت در طرح‌های بهسازی-نوسازی، مشارکت در امور مختلف سیاسی‌و انتخابات، و مشارکت غیررسمی با کمک و یاری رساندن به همسایگان و دوستان در روزهای سخت، نتایج حاصل از پرسشنامه نشان داد: 55% از پاسخدهندگان با وجود مشارکت در محله بسیار موافق، 32% موافق و 7.6% مخالف‌وجود آن‌در‌محله‌هستند.بنابراین‌وضعیت مشارکت در این محله را میتوان مناسب تلقی کرد. اما، میزان رضایت ساکنین از عملکرد مدیران و مسئولان و وضعیت امید به پیشرفت و بهبود زندگی در محله قلعه وضعیت مناسبی ندارد. تنها 25.4% از پاسخدهندگان، وضعیت عملکرد مدیران و امید به پیشرفت و بهبود زندگی را در این محله خوب ارزیابی کرده‌اند. 31.4% این شاخص را بسیار ضعیف و 19.2% این شاخص را ضعیف می‌دانند. در‌خصوص میزان مصرف مواد مخدر، 50% از‌پاسخ دهندگان، میزان آن را بسیار ضعیف و ضعیف ارزیابی و از 50% باقیمانده، 45.8% میزان مصرف مواد را متوسط و تنها 5.4% این شاخص را در سطح زیاد می‌دانند.
- شاخص‌های اقتصادی
- قیمت زمین: طبق بررسیهای صورت‌گرفته و مصاحبه با متخصصین املاک محله مورد نظر، بها و‌ارزش زمین‌های محدوده نسبت به دیگر محلات و قسمت‌های دیگر شهر بخصوص محله‌های با کیفیت بالاتر از جمله چهارده معصوم و خیابان امام رضا؛ بسیار پایین‌تر بوده و تفاوت فاحشی در قیمت‌ها وجود دارد. تنها اراضی باارزش، اراضی‌مسکونی جبهه اول خیابان پیرمراد هستند که بالاترین ارزش زمین مسکونی را دارا هستند. همینطور در ارتباط با ارزش‌افزوده نیز، ارزش‌افزوده زمین‌های‌محدوده به نسبت متوسط ارزش افزوده محلات دیگر شهر، در سطح بسیار پایین‌تری قرار دارد بطوری که طی ده سال اخیر قیمت‌ها تغییر زیادی نداشته‌اند.
- اشتغال و بیکاری و وجود فرصت‌های شغلی متنوع و متعدد: نرخ بیکاری شهرستان بافق طبق آخرین سرشماری ملی 7/11 درصد بوده که نرخ بیکاری مردان 5/8 و نرخ بیکاری زنان در شهرستان 5/27 درصد برآورد شدهاست که محدوده مورد نظر را نیز شامل میشود. این سطح نرخ بیکاری از حد متوسط نرخ بیکاری استان که برابر با 2/11 درصد است بالاتر است. 8/72 % از ساکنین محدوده را افراد 10 ساله و بیشتر تشکیل میدهند که 65 % از این گروه جمعیت فعال در محدوده هستند. با توجه به بررسیهای انجام شده شغل ساکنین محدوده را میتوان به صورت کارمند، آزاد و کارگر در نظر گرفت، که گروه شغلی آزاد نیز شامل مغازه‌دارانی است که عمدتاً دارای فعالیت‌های تجاری خردهفروشی میباشند. فرصت‌های شغلی در محدوده از تنوع و تعدد پایینی برخوردار است و گروه شغلی آزاد و همچنین کارگرانی که عمدتا خارج از محدوده در معادن اطراف شهر مشغول به کارند، عمده ترین گروه شغلی در محدوده را شامل میشوند. اکثر ساکنین (41%) وجود فرصت‌های شغلی متنوع در محله را بسیار ضعیف، 29% ضعیف، 22% متوسط و تنها 8% وجود فرصت‌های شغلی متنوع در محله را خوب می‌دانند. لذا، به طور کلی وضعیت فرصت‌های شغلی در این محله در سطح ضعیفی قرار دارد.
- فاصله تا محل کار: محل کار اکثر سرپرستان خانوار در این محله (67%) در محدوده شهر، 26.8%، خارج از محدوده شهر و تنها 1.2% داخل است.
- میزان‌رضایت از موقعیت شغلی: اکثر ساکنین رضایت بسیار مناسبی از موقعیت شغلی خود ندارند به طوری که 35.2%، میزان رضایت خود را در سطح متوسط ارزیابی کرده و تنها 6.8%، رضایت بسیار خوبی از موقعیت شغلی خود دارند.
- درآمد خانوارها: بیش از 50% از ساکنین سطح درآمد متوسطی دارند. در این بررسی، 33.4% سطح درآمد ضعیف و تنها 4.8%سطح درآمد بسیار خوب و 7.8% سطح درآمد خوبی را در این محله دارند بنابراین با توجه به این اطلاعات میتوان دریافت که بیش از 80% ساکنین از درآمد متوسط و ضعیفی برخوردارند.
- نوع تصرف منزل مسکونی: 80% افراد محله، نسبت به منزل مسکونی خود مالکیت داشته و 20% در منازل استیجاری سکونت دارند. با توجه به آنکه 70% از افراد پاسخدهنده سابقه سکونت بیش از 20 سال دارند، سهم بالای مالکیت شخصی در محله طبیعی است.
- اجزاء، عناصرو اماکن واجد ارزش و درآمدزا در در بافت: با توجه به وجود بقعه پیرمراد و تاسیس پارک پیرمراد در جوار آن و عملکرد فرا محلهای این زیارتگاه، از این پتانسیل بهره گرفته شده و موجب رونقبخشی اقتصادی در این محله شده است. این بنا از لحاظ تاریخی دارای قدمت تاریخی است و همکنون جزء آثار ثبت ملی محسوب میشود. همچنین حمام، آب انبار و ساباط قدیمی قلعه در محله که دارای قدمت تاریخی بوده و از آثار ثبتی محسوب میشوند. با استفاده از مخروبههای موجود در اطراف این بناها و ایجاد کاربریهای سازگار میتوان از انها در رونق اقتصادی محله استفاده نمود. در مجموع، پائین بودن و ثابت نبودن درآمد خانوار در محدوده باعث عدم امکان سرمایهگذاری جهت نوسازی بافت و نیز عدم استطاعت مالــی ساکنین جهت بدنهسازی و نمــاسازی ساختمــانها و ایجاد ساختمانهایی با کیفیت شده است. همچنین، ضعف اقتصادی ساکنین باعث کاهش کیفیت بناها وکاهش قیمت زمین و اجاره در محله شده است و این عامل سبب افزایش مهاجرت افراد غیر بومی (بیگانه) و کمدرآمد به بافت، افزایش فرسودگی کالبدی و کاهش شأن اجتماعی در محدوده شده است. کیفیت پائین محدوده برای سکونت، عامل کاهش جذابیت سرمایهگذاری در حوزه مسکن است.
- شاخص‌های خدماتی
- شبکه دسترسی و معابر: معابر محله با 44362 متر مربع مساحت و سهم 3/15 % از سطح محله، از نظر سلسله مراتب عملکردی، فرعی‌درجه2محسوب وکیفیت زیرسازی اغلب معابر آسفالت است. در محدوده سلسله مراتب در شبکه معابر رعایت نشده و شبکه آمد و شد سواره در وضعیت نامطلوبی است، تداخل سواره و پیاده در محدوده دیده میشود. عدم رعایت سلسله مراتب دسترسی در شبکه معابر موجب افزایش حجم ترافیک شده است: کسانی که وارد محدوده میشوند به دلیل کم بودن عرض‌معابر، نبود پارکینگ عمومی، عدم تعریف ورودی‌مناسب‌و‌خوانا نبودن شبکه‌رفت‌و آمد به خصوص در‌محدوده اطراف‌مساجد‌محله(که اغلب در شاهراه اصلی کوچه‌قلعه‌واقعاند) نمیتوانند به راحتی از محدوده خارج شوند. فرسودگی‌و‌عدم‌تجهیز‌مناسب پیادهروها به مبلمانهای‌شهری در‌مسیرهای تفکیک‌شده عبور‌افراد‌را با مشکل مواجه میکند. وجود برخی از کوچهها و معابر باریک و کم‌عرض یکی از معضلات موجود در محدوده‌است که امکان امدادرسانی را در محدوده به هنگام وقوع خطرات و‌سوانح‌طبیعی‌مشکل کردهاست. وضعیت شبکه دسترسی محله از نظر‌ساکنین با زیرشاخص‌های وضعیت‌راه‌های دسترسی داخل محله، دسترسی به ایستگاه‌های حمل و نقل عمومی، انتظار در ایستگاه‌های حملونقل عمومی، روشنایی در سطح معابر در طول شب؛ مورد سنجش قرار گرفت. با توجه به اطلاعات بدست آمده 34% از پاسخدهندگان این وضعیت را ضعیف، 38% متوسط و تنها 23% این شاخص را خوب ارزیابی کردند.
- امکانات‌وتسهیلات‌شهری: امکانات و‌تسهیلات شهری با‌استفاده‌از متغیرهای‌رضایت از‌دسترسی به مراکز تجاری، رضایت از دسترسی به مراکز بهداشتی- درمانی، رضایت از فضاهای آموزشی–فرهنگی، رضایت از امکانات تفریحی–ورزشی؛ مورد سنجش قرار گرفت.44% افراد پاسخدهنده وضعیت این شاخصها را ضعیف و 39% بسیار ضعیف ارزیابی کردند و تنها 6% از امکانات و تسهیلات شهری رضایت داشتند. بنابراین وضعیت این شاخص در این محله چندان مناسب نیست.
- محل تهیه نیازهای روزانه ساکنین: اکثر ساکنین محله، 55.2%، نیازهای روزانه خود را از مرکز شهر تامین کرده و مابقی، 40.2%، نیازهای روزانه خود را از خیابانهای اطراف تامین می‌کنند.
- تأسیسات زیربنایی: 100 % ساکنین محله از نعمت آب‌و برق برخوردارند اما نکته قابل ذکر، استفاده نادرست برق بطور غیررسمی و غیرمجاز توسط برخی از ساکنین است. در حال حاضر سیستم گازرسانی به شهر بافق به صورت کامل انجام نپذیرفته و محله قلعه اکنون فاقد این سیستم است. هر چند در سال‌های آتی تحت پوشش قرار خواهد گرفت.شهر بافق بدلیل استقرار دردشت هموار و شیب بسیار اندک، در مواقع بارندگی، معابر محله قلعه مانند سایر خیابانها و معابر شهر به دلیل عدم وجود شبکههای جمعآوری روانابهای سطحی، شهر دچار آب گرفتگی میشود. بعلاوه محله قلعه فاقد سیستم فاضلاب شهری است و دفع فاضلاب در حال حاضر بصورت از طریق چاه‌های جذبی انجام میشود.
- شاخص‌های زیستمحیطی
- انواع آلودگیها و سیستم جمعآوری فاضلاب و آبهای سطحی: آلودگی‌هوا‌و‌آب‌در‌محدوده‌وجود ندارد. هوای‌محدوده تقریبا در‌سطح مطلوب و‌عاری از آلودگی است. کیفیت‌آب شرب‌از نظر‌آلودگی در وضعیت مناسب است، ولی به دلیل شور بودن آب در شهر بافق جایگاههایی برای تهیه آب شیرین در این محله و محلات دیگر‌شهر‌وجود دارد. به دلیل‌نقش‌عبوری‌محله و همچنین مجاورت‌محدوده با ایستگاه راه‌آهن میزان آلودگی صوتی در‌سطح‌نسبتاً‌بالایی توسط‌ساکنین‌ارزیابی‌شد. نبود سیستم جمع‌آوری‌فاضلاب‌در‌محدوده عامل‌عمده‌الودگی‌در محله‌است. فاضلاب واحدهای مسکونی با‌جاری‌شدن‌در کوچهها با‌طی مسیرهای طولانی‌روی سطح زمین باعث آلودگی‌مسیر‌حرکت میشوند. سیستم جمعآوری آبهای سطحی در محورهای اصلی محدوده از کیفیت نامناسبی برخوردار است و در معابر‌داخلی محدوده، این سیستم وجود ندارد.
-بهداشت: وضعیت بهداشت عمومی محله با شاخص‌های‌برنامه‌جمع‌آوری‌زباله‌ها و‌برنامه‌رفت‌و‌روب در محله، وضعیت دفع آبهای سطحی در محله، کیفیت آب آشامیدنی، آلودگی صوتی ناشی از صدای قطار مورد سنجش قرار گرفت. 56.4%، وضعیت بهداشت را متوسط، 26.4% ضعیف و تنها 16.6% وضعیت بهداشت را در سطح خوب تلقی کرده‌اند.
- سلامت: وضعیت‌سلامت با استفاده از بررسی وضعیت شیوع‌بیماری‌های‌خاص‌در‌محله (از‌جمله‌سالک) ارزشیابی شد. 90% وضعیت سلامت را مناسب ارزش‌دهی کردند. 2-3-سنجش‌کیفیت زندگی محله قلعه با استفاده‌از مقیاس دوقطبی: با استفاده از روش‌های مختلفی میتوان شاخص‌های کیفی‌را به شاخص‌های کمی تبدیل‌کرد؛ ولی بهترین روش، روش‌هایی هستند که از مقیاسهای فاصلهای و رتبه‌ای یا مقیاس دو قطبی استفاده می‌نمایند که به قرار زیر است.
شکل 6- مقیاس دو قطبی فاصلهای، مأخذ: (مرادی و اخترکاوان،1388، 122)
این‌اندازه‌گیری، برای برخی‌شاخصها مانند درآمد‌با جنبه مثبت است. چنانکه هرچه درآمد بیشتر باشد، میزان مطلوبیت آن نیز افزایش مییابد. این نوع اندازه‌گیری، برای شاخص‌هایی با جنبه منفی نیز به کار گرفته میشود. بوسیله روش مقیاس دوقطبی فاصلهای میتوان داده‌های کیفی‌بدست‌آمده‌را‌به‌داده‌های‌کمی‌تبدیل‌و‌با‌گرفتن میانگین مقدار کمی شاخصها میتوان میزان کیفیت موجود در ابعاد مختلف‌محله‌را (با توجه به سطح متوسط که عدد 5 در‌مقیاس‌دوخطی‌فاصله‌ای‌است) ارزشگذاری و سنجش نمود.میانگین‌بدست‌آمده، سطح‌کیفیت را در ابعاد مختلف بدست میدهد. سپس با محاسبه میانگین کلی ابعاد مورد پژوهش، میتوان سطح‌کلی کیفیت‌زندگی را‌بدست آورد.
جدول 3- محاسبه کمی شاخص‌های تحقیق
|
زمینه اصلی(بعد) |
شاخص |
وضعیت |
تبدیل کمی شاخصها |
میانگین |
|
اجتماعی |
1- میزان امنیت اجتماعی 2- احساس تعلق ساکنان به محله 3- وجود سرمایه‌های اجتماعی 4- سطح تحصیلات 5- رضایت از عملکرد مدیران و مسئولان و وضعیت امید به پیشرفت و بهبود زندگی 6- وضعیت مصرف مواد مخدر در محله |
نسبتا بالا زیاد نسبتا زیاد نسبتا زیاد
نسبتا ضعیف کم |
8 7 8 8
2 7 |
6.66 |
|
اقتصادی |
1- وجود فرصت‌های شغلی متنوع و متعدد 2- فاصله تا محل کار 3- میزان رضایت شغلی 4- سطح درآمد خانوارها 5- نوع مالکیت مسکن 6- متوسط قیمت زمین |
بسیار کم نسبتا زیاد متوسط به بالا متوسط به پایین کم(پایین) کم |
1 2 6 4 8 3 |
4 |
|
کالبدی |
1- وضعیت کیفی مسکن 2- عمر بنا 3- تعداد طبقات 4- نوع مصالح ساخت 5- کیفیت ابنیه 6- وضعیت سیمای بصری در محله 7- وضعیت پوشش خیابانها 8- دسترسی به مراکز آموزشی 9- دسترسی به مراکز بهداشتی- درمانی 10- دسترسی به مراکز خرید |
متوسط نسبتا زیاد کم (اغلب یک طبقه) ضعیف (نامرغوب) بسیارپایین ضعیف ضعیف متوسط نسبتا خوب بسیار کم |
5 2 7 3 1 3 3 5 8 1 |
3.8 |
|
خدماتی |
1- امکانات و تسهیلات شهری 2- وضعیت تهیه نیازهای روزانه ساکنین 3- دسترسی 4- وضعیت تهسیلات زیربنایی(آب، برق وگاز) |
ضعیف ضعیف(مرکز شهر) ضعیف نسبتا بالا(مطلوب) |
3 3 3 8 |
4.25 |
|
زیست محیطی |
1- بهداشت عمومی 2- سلامت عمومی |
متوسط به پایین سطح بالا |
4 7 |
5.5 |
مأخذ: نگارندگان
جدول 3 میانگین وضعیت شاخص‌های کیفیت زندگی در محله قلعه را در ابعاد مختلف کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، خدماتی و زیست محیطی نشان میدهد. بر‌اساس‌دادههای مندرج در این جدول: بعد کالبدی در میان دیگر ابعاد با امتیاز 3.8 پایین‌ترین سطح و مولفه‌اجتماعی با امتیاز 6.66، بالاترین سطح را از‌لحاظ‌کیفی دارا هستند. با میانگین گرفتن از اعداد بدست آمده در ابعاد مختلف طرح، عدد 4.8 بدست‌آمد که نشان‌دهنده این است که به طور کلی کیفیت‌زندگی‌در‌سطح‌محله‌از‌سطح‌متوسط‌پایین‌تر‌است.
3-3- بحث: در مقایسه نتایج پژوهش‌های بررسی شده در قسمت پیشینه، با یافته‌های حاصل از پژوهش حاضر میتوان به نکات زیر اشاره کرد:
کیفیت محله چیذر از دیدگاه ساکنان آن، با استفاده از روش تحلیل رضایت-اهمیت، مورد ارزیابی قرار گرفت. و این نتیجه به دست آمد که محله چیذر در‌تمامی معیارهای منتخب، نیازمند اصلاح و‌تغییر است؛ بدین دلیل که میزان‌رضایت – اهمیت برای تمامی معیارها بیش از 1/0 است. بیشترین میزان پایداری در محله چیذر به این 9 معیار اختصاص دارد: پایینبودن سطح جرایم و برقراری امنیت، احساس مسئولیت ساکنان در برابر محله، توجه‌به‌میراث‌فرهنگی و تاریخی محله، سکونت قشرهای متنوع درآمدی درمحله، وجود کاربریهای محلی، کیفیت بالای خدمات، تأمین نیازهای روزانه‌ساکنان و تأمین مسکن برای اقشار مختلف، و نیز کمترین میزان کیفیت به‌عرض‌معابر، فضای سبز، فضا برای پارک خودرو مرتبط است. پایداری دیگر معیارها نسبی است. همچنین تحلیل رضایت- اهمیت مشخص ساخت که در سطح محله سه معیار راههای ارتباطی، فضا برای پارک خودرو و پارکهای محلی برای اصلاح و تغییر در اولویت قرار‌دارند. در سطح مسکن اولویت برای اصلاح و افزایش کیفیت، به اندازه آشپزخانه، تعداد و اندازه اتاق خواب‌ها و وجود حشرات در ساختمان اختصاص دارد.
در ارتباط با محله علیقلی آقا شهر اصفهان، این پژوهش با هدف معطوف کردن نگاه برنامه‌ریزان به جنبههای اجتماعی توسعه و بررسی ارتباط مفهوم سرمایه اجتماعی وکیفیت محیط کالبدی محلات شهری انجام گرفته است. در‌این‌پژوهش با‌استفاده‌از مدل‌تحلیل‌عاملی، به دسته‌بندی متغیرهای کیفیت محیط و وزن دهی آنها و همچنین با‌استفاده از ضریب همبستگی و‌تحلیل رگرسیون نوع و میزان ارتباط مفاهیم اصلی تحقیق مشخص گردیده است. نتایج نشان میدهد با توجه به ضرایب همبستگی پیرسون، میان متغیر ذهنی سرمایه‌های اجتماعی با متغیر عینی محیط‌کالبدی رابطه‌معنادار و مثبتی وجود دارد. همچنین متغیر محیط‌کالبدی نیز دارای رابطه‌معنادار و مثبتی با ماندگاری‌ساکنان در محله و مشارکت با مسئولان جهت بهبود‌وضعیت محله است. با استناد به نتایج به دست آمده، میتوان بیان داشت که با برنامهریزی برای ارتقا سرمایه اجتماعی ساکنان محلات میتوان شرایط بهتری از نظر کیفیت محیط در جهت رشد و اعتلای‌ساکنان در محیط محلات شهری فراهم نمود. همچنین رابطه مثبت و معنادار تمایل به ماندگاری و کیفیت محیط کالبدی بیانکننده نقش متغیر کیفیت‌محیط در‌تمایل به ادامه سکونت‌ساکنین‌در‌محله‌است. در بررسی کیفیت‌زندگی در محله یافت‌آباد تهران از نظر شهروندان، این نتیجه به‌دست‌آمد‌که‌وضعیت‌کیفیت‌زندگی‌در منطقه موردمطالعه در زمینه‌های محیطی، اقتصادی و اجتماعی از دید جامعه نمونه مطلوب ناست و تنها وضعیت حملونقل و ارتباطات‌در‌حد‌متوسط‌ارزیابی‌شد.بنابراین‌از‌بین گویه‌های مرتبط با کیفیت حمل و نقل و ارتباطات فقط میزان رضایتمندی‌از سیستم حملونقل عمومی با میانگین پاسخ 5/3 ارزیابی شد، متغیر ایمنی به هنگام عبور و مرور هم با میانگین پاسخ 2/2 در حد متوسط ارزیابی‌شد و در نهایت، متغیرهای تراکم پیادهروها در هنگام عبور و مرور شهروندان، کیفیت پیادهروها برای معلولین و سالمندان و کیفیت‌معابر (عرض و جنس( بسیار نامطلوب ارزیابی‌شد. در‌مورد‌متغیرهای‌کیفیت‌اجتماعی،یافته‌ها شرایط نامناسب گویه‌های مربوط را نشان میدهند. شاخص‌های اقتصادی جز در مورد هزینه‌خانوار که شرایط متوسطی را نشان میدهد در بقیه موارد از دید شهروندان نامطلوب‌است. در ارتباط با کیفیت‌محیطی، جز در مورد فضای‌سبز که شهروندان میزان رضایت متوسطی دارند در مورد سایر گویه‌ها رضایت بسیار پایینی دارد. در مجموع شهروندان از شاخص‌های ذهنی منتخب ومرتبط با کیفیت‌زندگی رضایت‌چندانی‌ندارند. در مورد شاخص‌های‌عینی کیفیت زندگی هم شرایط نامطلوبی برآن محله‌حاگم است به طوری که سرانه فضای سبز در مجموع 39/2 و سرانه خدمات تنها 09/0 مترمربع است.
کیفیت‌زندگی در شهر تایپه با استفاده از شاخص‌های ذهنی مورد ارزیابی قرارگرفت.331 نفر‌از‌ساکنان شهر تایپه به منظور پیمایشی ارزیابی‌ذهنی ساکنان‌از کیفیت زندگی مورد مطالعه قرار گرفتند.نتایج نشان‌داد: محل زندگی، زناشویی، سن، تحصیلات و درآمد قلمروهای مختلف رضایت را تحت تأثیر قرارمی‌دهند. علاوه برآن، وضعیت اجتماع، تعلقات محلی، و رضایت از محله بیشترین تأثیر را بر رضایت از کیفیت زندگی دارند.
در پژوهش حاضر‌به بررسی‌و‌سنجش شاخص‌های مرتبط با کیفیت زندگی از دید شهروندان محله‌قلعه، با توجه به معیارهای پایداری محلات؛ پرداخته شده است. محله‌قلعه بهعنوان یکی‌از‌محله‌های قدیمی‌شهر‌بافق دارای چالشهای فراوان در‌رابطه با کیفیت زندگی است. در این پژوهش زمینه‌ها و شاخص‌های کیفیت زندگی شهری در 5 بعد‌کالبدی،اقتصادی،اجتماعی،خدماتی‌‌و‌‌زیست‌محیطی که هرکدام شامل مولفه‌های مختلفی هستند، مورد بررسی قرارگرفت: بهطورکلی شهروندان ساکن‌در‌محله‌قلعه بافق، به‌لحاظ برخورداری‌از کیفیت‌زندگی در‌سطح‌پایینی قرار دارند، از طرف دیگر متغیرهای کیفیت‌کالبدی، کیفیت اقتصادی‌وخدماتی‌پایینتر‌از‌حد‌متوسط، متغیرهای کیفیت زیستمحیطی کمی بالاتر‌از سطح‌متوسط و تنها متغیرهای کیفیت اجتماعی در سطح مطلوب ارزیابی شدند. بنابراین از بین‌گویههای مرتبط با‌ابعاد‌مختلف، رضایت از عملکرد مدیران‌ومسئولان‌و‌وضعیت‌امید‌به پیشرفت‌و‌بهبود زندگی، وجود فرصت‌های شغلی متنوع ومتعدد درمحله،سطح درآمد خانوارها، متوسط قیمت زمین، عمر بنا، نوع مصالح‌ساخت، کیفیت‌ابنیه، وضعیت سیمای‌‌بصری، وضعیت پوشش‌خیابان‌ها،دسترس به مراکز‌خرید، عمربنا، امکانات و‌تسهیلات شهری، وضعیت تهیه نیازهای‌روزانه ساکنین‌و‌دسترسی؛ ضعیف و نامطلوب ارزیابی شدهاست.
4-3- راهبردهای ارتقای کیفیت‌زندگی محله‌قلعه: برای رسیدن به راهبردها و‌راهکارها مطلوب در راستای ارتقاء کیفیت،به‌تجزیه‌‌وتحلیل‌‌اطلاعات‌بدست‌‌آمده‌محدوده‌مورد مطالعه (محله قلعه) با استفاده‌از مدل SWOT پرداخته شد و راهبردهای تهاجمی (SO)، انطباقی (WO)، اقتضایی(ST) و دفاعی(WT) در قالب جدول 4 تنظیم شد.
جدول 4- راهبردهای خروجی جدول SWOT
|
راهبردهای خروجی کالبدی |
SO |
WO |
|
1- تقویت و بهبود منظر شهری به واسطه بکارگیری ضوابط شهری 2- افزایش نسبی تراکم ساختمانی و بالا بردن شدت استفاده از زمین 3- استفاده از ظرفیت ابنیه تاریخی در محله |
1-بازنگری در بافت موجود و طراحی مجدد آن جهت ارتقا کیفیت سکونت محدوده 2- بهبود وضع کمی و کیفی راههای ارتباطی در محله 3- تقویت و بهبود منظر شهری به واسطه بکارگیری ضوابط شهری 4-طراحی مبلمان‌های هماهنگ، منظم و چندمنظوره شهری(نیمکت، تبلیغات، سایه بان، مجسمه، نورپردازی و....) |
|
|
ST |
WT |
|
|
1- معرفی الگو برای یکسان سازی نماها در بدنه‌ها |
1- اجرای طرح بهسازی و نوسازی ساختمانهای فرسوده مطابق با اقلیم و معماری بومی با ارائه تسهیلات بانکی و روش‌های تشویقی. 2- ساماندهی برنامه کاربری زمین در محدوده و تجهیز طرح به خدمات و کاربریهای لازم و پاک‌سازی کاربریهای ناسازگار 3- ساماندهی اراضی بایر به منظور ایجاد خوانایی در شهر |
|
|
راهبردهای خروجی اجتماعی- اقثصادی |
SO |
WO |
|
1- ارتقا و تقویت بخش کشاورزی به منظور اشتغال زایی 2- ایجاد فضاهای پاتوق و فعالیت‌های جمعی در محله. 3- استفاده از ظرفیت ابنیه تاریخی جهت حفاظت از بناهای واجد ارزش تاریخی و ایجاد فرصت‌های شغلی 4- ارتقا و تقویت بخش صنایع دستی به منظور اشتغال زایی |
1- اشتغالزایی به واسطه ساماندهی و تقویت کالبدی و عملکردی در لبه‌های خیابان و قسمت جنوب محله 2- ایجاد فضاهای شهری جهت تقویت تعاملات اجتماعی )تقویت، حفاظت و توسعه فضاهای باز سبز( 3- تثیت بخش کشاورزی و تقویت بخش کشاورزی به منظور اشتغالزایی 4- ایجاد انگیزه با اجرای طرح‌های مشارکت محور |
|
|
ST |
WT |
|
|
1- ارتقا امنیت و ایجاد سرزندگی سایت در شب |
1- اشتغال زایی به واسطه سامان دهی و تقویت کالبدی و عملکردی در لبه‌های خیابان و قسمت جنوب محله 2- ایجاد فضاهای شهری جهت تقویت تعاملات اجتماعی )تقویت، حفاظت و توسعه فضاهای باز سبز( 3-تثیت بخش کشاورزی و تقویت بخش کشاورزی به منظور اشتغالزایی 4-ایجاد انگیزه با اجرای طرح‌های مشارکت محور |
|
|
راهبردهای خروجی خدماتی-زیست محیطی |
SO |
WO |
|
1- ایجاد مسیرهای پیاده برای عبور و مرور ساکنان با امکانات لازم. 2- استفاده مناسب از قابلیت‌های طبیعی در حوزه نفوذ |
1- محدود کردن دسترسی ترافیک عبوری در برخی از قسمت‌های بافت 2- تعریف و اصلاح سلسله مراتب معابر درونی 3- تقویت محلهای مخصوص جمعآوری و خارج کردن زباله‌ها و ضایعات از داخل محدوده |
|
|
ST |
WT |
|
|
3- |
1- ساماندهی و بهبود سیستم دفع آبهای سطحی 2- کاهش آلودگی صوتی و آلودگی‌های محیطی |
در‌ادامه باتوجه به تکنیکQSPM به‌ارزیابی‌عوامل درونی و بیرونی، سپس به ارزیابی راهبردهای برتر در تمامی ابعاد پرداخته شد. در ذیل نمونه ارزیابی راهبردهای
برتر کالبدی با استفاده از تکنیک QSPM آورده شده است.
- ارزیابی عوامل درونی و بیرونی کالبدی
جدول 5- ارزیابی عوامل درونی و بیرونی کالبدی
|
عوامل درونی |
ماتریس ارزیابی |
پارامتر |
نمره نرمالیزه |
ضریب اهمیت |
نمره نهایی |
|
S |
S1: موقعیت مکانی مناسب از نظر جغرافیای شهری |
068/0 |
3 |
0.204 |
|
|
S2: مالکیت رسمی ساکنین |
068/0 |
3 |
0.204 |
||
|
S3: پایینبودن تعداد طبقات |
068/0 |
3 |
0.204 |
||
|
S4: بافت ارگانیک |
068/0 |
3 |
0.204 |
||
|
S5: وجود تکایا و حسینیه‌ها به عنوان مراکز حیات بخش محله |
09/0 |
4 |
0.36 |
||
|
S6: استفاده از مصالح بوم آورد در اکثر نماها |
09/0 |
4 |
0.36 |
||
|
W |
W2: محصور‌بودن محله‌توسط‌خیابان‌ها درجبهه‌شمال، غرب‌و‌جنوب و‌همچنین مزارع در جبهه شرقی |
02/0 |
1 |
0.02 |
|
|
W3: فرسودگی و قدمت بالای 25 سال بناها درعمق بافت |
045/0 |
2 |
0.09 |
||
|
W4: استحکام سازهای ناپایدار و مصالح غیر استاندارد |
045/0 |
2 |
0.09 |
||
|
W5: ساخت‌وسازهای غیرمجاز شبانه به ویژه درمزارع شرق محله |
02/0 |
1 |
0.02 |
||
|
W6: فرسودگی کاربریهای تجاری |
02/0 |
1 |
0.02 |
||
|
W7: بخش اعظم بناهای مستقر در سطح محله، ابنیه مرمتی‌و قابل نگهداریند |
0.045 |
2 |
0.09 |
||
|
W8: وجود انواع الحاقات در نما و ایجاد اغتشاشات بصری |
0.045 |
2 |
0.09 |
||
|
W9: کیفیت نامرغوب مصالح بکار رفته دربسیاری از نما |
0.045 |
2 |
0.09 |
||
|
W10: عدم‌وجود آستانه‌های ورودی و‌خروجی برای محله به علت نامناسب بودن‌کاربریها |
0.02 |
1 |
0.02 |
||
|
W11: پوشش معابر نامناسب و از کیفیت پایینی برخوردار است. |
0.045 |
2 |
0.09 |
||
|
W12: یکنواختی نماهای ساختمانی و سکانس‌های منظر |
0.02 |
1 |
0.02 |
||
|
W13: فرسودگی نماها و عدم هماهنگی نماهای جدید و قدیم |
0.045 |
2 |
0.09 |
||
|
W14: ناخوانایی ساختار درونی محله(بافت فرسوده) |
02/0 |
1 |
0.02 |
||
|
W15: عدم وجود مبلمان شهری مناسب |
045/0 |
2 |
0.09 |
||
|
W16 : دسترسی نامناسب کاربریهای خدماتی (تجاری، آموزشی، درمانی و...) |
045/0 |
2 |
0.09 |
||
|
جمع |
|
1 |
---- |
2.466 |
|
|
عوامل بیرونی |
O |
O1: امکان سرمایهگذاری مالی |
12/0 |
3 |
0.36 |
|
O2: تراکم پایین که میتواند امکان نوسازی و افزایش کیفیت را فراهم آورد. |
12/0 |
3 |
0.36 |
||
|
O3: امکان استفاده از فضاهای متروک و نابسامان در جهت توزیع مناسب کاربریها |
0.15 |
4 |
0.6 |
||
|
O4: امکان استفاده از اراضی بایر باقیمانده در جهت ایجاد کاربریهای مورد نیاز |
0.15 |
4 |
0.6 |
||
|
O5: توجه به اقلیم در طراحی و ساخت فضایی مطلوب |
12/0 |
3 |
0.36 |
||
|
|
T1:عدم وجود ضوابط مخصوص ساماندهی بسیاری نماهای شهری |
0.08 |
2 |
0.16 |
|
|
T |
T2:ناپایداری برخی از ساختمانهای موجود در مواجهه با حوادث غیرمترقبه |
0.08 |
2 |
0.16 |
|
|
T3: امکان ایجاد کاربریهای ناسازگار در زمین‌های بایر |
0.08 |
2 |
0.16 |
||
|
T4: روند نوسازی بیضابطه در محله |
0.038 |
1 |
0.038 |
||
|
T5: کمرنگ شدن معماری گذشته در اثر ساخت و سازهای بی ضابطه |
0.038 |
1 |
0.038 |
||
|
T6: کپی برداری از ساخت و سازهای جدید به هویت محله آسیب میزند. |
0.038 |
1 |
0.38 |
||
|
جمع |
|
1 |
---- |
2.874 |
مأخذ: نگارندگان
باتوجه‌به نمره‌های نهایی به دست‌آمده از جداول ارزیابی بعد‌درونی‌و‌بیرونی، این اعداد را بر روی نمودار تجزیه و تحلیلSWOT جای‌گذاری‌می‌کنیم‌و درنهایت استراتژی‌‌های انطباقی به عنوان راهبردهای برتر انتخاب میشود.
- تعیین‌اولویت راهبردهای‌کالبدی به روشQSPM: نمره اختصاص‌داده شده به جذابیت از 1 تا 4 است. معیار و ملاک سنجش نمرات نظرخواهی از مردم، علاوه‌بر آن مصاحبه با کارشناسان منخصص‌امر برنامه‌ریز شهربافق بوده‌است و با توجه به این موارد نمرات در جدول زیر آمده‌است.
جدول 6- ارزیابی راهبردها
|
راهبردها |
Wo1 بازنگری بافت موجود و طراحی مجدد آن جهت ارتقا کیفیت سکونت w9w13o5)) |
Wo2بهبود وضع راههای ارتباطی درمحلهw10 w9 o3 |
Wo3 تقویت و بهبود منظر شهری در محدوده (w8 w12 w7 o1 o2) |
Wo4طراحی مبلمان‌های چند منظوره شهری w14 o3 |
|
|||||||
|
عوامل |
ضریب |
نمره جذابیت |
جمع نمره جذابیت |
نمره جذابیت |
جمع نمره جذابیت |
نمره جذابیت |
جمع نمره جذابیت |
نمره جذابیت |
جمع نمره جذابیت |
|||
|
O1 امکان سرمایه گذاری مالی |
0.36 |
0 |
0 |
0 |
0 |
3 |
1.08 |
0 |
0 |
|||
|
O2 تراکم پایین که میتواند امکان نوسازی و افزایش کیفیت را فراهم آورد. |
0.36 |
0 |
0 |
0 |
0 |
3 |
1.08 |
0 |
0 |
|||
|
O3 امکان استفاده از فضاهای متروک و نابسامان در جهت توزیع مناسب کاربریها |
0.6 |
0 |
0 |
3 |
0.18 |
0 |
0 |
4 |
0.36 |
|||
|
O4: امکان استفاده از اراضی بایر باقی مانده در جهت ایجاد کاربریهای مورد نیاز |
0.6 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
O5: توجه‌به اقلیم‌در طراحی و ساخت فضایی مطلوب |
0.36 |
4 |
1.44 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W1 محصور بودن محله |
0.02 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W2 قدمت بالای 25 سال بناها درعمق بافت |
0.09 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W3 استحکام سازهای ناپایدار و مصالح غیر استاندارد |
0.09 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W4: ساخت و سازهای غیرمجاز شبانه به ویژه در مزارع در سمت شرق محله |
0.02 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W5: فرسودگی کاربریهای تجاری |
0.02 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W6: بخش اعظم بناهای مستقر در سطح محله، ابنیه مرمتی و قابل نگهداریند |
0.09 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W7: وجود انواع الحاقات در نما و اغتشاشات بصری |
0.09 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0.18 |
0 |
0 |
|||
|
W8: کیفیت نامرغوب‌مصالح بکاررفته دربرخی‌نماها |
0.09 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0.18 |
0 |
0 |
|||
|
W9: عدم وجود آستانه‌های ورودی و خروجی برای محله به علت نامناسب بودن کاربریها |
0.02 |
2 |
0.04 |
1 |
0.02 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W10: کیفیت پایین پوشش معابر |
0.09 |
0 |
0 |
2 |
0.18 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W11: یکنواختی نماها و سکانس‌های منظر |
0.02 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W12: فرسودگی نماها و عدم هماهنگی نماهای جدید و قدیم |
0.09 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0.18 |
0 |
0 |
|||
|
W13: ناخوانایی ساختار درونی محله(بافت‌فرسوده) |
0.02 |
2 |
0.04 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
W14: عدم وجود مبلمان شهری مناسب |
0.09 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0.18 |
|||
|
W15 دسترسی نامناسب کاربریهای خدماتی (تجاری، آموزشی، درمانی و...) |
0.09 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|||
|
|
---- |
---- |
1.52 |
---- |
0.38 |
---- |
1.72 |
---- |
0.54 |
|||
مأخذ: نگارندگان
پس ارزیابی ماتریس‌های درونی و بیرونی کالبدی و امتیاز آوردن راهبردهای انطباقی، به ارزیابی راهبردهای انطباقی پرداختیم و دو راهبرد انطباقی تقویت و بهبود منظر شهری در محدوده و بازنگری در بافت موجود و طراحی مجدد آن جهت ارتقا کیفیت سکونت محدوده، حائز بیشترین امتیاز شدند. مجموع راهبردهای برتر در تمامی ابعاد کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، خدماتی و زیست محیطی به شرح زیر هستند.
جدول 7- راهبردهای برتر برای ارتقای کیفیت زندگی در محله قلعه شهر بافق
|
شماره |
راهبردهای برتر |
|
1 |
تقویت و بهبود منظر شهری در محدوده |
|
2 |
بازنگری در بافت موجود و طراحی مجدد آن جهت ارتقا کیفیت سکونت محدوده |
|
3 |
ایجاد فضاهای پاتوق و فعالیت‌های جمعی در محله |
|
4 |
ارتقا و تقویت بخش کشاورزی به منظور اشتغال زایی |
|
5 |
تعریف و اصلاح سلسله مراتب معابر درونی |
|
6 |
بهبود وضعیت بهداشت و خارج کردن زباله‌ها و ضایعات از داخل محدوده |
مأخذ: نگارندگان
4- نتیجه‌گیری
هدف این پژوهش ارزیابی کیفیت محله‌قلعه واقع در شهربافق بر‌اساس شاخص‌های کیفیت‌زندگی و پایداری و کاربردی‌نمودن آن در جهت استفاده مدیران شهری بوده‌است.مطابق اهداف‌عملیاتی ابتدا به بررسی شاخصها و ابعاد کیفیت‌زندگی در محلات‌شهری و نحوه‌سنجش آنها پرداخته‌شد و سپس باتوجه به مشکلات موجود در محدوده مورد نظر و مشاهدات میدانی به انتخاب شاخصها و ابعاد تحقیق پرداخته شد. معیارها و شاخص‌های پژوهش در ابعاد پنجگانه اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، خدماتی‌و زیست محیطی تعریف شدند. در مرحله بعد با توجه به ابعاد و شاخص‌های منتخب وضعیت کیفیت‌زندگی در محله بافق مورد بررسی و سنجش قرار گرفت. با توجه به نتیجه بدست‌آمده کیفیت‌زندگی‌در محله‌قلعه، با نمره 4.8 که کمتر ازحد متوسط (5) است در سطح پایین‌تر از متوسط ارزیابی‌شد. همینطور مولفه کالبدی در‌میان دیگر مولفه‌ها با امتیاز 3.8 پایین‌ترین سطح و مولفه اجتماعی با امتیاز 6.66، بالاترین‌سطح را از لحاظ کیفی دارا هستند. بنابراین میتوان به این نتیجه رسید که مولفه کالبدی با زیرشاخص‌های عمربنا، نوع مصالح‌ساخت، کیفیت‌ابنیه، وضعیت پوشش خیابانها و... بیشترین تاثیر را در کاهش سطح کیفیت‌زندگی در محدوده، دارا هستند.در‌جهت ارائه راهبردهایمطلوب، به تجزیه‌وتحلیل اطلاعات بدست‌آمده از محله‌قلعه با‌استفاده از‌مدل SWOT پرداخته شد و راهبردهای تهاجمی(SO)، انطباقی(WO)، اقتضایی(ST) ودفاعی(WT) به دست‌آمد. در ادامه باتوجه به‌تکنیکQSPM به‌ارزیابی عوامل‌درونی و بیرونی، سپس به ارزیابی راهبردهای برتر در‌تمامی‌ابعاد پرداخته‌شد که از مجموع راهبردها در ابعاد مختلف، تقویت و بهبود منظر‌شهری در‌محدوده، بازنگری در‌بافت و‌طراحی‌مجدد آن جهت ارتقا کیفیت سکونت، ایجاد فضاهای پاتوق و فعالیت‌های جمعی در محله، ارتقا‌وتقویت‌بخش‌کشاورزی به‌منظور اشتغالزایی، اصلاح سلسله‌‌مراتب‌معابر درونی، بهبود‌وضعیت‌بهداشت‌وخارج کردن‌زباله‌ها‌وضایعات‌از‌داخل محدوده؛ بهعنوان راهبردهای‌برتر، بیشترین نمره را کسب کردند.
5-پیشنهادها
راهکارهای زیر‌را میتوان براساس‌نتایج‌تحقیق ارائه‌نمود:
- اجرای طرح بهسازی و نوسازی ساختمانهای فرسوده و نامقاوم مطابق با اقلیم و معماری بومی با ارائه تسهیلات بانکی و‌روش‌های تشویقی درمحدوده‌محله صورت‌گیرد.
- تمرکز‌زدایی در توزیع خدمات در سطح شهر مبتنی بر تقسیمات فضایی محله در‌راستای عدم تجمع امکانات و خدمات در قسمتهایی از شهر و جلوگیری از دوقطبی شدن وتضاد طبقاتی در شهربافق صورت گیرد.
- تقویت و اصلاح سیاست‌های مدیریت‌شهری در جهت دستیابی به عدالت در توسعه شهر بافق مد‌نظر مدیران این شهر قرار‌گیرد.
- تقویت و بهبود خدمات شهری از جمله افزایش تعداد مراکز فرهنگی مانند کتابخانه‌ها وسالن‌های مطالعه، مراکز گزران اوقات فراغت مانند پارک و فضای سبز و غیره در سطح محله‌قلعه در جهت ارتقاء کیفیت‌زندگی در این محله مورد توجه واقع شود.
منابع
پورمحمدی، محمدرضا، (1392)، برنامه کاربری اراضی، سمت، تهران، چاپ نهم.
حکمتنیا،حسن(1390)، کاربردشناخت الگوی توسعه کالبدی- فضایی شهرهای مناطق خشک، مطالعه موردی شهربافق، فصلنامه مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال دوم، شماره ششم.
درونوفسکی، جان (2535)، کیفیت زندگی، اندازه گیری وبرنامه ریزی آن، ترجمه احمد اشرف.
ربانی، رسول، (1381)، جامعه شناسی شهری، دانشگاه اصفهان وسمت.
رضایی، مجید منصور، مدیری، آتوسا، رفیعیان، مجتبی، (1390)، روشی برای تحلیل تخصیص باهمستانی، روشی برای تحلیل خصیصه‌های باهمستانی در نظام محلات شهری، نمونه موردی محله نازی آباد تهران، نامه معماری و شهرسازی، فصلنامه دانشگاه هنر، شماره 10.
رضوانی، محمد رضا، منصوریان، حسین (1387)، سنجش کیفیت زندگی: بررسی مفاهیم، شاخصها و مدل‌ها و ارایه مدل پیشنهادی برای نواحی روستایی، فصلنامه روستا و توسعه، سال یازدهم، شماره 3.
قالیباف، محمدباقر، مجتبی روستایی، مهدی رمضان زاده لهسایی و محمد رضا طاهری، (1390)، ارزیابی کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی محله یافت آباد )، فصلنامه جغرافیا، دوره جدید، سال نهم، شماره 31.
لطفی، صدیقه،صابری، سجاد(1391)، ارزیابی کیفیت زندگی شهری با استفاده از روش تصمیم گیری چند معیاره.
مرادی، اصغرمحمد، اخترکاوان، مهدی، (1388)، روش شناسی‌مدل‌های تحلیل تصمیم گیری چند معیاره، فصلنامه آرمانشهر، شماره 2.
ملکی، لادن، حبیبی، میترا، (1390)، ارزیابی کیفیت محیط در محله‌های شهری(نمونه موردی: محله چیذر)، فصلنامه دانشگاه هنر، شماره هفت.
مهندسین مشاور رای فن، (1389)، طرح تفصیلی شهر بافق، سازمان مسکن و شهرسازی استان یزد، مدیریت شهرسازی و معماری، جلد 1 و 2.
Business Dictionary, (2012), <http://www.businessdictionary.com/definition/quality-of-life.html>.
Cown, R )2005), The dictionary of Urbanism, Streetwise Press, London.
Davidson, M. & Dolnick,F (2007), A Planners Dictionary, american Planning Association.
Dunning, H., Williams, A., Abonyi, S., & Crooks, V. (2008), A mixed method approach to quality of life research: A case study approach. Social Indicator Research, 85, 145–158.
Marans, R. W., & Stimson, R. (2011), Investigating quality of urban life: Theory, methods, and empirical research. Social Indicators Research, 45, 1–29.
Mansoor Rezaee, Majid & Esmaily, SH. (2010), “Transformation of Public Space Leads to Transformation of Neighborhood Identity”, 14th IPHS Conference, ITU Urban Environmental Planning and Research Center.
Rahman & Mittelhamer & Wandschaneder (2003), Measuring the Quality of Life Across countries: A sensitivity Analysis of well-being indices , wider internasional conference on inequality, poverty and Human well-being, May 30-31, 2003, Helsinki, Finland.
Marshall, S. Banister, D. (2007), Land Use and Transport, Elsevier, Amsterdam.
Serag El Din, H., Shalaby, A,. Elsayed Farouh, H,. A. Elariane, S, 2012, Principles of urban quality of life for a neighborhood, HBRC Journal , 9, 86–92.
)
