Document Type : Research Paper
Authors
1 Islamic Azad University, Yazd Branch
2 University of Ha'eri
Abstract
Keywords
برنامه ریزی راهبردی شهر دوستدار کودک با تأکید بر خلاقیت کودکان (نمونه موردی: شهر یزد)
صدف شهری‌زاده: دانشجوی کارشناسی ارشد شهرسازی-برنامه ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی یزد، دانشکده هنر و معماری، یزد، ایران
سعیده مؤیدفر: دکتری برنامه‌ریزی شهری، استادیار دانشگاه حائری میبد، میبد، ایران*
چکیده
امروزه با توسعه روزافزون، شهرها فاقد فضاهای شهری مطلوب میباشند. سازگاری این فضاها با نیاز ساکنان، درکانون توجه کارشناسان قرار گرفته است. فضاهای شهری دربرآورده ساختن نیازهای اجتماعی و فردی کودکان شهر، نقش منحصر به فردی دارند. این فضاها بخش عمدهای از زمان و محیط زندگی روزمره ساکنان از جمله کودکان را به خود اختصاص می‌دهند و از دیدگاه مهندسی علوم انسانی، ارتقاءکیفیت این فضاها میتواند در سلامت و رشد قوای جسمی، تقویت تعاملات اجتماعی و پرورش خلاقیت در کودکان موثر باشد. روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانهای و بررسیهای میدانی (در قالب پرسشنامه و تفسیر نقاشی‌های کودکان و نظرسنجی از والدین) است که ابتدا به بررسی ویژگی‌ها و شاخصهای شهر دوستدار کودک در منابع مختلف پرداخته و بر مبنای این شاخص‌ها، گویه‌های پرسشنامه شکل گرفته، سپس با توجه به نتایج پرسشنامه‌ها، عوامل داخلی و خارجی مدل SWOT استخراج و بر طبق نظر کارشناسان وزن دهی صورت گرفته است. نتایج حاکی از آن است که بر طبق مدل ای اچ پی از بین معیارهای شهر دوستدار کودک، معیار ایمنی و امنیت در رتبه اول و از بین معیارهای خلاقیت، معیار خلاقیت معنایی رتبه اول را دارد که بر اساس این اولویت بندی و با توجه به عوامل سوات، برای استخراج راهبردها از مدل QSPM بهره گرفته شده است که راهبرد مخاطب قرار دادن کودک در محیط اولویت برتر را داشته که راهکارهایی مانند استفاده از مشارکت و تصمیم گیری کودکان در مورد شهر مطلوب آنها، استفاده از علائم راهنما برای جهت یابی کودکان در محله، استفاده از مبلمان در مقیاس کودک و استفاده از رنگ‌های شاد در فضاهای شهری میتواند در این مهم مؤثر باشد.
واژه‌های کلیدی: کودک، شهر دوستدار کودک، خلاقیت، شهر یزد، راهبرد
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
شهرها و محیطهای شهری، علاوه بر بزرگسالان، مخاطبان خردسال و تیزبینی دارد که تأثیرپذیری و ادراک آنها از این فضاها با بقیه گروه‌های سنی کاملاً متفاوت است. این ادراک، تصویر از محیط را در ذهن کودک به وجود می‌آورد که با تصاویری که از محیط در ذهن بزرگسالان ایجاد میشود، اختلاف بنیادین دارد. با این وجود، بسیاری از فضاهایی که برای کودکان خلق می‌شوند به ابعاد مختلف وجودی کودک توجه ندارند و با ادراکات، فعالیتها و نیازهای مصرف کننده آن هماهنگ نیستند. در واقع این فضاها با توجه به ویژگی‌ها و ادراکات بزرگسالان ـ و نه کودکان ـ شکل گرفته اند و در نتیجه نه تنها به رشد کودک در ابعاد مختلف کمک نمی کنند، بلکه در بسیاری از موارد باعث پدید آمدن احساس کسالت در کودک شده و زمینه بروز رفتارهای ناهنجار را در او به وجود می‌آورند و موجب کم رنگ شدن خلاقیت‌های ناب کودکانه می‌گردند (ترابی،3:1390).
با بررسی نظرات دانشمندان در خصوص رشد خلاقیت کودکان چنین استنباط میشود که عده ای خلاقیت را پدیده ای اجتماعی میدانند و آن را برخواسته از نیازها و مقتضیات جامعه و شرایط خانوادگی قلمداد میکنند، برخی نیز آن را پدیده ای شخصی میدانند که عواملی نظیر انگیزش، هیجان و عواطف و یادگیریهای فردی در آن مؤثر است (قره بیگلو،87:1391).
امروزه حقوق کودکان در جامعه رنگی تازه یافته است و شهرهای دوستدار کودک بستری مناسب برای رسیدن به این مهم و رشد کودکان در همه سنین میباشند. شهر دوستدار کودک مطابق پیمان نامه جهانی کودک و اعلامیه جهانی حقوق بشر1989 سعی در احقاق مواردی همچون: حق اظهار نظر درباره شهر مطلوب خود، مشارکت در تصمیم گیری در مورد شهر، حق مشارکت درجامعه و زندگی اجتماعی، دسترسی به خدمات اساسی (مانند سلامتی، آموزش و سرپناه، نوشیدن آب سالم و سایر خدمات مرتبط)، محافظت در برابر خشونت و استثمار، ملاقات با دوستان و بازی کردن، امکان تردد امن در خیابانها، حق زندگی در محیطی پاکیزه، داشتن فضای سبز مناسب و در دسترس و به رسمیت شناختن کودکان به عنوان یک شهروند را دارد (Riggio,2002:50).
1-2- اهمیت و ضرورت تحقیق
در کشور ما ایران، زندگی مدرن و ماشینی، مراحل ابتدایی خود را سپری می‌کند و هر روز میل مهاجرت به سوی شهرهای بزرگ صنعتی افزون تر میشود. افزایش جمعیت و نیاز به اماکن مسکونی موجب تخریب خانه‌ها و تبدیل آن به ساختمان‌های بلند مرتبه شده است. در چنین شرایطی فضاهای باز شهری اهمیت بیشتری می‌یابند چرا که کودکان و نوجوانان به عنوان یکی از بزرگترین گروه‌های اجتماعی (در ایران بخش عمده ای از جمعیت شهرها را جمعیت زیر هیجده سال تشکیل می‌دهند) نیازمند فضاهای باز شهری هستند؛ ولی متأسفانه گویی تعامل کودکان با فضاهای شهری در شهر جهان سوم ما بی اهمیت انگاشته شده است و شهر خطرناک ما هنوز نمی داند کودک را چگونه بپذیرد و ترجیح میدهد او را در اماکن محافظت شده نگه دارد تا زمانی که کودک به سن رویارویی با محیط شهری برسد. این در حالی است که با بررسی نیازها و مشکلاتی که کودکان در محیطهای شهری با آن مواجه اند و برنامه ریزی و طراحی فضاهای شهری به گونه ای که آنان را به حضور فعال در شهر تشویق کند میتوان موجب ارتقا کیفیت این فضاها برای همگان گردید (قره بیگلو،14:1389).
شهر یزد از شهرهای شاخص تاریخی و یکی از شهرهای کویری ایران است که با دارا بودن جاذبه‌های خاص فرهنگی و گردشگری و مطرح بودن به عنوان اولین شهر خشت خام در جهان، به دلیل اقلیم نامناسب از فضاهای سبز شهری و کاربریهای تفریحی فراوانی برخوردار نمی باشد. این در حالی است که با توجه به سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1390 و جمعیت 31 درصدی کودکان در شهر یزد، همچنین توجه و تأکید مسؤولین این شهر، مبنی بر تبدیل شهر به نهادی اجتماعی و شهروندمدار، برنامه ریزی و طراحی فضای شهری یزد به گونه ای که جوابگوی نیاز امروزی در تربیت و تعلیم کودکان باشد، ضروری به نظر می‌رسد؛ به ویژه آنکه شهری مانند یزد با دارا بودن پتانسیل‌های مختلف فرهنگی، تاریخی و نیز هویت و ساختار شهری متمایز، میتواند عرصه ای مطلوب برای حضور کودکان در تعاملات اجتماعی را فراهم آورد و این امر سبب می‌گردد که شهر یزد به شهری کودک مدارانه (با توجه به نیازهای روحی و جسمی کودکان و ارتقا کیفی پرورش و خلاقیت آنها در فضاهای جمعی خارج از خانه و مدرسه ) تبدیل گردد.
1-3- اهداف تحقیق
ـ شناسایی عوامل تأثیرگذار در خلاقیت کودکان در فضاهای شهری یزد
ـ تبیین راهکارهایی برای ایجاد بستر مناسب برای خلق تفکر خلاق در کودک
1-4- سوال و فرضیه تحقیق
تحقیق حاضر به دنبال پاسخ به این سوال است که :
طی چه فرایند و برنامهای میتوان فضاهای شهری متناسب با نیاز کودکان در جهت رشد خلاقیت آنان را در شهر یزد ایجاد نمود؟
لذا فرض بر این گرفته شد که با برنامه ریزی مناسب در شهر یزد میتوان فضای شهری متناسب با نیاز کودکان در جهت رشد خلاقیت آنان ایجاد کرد.
بر این مبنا این تحقیق با هدف شناسایی عوامل تأثیرگذار در خلاقیت کودکان در فضاهای شهری یزد، قصد دارد که به این سؤال اساسی پاسخ دهد که:
طی چه فرایند و برنامهای میتوان فضاهای شهری متناسب با نیاز کودکان در جهت رشد خلاقیت آنان را در شهر یزد ایجاد نمود؟
1-5- ادبیات تحقیق
اولین بار در سال 2007 میلادی شهر« بندیگو» در استرالیا از طرف یونیسف به عنوان « شهر دوستدار کودک» و اولین شهری که تمام جنبه‌ها و ویژگی‌های یک شهر دوستدار کودک را از نظر یونیسف به خود اختصاص داده بود، معرفی و به رسمیت شناخته شد که در این شهر حقوق کودکان به عنوان اولویت اصلی و اساسی در تمامی رویکردها مورد توجه قرار گرفت (کیانی و اسماعیل زاده کواکی،55:1391).
این در حالی است که توجه به مفهوم شهر دوستدار کودک در ایران سابقه چندانی ندارد. شاید بتوان گفت اولین توجه جدی به این موضوع پس از زلزله مخرب سال 1382 در بم صورت گرفت؛ به گونه ای که سازمان یونیسف با همکاری دیگر نهادها، پروژه شهر دوستدار کودک را با هدف «مشارکت جمعی» کودکان تعریف و هدف گذاری کرد. در این پروژه کودکان 6 تا 13 سال مشارکت داشته و نظرات خود را با روش‌های مختلف ابراز می‌کردند، همچنین در شهرهایی از جمله اوز، چالوس، لاهیجان و تهران اقداماتی در این خصوص صورت گرفته است(همان).
از جمله پژوهشهای انجام شده در این زمینه به موارد زیر میتوان اشاره نمود:
- هولت و همکاران[1] (2009)، در مقاله ای با عنوان «محله جایگاهی برای فعالیتهای فیزیکی کودکان و نوجوانان در شهر» به بررسی فعالیتهای فیزیکی کودکان و نوجوانان در محله و فرصت‌ها و موانع شهری پرداخته و عواملی همچون ویژگی محله، دخالت خانواده و برنامه‌های تحت نظر بزرگسالان را در فعالیت کودکان تأثیرگذار میدانند و در نهایت عدم ایمنی و امنیت و عوامل زیست محیطی را به عنوان تهدید بیان نموده و برنامه سازمان یافته ای را جهت تسهیل فعالیت کودکان پیشنهاد می‌دهند.
ـ آرتز و همکاران[2] (2011)، در مقاله ای با عنوان «سیاست فعالیتهای چند بخشی جهت افزایش محیطهای دوستدار کودک» به بررسی بینش موجود در این نوع سیاست در چهار منطقه شهری هلند پرداخته و به این نتیجه رسیده اند که با همکاری ساختاری در میان بخشهای مختلف سیاست و دولت میتوان موجب تسهیل و افزایش محیطهای دوستدار کودک گردید و نیز چالش اصلی در این نوع سیاست را کمبود وقت و منابع، ذکر می‌نمایند.
ـ اسماعیل زده کواکی و همکاران (1393) در مقاله ای تحت عنوان «ارزیابی شاخصهای شهر دوستدار کودک از منظر معماری و شهرسازی اسلامی در عصر جدید» به ارزیابی ویژگی‌ها و شاخصهای شهر دوستدار کودک و تطبیق آنها از نگاه معماری و شهرسازی اسلامی پرداخته و در نهایت پیشنهاداتی در خصوص تبدیل فضای شهری موجود به شهر اسلامی و نیز چگونگی مشارکت کودکان در فرایند تصمیم گیری و مدیریت شهری را بیان می‌نمایند.
- متینی و همکاران (1393) در مقاله ای تحت عنوان«معیارهای طراحی محلات مبتنی بر رویکرد شهر دوستدار کودک ـ نمونه موردی : محله فرهنگ مشهد» به بررسی جنبه‌های فضایی- کالبدی این موضوع پرداخته و درنهایت معیارهایی برای طراحی محله دوستدار کودک از جمله خوانایی، دسترسی و نفوذ پذیری، هویت، حضورپذیری و مشارکت را مطرح نموده است.
- ربیع پور و تقدسی (1393) در مقاله ای تحت عنوان «تحلیل شهر دوستدار کودک با استفاده از مدل SWOT نمونه موردی : منطقه 13 تهران» به ارزیابی ویژگی‌ها و شاخصهای شهر دوستدار کودک در منطقه 13 تهران با استفاده از مدل تحلیلی SWOT پرداخته که نتیجه تحقیق به ارائه استراتژیهای رقابتی (تهاجمی ) و راهکارهای مبتنی بر آن منتهی گردیده است.
ـ منوچهری و علیزاده (1393) در مقاله ای تحت عنوان «شهر دوستدار کودک، گامی به سوی شهر پایدار آینده، نمونه موردی شهر مشهد» به بررسی سرانه‌های شهری اختصاص یافته به کودکان در طرح‌های توسعه شهری مشهد از ابتدا تا به امروز پرداخته و به این نتیجه رسیده است که میزان سرانه اختصاص یافته به فضاهای مخصوص کودکان در طرح‌های توسعه شهر مشهد و نیز وضع موجود با توجه به جمعیت کودکان، پاسخگوی نیاز این قشر از جامعه نمی باشد و کمتر از سرانه‌های استاندارد است. بنابراین توجه به نیازهای کودکان در طرح‌های توسعه شهر مشهد و حرکت به سمت شکل گیری شهر دوستدار کودک میتواند فضای زندگی بهتری را نه تنها برای کودکان بلکه برای همه شهروندان فراهم کند تا بدین طریق اهداف توسعه پایدار در شهرهای ایرانی ـ اسلامی محقق گردد.
2- مبانی نظری
2-1-کودک
ـ طبق تعریف فرهنگ فارسی معین، کودک به معنای کوچک، صغیر و فرزندی که به حد بلوغ نرسیده (پسر یا دختر) یا طفل آورده شده است (معین،3117:1362).
ـ طبق تعاریف حقوقی جمهوری اسلامی ایران، کودک به فردی اطلاق میشود که به سن بلوغ نرسیده باشد. قانون مدنی در تبصره یک ماده 1210 مصوبه 1360 مجلس شورای اسلامی، سن بلوغ را برای پسران 15 سال و برای دختران 9 سال قمری ذکر کرده است (ربیع پور و تقدسی،4:1393).
ـ کنوانسیون حقوق کودک که مفاد آن را در سال 1368 به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده و مجلس شورای اسلامی ایران نیز در سال 1372 آن را پذیرفته است، در ماده یک خود اشاره به آن دارد که کودک کسی است که دارای سنی کمتر از 18 سال باشد، مگر آنکه طبق قانون اجرا در مورد کودک، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود.
ـ کودکان از نظر فقه اسلامی به سه گروه تقسیم می‌شوند:
- کودکان یک تا هفت ساله میباشند که به جهت نداشتن قوه تشخیص، کاملاً فاقد مسئولیت کیفری هستند.
- کودکان بالاتر از 3 سال تا سن بلوغ که از نظر جزایی، مسئولیت در صورت ارتکاب جرم را ندارند ولی تادیب خواهند شد.
- کودکان بالغ یعنی کودکانی که به سن شرعی رسیده اند و در صورت ارتکاب جرم همانند بزرگسالان با آنان رفتار خواهد شد (ربیع پور و تقدسی،4:1393)
با توجه به تعاریف ذکر شده، منظور از کودک در این تحقیق، مطابق پیمان نامه حقوق کودک سازمان ملل متحد 1989، انسانی است که سن هجده سالگی را هنوز تمام نکرده است.
2-2- شهر دوستدار کودک
CFC)، به این معنی است که دولتمردان چگونه این شهرها را بر اساس علایق بچه‌ها اداره میکنند و نیز به شهرهایی گفته میشود که در آنها حقوق اساسی کودکان مانند: سلامت، حمل و نقل، حمایت، آموزش و فرهنگ رعایت میشود. بر این اساس کودکان به عنوان شهروندانی تعریف شده اند که حقوقی دارند و حق دارند نظراتشان را ابراز کنند. یک شهر دوستدار کودک تنها یک شهر خوب برای بچه‌ها نیست، بلکه شهری است که به وسیله کودکان ساخته میشود (منوچهری و همکاران،3:1393).
در این تحقیق برای بدست آوردن چارچوب مناسبی از شاخصهای شهر دوستدار کودک، طبق جدول 1 سعی گردیده که منابع علمی متعدد بررسی گردد و از جمع بندی از نظرات افراد مختلف، طبق جدول 2 این چارچوب استخراج گردد.
جدول 1- بررسی شاخصهای شهر دوستدار کودک بر اساس نظرات افراد مختلف
|
شیعه |
لنارد[3] |
مامفورد[4] |
جیکوبز[5] |
دریسکل (2002) |
ول کوک و استیل (2008) |
چاولا[6] (2002) |
بارتلت [7](2005) |
ول کوک و استیل[8] (2008) |
هوارد[9] (2006) |
یونیسف[10](2011) |
هارلی[11] (2007) |
ساترتویت[12](2004) |
دریسکل[13] (2008) |
طرحها، نظریات
شاخص ها |
|
|
|
|
|
ایمنی و امنیت |
||||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
انسجام و تعاملات اجتماعی |
||
|
|
|
|
|
|
|
دسترسی به طبیعت و فضاهای سبز |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
هویت |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
عزت نفس (ارتقاء توانایی و ظرفیت کودکان) |
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
دسترسی به منابع اقتصادی(توزیع مناسب و مبارزه با فقر) |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
وجود محیط سالم و تامین بهداشت عمومی و جمع آوری زباله |
|||||
|
|
|
|
|
|
دسترسی به تسهیلات و فعالیتها و خدمات |
|||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
وجود محیطهای سرگرمی و تفریح |
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
دسترسی و ارتباطات مناسب در محیط |
||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کیفیت فضای عمومی شامل: |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
عدم یکنواختی محیط |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
آزادی حرکت و جابجایی |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
وجود فضای جمع کننده و گردآورنده |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
قابلیت شکل دهی به فضا |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
استاندارد بالای کیفی عناصر فیزیکی محیط |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
سازگاری |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ارضای کنجکاوی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
سرزندگی،جذابیت،مقیاس متناسب، قابل درک بودن |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
وجود فضاهای عمومی متنوع برای تعاملات |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
کاهش ترافیک،توجه به حمل و نقل عمومی، توجه به کیفیت مسیرهای پیاده و دوچرخه |
|||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
دسترسی مناسب به منابع مانند کتابخانه |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
امکان ابداعات برای کودک در فضا(فضای خلاق) |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
بسترسازی جهت یادگیری و توسعه برای کودکان |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
کیفیت مسکن و سکونت |
|
|
|
|
|
|
|
|
مشارکت و ارزش دهی به کودکان |
||||||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
تعاملات با خانواده، اقوام، دوستان، جامعه |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
محیط زیست |
|
|
|
|
|
|
|
` |
|
|
|
|
|
|
|
حس تعلق و تداوم |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
اداره و کنترل مناسب(عدم تبعیض،اعتماد و. ..) |
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
حل مشکل استفاده از مشروبات الکلی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
اصول توسعه پایدار |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
زندگی خانوادگی مناسب |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
افزایش اطلاعات مربوط به حقوق کودک |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
برآورده شدن نیازهای اولیه کودکان ( غذا، پوشاک، پناهگاه،آموزش، بهداشت و سلامتی ) |
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
وجود مکان‌های خاص برای کودکان |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
ضعف سیاسی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
فضای فرهنگی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
وقایع و جشن‌ها |
ماخذ: نگارندگان
جدول 2- چارچوب شاخصهای شهر دوستدار کودک با توجه به بررسی منابع مختلف
|
شاخصهای شهر دوستدار کودک |
دفعات تکرار شاخص |
|
ایمنی و امنیت |
10 |
|
دسترسی به تسهیلات، فعالیتها و خدمات |
9 |
|
دسترسی به طبیعت و فضای سبز |
8 |
|
مشارکت و ارزش دهی به کودکان |
8 |
|
ایجاد و طراحی محیطهای تفریحی و سرگرمی برای کودکان |
7 |
|
کاهش ترافیک، توجه به حمل و نقل عمومی، توجه به کیفیت مسیرهای پیاده و دوچرخه |
7 |
|
دسترسی و ارتباطات مناسب در محیط |
6 |
|
وجود محیط سالم و جمعآوری زبالهها و عاری از آلایندهها |
5 |
|
وجود فضاهای عمومی متنوع برای تعاملات |
4 |
ماخذ: نگارندگان
2-3- خلاقیت
نظریات متفاوتی در خصوص خلاقیت وجود دارد؛ به این معنا که گروهی خلاقیت را مفهومی شناختی می‌انگارند که با فرآیند‌های عالی ذهن نظیر تفکر، هوش، تخیل و پردازش اطلاعات تعامل دارد و عده ای نیز آن را مفهومی چندبعدی میدانند که مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی و شناختی بر آن مؤثر است، به عبارت دیگر خلاقیت را متاثر از تاثیرات محیطی میدانند (قره بیگلو،87:1391). از آنجا که خلاقیت دارای معیارهای رفتاری، کالبدی و معنایی است(مجتبوی و همکاران، 7:1393)، میتوان طبق جدول 3 به بررسی ابعاد مختلف آن پرداخت.
جدول 3- معیارهای ایجاد خلاقیت
|
|
راه ایجاد خلاقیت |
تاثیر |
|
رفتاری |
تدوین بازی‌های خلاقانه |
ـ ارضای روحی روانی کنجکاوی کودک ـ عملی کردن تصورات و افکار |
|
خلق ایده‌های نو |
ترغیب در جهت انجام فعالیتهای خلاقانه بیشتر |
|
|
بر انگیختن حس کاوشگری |
ایجاد حس کنجکاوی نسبت به محوطه‌های بازی با تنوع در حد معقول |
|
|
ایجاد روابط آزادانه گرم و صمیمانه با کودک |
ـ افزایش رشد و بروز خلاقیت بیشتر ـ ایجاد علاقه |
|
|
پیروی از الگوهای رفتاری خاص در بازی |
تجربه وضعیت غیر متداول و ایجاد اندیشه‌های نو در کودک |
|
|
کالبدی |
رعایت مقیاس برای کودک |
ـ بالا بردن درک کودک از فضا ـ ایجاد حس تعلق خاطر نسبت به فضا |
|
منعطف بودن فضای مرتبط با کودک و نگهداری |
ـ امکان تغییر فضا توسط کودک ـ امکان مشارکت کودک در طراحی محیط ـ استفاده از موقعیت‌های جدید ـ افزایش اعتماد به نفس ـ شکل گیری ایده‌های نو در ذهن کودک |
|
|
معنایی |
استفاده از طبیعت (به وسیله ی ترکیب فضا با طبیعت) |
کاوش، جستجوی، تجربه و بازی و رشد شناختی کودک |
|
بهره گیری از عناصر طبیعی در طراحی فضا(خاک، آب و. ..) |
ـ شناخت کودک با مواد و مصالح طبیعی مثل: گل، شن، خاک و آب ـ قوی شدن حواس پنج گانه کودک |
|
|
ایجاد حس خلوت و آرامش در فضا |
ارتقاء اعتماد به نفس و ایجاد فرصت برای کارهای خلاقانه |
|
|
توجه به فضای باز یا حیاط |
ـ ایجاد فعالیتهای جمعی ـ رشد و توانایی مهارت‌های اجتماعی ـ فعال کردن حس شهودی کودکان |
|
|
اجرای برنامه‌هایی مثل: انتخاب، گزینش و کاشت گونه‌های گیاهی در محوطه باز خانه کودک |
ایجاد حس مشارکت |
|
|
ایجاد دید و منظر مناسب( درختان و فضاهای چمن کاری شده) |
ـ ایجاد حس امنیت و آسایش ـ ایجاد آزادی اندیشه و خیال در کودک |
ماخذ: مجتبوی و همکاران، 7:1393
از آنجا که موضوع تحقیق مورد نظر خلاقیت در شهر دوستدار کودک است، لازم است که مشترکات پارامترهای شهر دوستدار کودک و راههای ایجاد خلاقیت مشخص گردد که این تعامل را میتوان در جدول 4 مشاهده نمود.
جدول4- تعامل پارامترهای مهم شهردوستدار کودک و راههای ایجاد خلاقیت
|
پارامترهای شهر دوستدار کودک |
زمینه پاسخ دهی در ایجاد خلاقیت |
|
دسترسی به خدمات اساسی |
ـ ارضاء روحی و روانی کودک و در نتیجه حس تعلق به قضا |
|
امکان دیدن دوستان و بازی کردن |
ـ انجام فعالیتهای جسمی ـ رشد توانایی‌های اجتماعی ـ فعال کردن حس شهودی کودکان |
|
داشتن فضای سبز و ارتباط با گیاهان و حیوانات |
ـ ایجاد حس کاوش و تجربه ـ قوی شدن حواس پنج گانه کودک |
|
استفاده از نظرات کودکان در برنامه ریزی شهری |
ـ افزایش اعتماد به نفس ـ تشویق کودک به ارائه ایده‌های نو ـ باعث ایجاد حس مشارکت اجتماعی و ارزشمندی در کودک میشود. |
|
ایمنی و امنیت |
ـ آرامش ذهن و خیال ـ فعالیتهای بدون محدودیت کودک |
ماخذ: نگارندگان
- شناخت محدوده
شهر یزد یکی از شهرهای باستانی کشور در جبهه میانی فلات ایران و در همسایگی کویر مرکزی است که سابقه سکونت و زندگی شهری در آن به هزاره‌های قبل از اسلام باز می‌گردد. شهریزد، مرکز شهرستان یزد و در مرکز استان یزد در مسیر راه اصفهان - کرمان قرار دارد. این شهر بین 54 درجه و 18 دقیقه تا 54 درجه و 24 دقیقۀ طول شرقی و 31 درجه و 40 دقیقه تا 31 درجه و 56 دقیقۀ عرض شمالی واقع شده و مساحتی حدود91 کیلومترمربع را در برمیگیرد (مؤیدفر و همکاران، 2015: 3). جمعیت این شهر طبق سرشماری نفوس و مسکن 1385، 432194 نفر بوده است.
شکل 1: نقشه موقعیت شهر یزد در استان و کشور
نظر به اینکه سهولت دسترسی به فعالیتها و خدمات به عنوان یکی از شاخصهای شهر دوستدار کودک مطرح گردیده است، در این قسمت به بررسی کاربریهای با اهمیت در شهر دوستدار کودک از جمله کاربریهای فضای سبز، آموزشی، درمانی و بهداشتی، ورزشی ـ تفریحی و فرهنگی در شهر یزد پرداخته شده و با در نظر گرفتن سرانه‌های مطلوب طبق جدول1 به برآوردکمبودها و مازاد کاربریهای مورد نظر با توجه به جمعیت پیش بینی شده سال 1395 (551085 نفر)، پرداخته شده است.
جدول 5- برآورد میزان سطوح مورد نیاز و کمبود سطوح کاربریهای جاذب کودک در شهر یزد
|
کاربری |
سرانه پیشنهادی |
سطح وضع موجود(هکتار) |
سطح مورد نیاز (هکتار) |
کمبود سطح (هکتار) |
|
|
آموزشی |
مهدکودک |
0.35 |
3.87 |
19.29 |
15.41- |
|
ابتدایی |
0.9 |
39.4 |
49.60 |
10.12- |
|
|
راهنمایی |
0.82 |
34.48 |
45.19 |
10.70- |
|
|
متوسطه |
0.64 |
38.64 |
35.27 |
3.37 |
|
|
هنرستان |
0.66 |
34.26 |
36.37 |
2.11- |
|
|
جمع |
3.37 |
150.65 |
185.72 |
34.97- |
|
|
فرهنگی |
1.2 |
20.2 |
66.13 |
45.93- |
|
|
درمانی |
0.95 |
46.03 |
52.35 |
6.32- |
|
|
بهداشتی |
0.35 |
2.48 |
19.29 |
16.80- |
|
|
فضای سبز |
8 |
156.76 |
440.86 |
284.10- |
|
|
ورزشی |
2 |
64.01 |
110.21 |
46.20- |
|
ماخذ: نگارندگان (اطلاعات پایه: مهندسین مشاور آرمانشهر، 89:1388)
شکل 2: وضعیت کمبود سطوح کاربری‌ها، 1395(ماخذ: نگارندگان)
با توجه به شکل2و جدول5 در اغلب کاربریهای با اهمیت در شهر یزد، کمبود زیادی در سرانه‌ها مشاهده میشود که بیشترین کمبود مربوط به کاربری فضای سبز بوده و کاربریهای ورزشی و فرهنگی در رتبه‌های بعدی از نظر کمبود قرار دارند. این در حالی است که این کاربری‌ها، مهمترین فضاهای جاذب کودک را در خود جای داده و با ارتقا سطح آنها میتوان به محیطهای مطلوب تری برای کودکان دست یافت.
شکل 3: نقشه کاربری اراضی شهرستان یزد با تأکید بر کاربریهای مؤثر در شهر دوستدار کودک، (ماخذ: مهندسین مشاور عرصه، 1386: 94)
- روش تحقیق
روش تحقیق مورد استفاده در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانهای، اسنادی و بررسیهای میدانی میباشد و جنبه کاربردی دارد که در بررسیهای میدانی برای بهره مندی از نظرات کودکان در سنین مختلف، سعی شده که با استفاده از پرسشنامه ای همراه با سوالات تصویری ـ نوشتاری و نیز نقاشی در ارتباط با وضعیت موجود شهر یزد و نیز شهر مطلوب از نظر آنان، اطلاعات واقعی جمع آوری گردد.
جامعه آماری این تحقیق، کلیه کودکان شهر یزد میباشند که منظور از کودک در این تحقیق، مطابق پیمان نامه کنوانسیون حقوق کودک1989، انسانی است که سن هجده سالگی را هنوز تمام نکرده است. بر این مبنا طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن1390، جامعه آماری کودکان شهر یزد 193407نفر است (معاونت برنامه ریزی و اشتغال استانداری یزد،56:1390) وحجم نمونه محاسبه شده با استفاده از رابطه کوکران برای کودکان، 384 نمونه مشخص شده است که نظرات آنها در زمینه شهر دوستدار کودک مورد بررسی قرار گرفته است.
علاوه بر آن چون والدین به عنوان افراد مرتبط با کودکان و مؤثر در بهرهگیری از فضاهای شهری محسوب می‌شوند، جهت بررسی موارد مربوط به خلاقیت بصورت تصادفی از نظرات آنان استفاده شده و جهت انجام وزن دهی در مدلهای تحقیق، از نظرات کارشناسان مرتبط بهره گرفته شده است.
جدول 6- جمعیت کودکان شهرستان یزد در سال 1390
|
گروه سنی |
مرد |
زن |
مرد و زن |
|
|
تعداد |
درصد |
|||
|
4- 0 ساله |
27389 |
26509 |
53898 |
9.3 |
|
9- 5 ساله |
24673 |
23690 |
48363 |
8.3 |
|
14- 10 ساله |
22825 |
21604 |
44429 |
7.6 |
|
19- 15 ساله |
23821 |
22896 |
46717 |
8 |
|
جمع |
98708 |
94699 |
193407 |
33.2 |
(ماخذ: معاونت برنامه ریزی و اشتغال، استانداری یزد،1390: 60ـ56)
از آنجا که جهت برنامه ریزی در این تحقیق از مدل سوات و جهت ارائه بهترین راهکارها از مدل QSPM استفاده شده است، از مطالعات میدانی و نظرات کودکان و والدین جهت تشکیل ماتریس نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید استفاده گردیده و جهت اولویت بندی معیارهای مطرح در تحقیق از ماتریس مقایسات زوجی مدل AHP استفاده و در مرحله بعد به وسیله نظر خواهی از صاحب نظران و مسئولین امر، وزن دهی به هریک از عوامل سوات صورت گرفته و در مرحله آخر با آگاهی کامل تر از واقعیت‌های مرتبط با تحقیق، درباره اجرا یا عدم اجرای آن، تصمیم گیری و استراتژی و راهکار مناسب ارائه شده است.
3- یافته‌های تحقیق
- تحلیل نقاشی کودکان
از آنجا که یکی از ابتدایی ترین و بهترین راههای دریافت نظرات کودکان، نقاشی است و بیشتر کودکان به آن علاقه نشان داده و آن را محل مناسبی برای به تصویر کشیدن خواسته‌ها و آروزهای خود میدانند، لذا برای انجام این تحقیق از آنها خواسته شد آنچه را که در تصور خود راجع به وضعیت موجود شهر یزد و شهر ایده آل خود دارند نقاشی کنند و سپس نقاشی‌ها تحلیل شد تا به موضوعات مدنظر پی برده شود.
جدول 7- نظرسنجی از کودکان شهر یزد در مورد شهر مطلوب آنها در قالب نقاشی
ماخذ: پردازش‌های پژوهش
با توجه به نقاشی‌های تهیه شده توسط کودکان به نظر می‌رسد که طبق جدول 8 میتوان نظرات آنان را تفسیر نمود.
در نتیجه میتوان گفت اولاً: شهر یزد در ذهن کودکان به صورت خیابانها و فضاهای مسکونی و تجاری شکل گرفته است که هیچ گونه فضای سبز و تفریحی در آن دیده نمی‌شود.
ثانیاً: از نقاشی‌های شهر آیده آل این گونه استنباط میشود که اوقات فراغت در درجه اول اولویت کودکان قرار دارد و اکثر آنها به زمین بازی، فضای سبز، آب و طبیعت اشاره نموده اند و همه این عوامل را به طور معناداری با خانه خود در ارتباط دانسته اند چرا که همه چیز را پیرامون خانه خود متصور شده‌اند.
- تحلیل پرسشنامه و نظرخواهی از کودکان: با توجه به شاخصهای شهر دوستدار کودک (جدول2)، سؤالات پرسشنامه در راستای اهداف تحقیق تهیه گردید که سازه‌های مورد بررسی، شامل 5 معیار موقعیت مکانی بازی، نوع تعاملات اجتماعی، دسترسی، مشارکت و ایمنی و امنیت است که در قالب گویه‌های مشخص، در بین 384 نمونه مورد بررسی قرار گرفت که نتایج در جدول 9 دیده میشود.
همچنین از آنجا که بعد دیگر این تحقیق بررسی خلاقیت است و طبق جدول 3 در سه حیطه رفتاری، کالبدی و معنایی میتوان خلاقیت را بررسی نمود، پرسشنامه ای نیز در همین راستا شکل گرفته و در جامعه نمونه توزیع گردید که نتایج آن در جدول 10 دیده میشود.
جدول 8- تفسیر نقاشی‌های کودکان شهر یزد از وضع موجود و مطلوب شهرشان
|
وضعیت موجود شهر یزد از نظر کودکان |
شهر ایده آل کودکان |
|
ـ عدم توجه شهروندان به بهداشت عمومی (مثل ریختن زباله در محله) (نقاشی ب) ـ خشک بودن درختان و گیاهان به دلیل کم آبی (نقاشی ب و ه) ـ تردد وسایل نقلیه در محله که موجب آلودگی صوتی گردیده است (نقاشی الف) ـ عدم احساس امنیت و ایمنی در خیابانها (نقاشی الف) ـ تصور شهر یزد در قالب یک مسجد بزرگ |
ـ بدون آلودگی و دارای فضای سبز و فضای بازی ـ مکان‌هایی به دور از ماشین‌ها و تردد وسایل نقلیه و دور بودن از سر و صدا ـ پاکیزگی محیط ـ رنگ‌های شاد و دیوار‌های نقاشی شده ـ زمینه‌های تاریخی شهر یزد در فضایی سر سبز (نقاشی د) ـ وجود عناصر طبیعی مثل آب و خاک و امکان بازی کردن با آنها (نقاشی د) ـ وجود حیوانات اهلی (نقاشی ج) ـ حضور والدین و همسالان و افراد در فضای‌های عمومی (نقاشی ج) ـ وجود فضای پیاده روی و دوچرخه سواری (نقاشی ج) ـ طراحی فضاها به اشکال کودکانه از قبیل شهر شکلاتی، ادوات موسیقی ـ وجود بعضی از وسایل بازی خاص مثل ترانبولین در پارک‌ها ـ زمین بازی( مثل زمین فوتبال) در نزدیکی خانه |
مأخذ: نگارندگان
جدول9- توزیع فراوانی گویه‌های مربوط به شهر دوستدار کودک
|
|
معیار |
گویه |
فراوانی (درصد) |
میانگین |
||
|
شهر دوستدارکودک |
موقعیت مکانی بازی |
از بین آب،خاک، حیوانات و بازی در طبیعت و فضای سبز کدام یک را برای بازی بیشتر دوست دارید؟ 1. آب 2.خاک 3.حیوانات 4.بازی در طبیعت و فضای سبز |
ارتباط با حیوانات : % 44.8 فضای سبز: % 31.8 آب: 21.6% خاک: 1.8% |
2.87 |
||
|
تعاملات اجتماعی |
دوست دارید با چه کسانی فعالیتها و اوقات فراغت خود را بگذرانید؟ 1. تنها 2.والدین و اعضای خانواده 3. دوستان و همسالان 4. بچه‌های فامیل و آشنایان |
دوستان و همسالان: %42.4 والدین: 22.7% بچه‌های فامیل: 20.8% تنها: 14.1% |
2.7 |
|||
|
دسترسی |
فاصله زمانی خانه شما تا نزدیکترین پارک محله به صورت پیاده چند دقیقه است ؟ 1. 5 دقیقه 2. 10ـ5 دقیقه 3. بیشتر از 10 دقیقه 4. نبود پارک درمحله |
نبود پارک در محله: %37.2 5 دقیقه: 35.2% 10-5 دقیقه: 16.1% بیشتر از 10 دقیقه:11.5% |
2.48 |
|||
|
مشارکت |
چه فضاهایی دوست دارید در شهر باشد؟ ( اگر شهردار بودید دوست داشتید در شهر چه فضایی را می‌ساختید؟) |
سالن ورزشی و استخر: %13.8 زمین بازی و پارک: %13 سیرک و نمایش‌های محلی: %12.7 فضای مخصوص دوچرخه سواری:%12 |
6.47 |
|||
|
خانه اسباب بازی |
موزه کودک |
سالن موسیقی مخصوص کودکان |
||||
|
فروشگاه‌های کودک ونوجوان |
فضای سبز |
فضای مخصوص دوچرخه سواری |
||||
|
سیرک و نمایش‌های محلی |
سینمای مخصوص کودکان |
خانه کتاب |
||||
|
سالن ورزشی و استخر |
زمین بازی و پارک |
سایر: |
||||
|
ایمنی و امنیت |
با چه وسیله به مدرسه می‌روید؟ 1. پیاده 2. اتومبیل 3. دوچرخه 4. وسایل حمل و نقل عمومی |
اتومبیل: % 85.9 پیاده: 7.6% دوچرخه: 4.4% وسیله عمومی:2.1% |
2.01 |
|||
|
محل بازی شما در محله کجاست: 1. کوچه‌های محله 2. زمین بازی و پارک محله 3. مجموعه ورزشی محله 4. حیاط خانه یا فضای باز مجتمع |
حیاط خانه یا فضای باز مجتمع: % 34.4 زمین بازی و پارک محله:21.1% کوچه‌های محله: 13.5% مجموعه ورزشی محله: 10.9% |
3.66 |
||||
ماخذ: نگارندگان
جدول 10- توزیع فراوانی گویه‌های مربوط به خلاقیت
|
خلاقیت |
معیار |
گویه |
فراوانی (درصد) |
میانگین |
|
رفتاری |
تدوین بازی‌های خلاقانه |
2.18 |
1.84 |
|
|
خلق ایده‌های نو |
5.1 |
1.27 |
||
|
بر انگیختن حس کاوشگری |
9.93 |
2.1 |
||
|
ایجاد روابط آزادانه گرم و صمیمانه با کودک |
15.24 |
2.7 |
||
|
پیروی از الگوهای رفتاری خاص در بازی |
1.05 |
0.54 |
||
|
کالبدی |
رعایت مقیاس برای کودک |
10.1 |
1.93 |
|
|
منعطف بودن فضای مرتبط با کودک و نگهداری |
2.74 |
1 |
||
|
معنایی |
استفاده از طبیعت (به وسیله ی ترکیب فضا با طبیعت) |
4.2 |
2.50 |
|
|
بهره گیری از عناصر طبیعی در طراحی فضا(خاک، آب و. ..) |
29.6 |
2.87 |
||
|
ایجاد حس خلوت و آرامش در فضا |
10.71 |
2.01 |
||
|
توجه به فضای باز یا حیاط |
6.35 |
1.7 |
||
|
اجرای برنامه‌هایی مثل: انتخاب، گزینش و کاشت گونه‌های گیاهی در محوطه باز خانه کودک |
0 |
0 |
||
|
ایجاد دید و منظر مناسب(درختان و فضاهای چمن کاری شده) |
2.8 |
1.02 |
ماخذ: نگارندگان
از جداول فوق میتوان این‌گونه برداشت نمود که:
اولاً: با توجه به اینکه معیارهای شهر دوستدار کودک در قالب 5 طیف بیان گردیده میتوان مشاهد نمود که میانگین این پنج معیار از حد متوسط (2.5) بالاتر بوده و بعد مشارکت بیشترین مقدار و دسترسی کمترین مقدار را دارا است.
ثانیاً: در خصوص خلاقیت تمامی معیارها از حد متوسط(1.5) بالاتر است و بعد معنایی بیشترین مقدار میانگین(10.1) و کالبدی کمترین مقدار(2.93) را دارا است.
از طرف دیگر با توجه به آنکه ابعاد مختلفی هم در بحث شهر دوستدار کودک و هم خلاقیت در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است جهت اولویت بندی این معیارها، سعی شد که از نظر تعدادی ازکارشناسان بصورت تصادفی جهت انجام مقایسات زوجی برای مدل AHP استفاده گردد که بعد از کامل شدن ماتریس مقایسات زوجی از طریق نرم افزار Expert Choice وزن نهایی معیارها محاسبه گردیده است که با توجه به شکل 4 میتوان گفت که، از بین معیارهای مؤثر در شهر دوستدار کودک، معیار ایمنی و امنیت با وزن 502/0 بالاترین اهمیت و معیار موقعیت مکانی بازی با وزن 034/0 کمترین اهمیت را در شهر یزد داشته است.
جدول 11- ماتریس مقایسه زوجی معیارهای شهر دوستدار کودک در شهر یزد
|
شهر دوستدار کودک |
موقعیت مکانی بازی |
تعاملات اجتماعی |
دسترسی |
مشارکت |
ایمنی و امنیت |
|
موقعیت مکانی بازی |
1 |
5/1 |
7/1 |
3/1 |
9/1 |
|
تعاملات اجتماعی |
5 |
1 |
3/1 |
2 |
5/1 |
|
دسترسی |
7 |
3 |
1 |
4 |
3/1 |
|
مشارکت |
3 |
2/1 |
4/1 |
1 |
5/1 |
|
ایمنی و امنیت |
9 |
5 |
3 |
5 |
1 |
ماخذ: نگارندگان
شکل 4: نمودار اولویت بندی شده وزن معیارهای مربوط به شهر دوستدار کودک با مدل AHP
همچنین از بین معیارهای موثر در خلاقیت در شهر یزد، بعد معنایی خلاقیت با وزن 528/0 و بعد رفتاری خلاقیت با وزن 333/0 بالاترین اهمیت و بعد کالبدی خلاقیت با وزن 14/0 کمترین اهمیت را داشته است.
جدول12- ماتریس مقایسه زوجی معیارهای مربوط به خلاقیت در شهر یزد
|
خلاقیت |
بعد رفتاری |
بعد کالبدی |
بعد معنایی |
|
بعد رفتاری |
1 |
3 |
2/1 |
|
بعد کالبدی |
3/1 |
1 |
3/1 |
|
بعد معنایی |
2 |
3 |
1 |
ماخذ: نگارندگان
شکل 5: نمودار اولویت بندی شده وزن معیارهای مربوط به خلاقیت با مدل AHP
- مدل سوات
با توجه به داده‌های استخراج شده از پرسشنامه‌ها، تفسیر نقاشی کودکان و نظرات والدین، عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) و عوامل خارجی ( فرصت و تهدید) در محدوده تحقیق مشخص شده و جهت وزن دهی و تشخیص میزان تاثیر گذاری هر یک از عوامل با توجه به نظر کارشناسان حوزه شهری و مدیران شهری به هر یک از معیارها از صفر تا یک ضریب خاصی داده شده که مجموع این ضرایب برابر یک میشود و سپس برای مشخص کردن میزان اثر بخشی راهبردهای کنونی و نشان دادن واکنش نسبت به عوامل، نمراتی داده شده که نمره 1و2 نشان دهنده ضعف اساسی و ضعف عادی و نمره 3و4 نشان دهنده قوت عادی و قوت بسیار بالا است، سپس برای تعیین نمره نهایی ضریب هر عامل در نمره آن ضرب می‌گردد (نمره ی نهایی نباید بیشتر از 4 و کمتر از1باشد).
جدول13- ماتریس ارزیابی عوامل داخلی(نقاط ضعف و قوت)
|
نقاط ضعف |
وزن |
رتبه |
نمره نهایی |
|
کمبود فضای سبز |
09/0 |
1 |
09/0 |
|
استفاده اراضی باغات به صورت خصوصی |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
پراکنش فضایی نامناسب کاربری آموزشی، فضای سبز، تفریحی و طی کردن مسافت طولانی شهروندان برای رسیدن به امکانات تفریحی و سرگرمی مناسب و جذاب |
06/0 |
1 |
06/0 |
|
تداخل کاربری مربوط به کودکان مثلاً آموزشی با سلسله مراتب ارتباطی |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
نبود روشنایی مناسب در بعضی از معابر شهر |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
عدم رعایت بهداشت عمومی و وجود زباله در بعضی از نقاط محله‌ها |
04/0 |
1 |
04/0 |
|
عدم سرزندگی و پویایی در سطح محلات شهر |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
وجود مکان‌های نا امن و خشونت زا در سطح بعضی از محلات |
04/0 |
1 |
04/0 |
|
وجود مشکلات فرهنگی و آموزشی مثل رفتارهای پر خطر کودکان و حتی بزرگسالان مانند بازی و شوخی‌های خطرناک، بازی با مواد منفجره و. .... |
03/0 |
1 |
03/0 |
|
محدودیت‌های و خلاء‌های موجود در عملکرد نهادهای مرتبط با کودکان |
04/0 |
1 |
04/0 |
|
مسائل ناشی از ادراکات نادرست، نگرشها و تجربیات والدین در فضاهای عمومی |
07/0 |
1 |
07/0 |
|
ضعف نظارت رسمی و غیر رسمی |
03/0 |
1 |
03/0 |
|
تبعیض جنسیتی در ارائه امکانات به کودکان |
04/0 |
2 |
08/0 |
|
فقدان فضای بازی کودکان در مجتمع‌های آپارتمانی |
04/0 |
2 |
08/0 |
|
استاندارد نبودن فضاهای تفریحی و بازی کودکان |
03/0 |
1 |
03/0 |
|
فقدان حس تعلق و مسئولیت پذیری در میان کودکان یزدی |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
عدم استفاده از نمادهای زیبا سازی در جذب فضاهای مربوط به کودکان |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
درک نامناسب کودکان از فضای شهری و محیط |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
ایجاد فضاهای بازی سرپوشیده(موجب انتقال کودکان از فضای بسته خانه به فضای سرپوشیده دیگر وموجبات تاثیر نامناسب روانشناختی بر کودکان |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
نقاط قوت |
وزن |
رتبه |
نمره نهایی |
|
فراوانی ابنیه و آثار ارزشمند و بی نظیر فرهنگی، مذهبی و باستانی در سطح شهر |
05/0 |
4 |
2/0 |
|
وجود زمین‌های بایر و مخروبه جهت ایجاد کاربریهای جدید و جذب سرمایه گذاری در سطح شهر |
05/0 |
3 |
15/0 |
|
سهم 33 درصدی کودکان از جمعیت شهر یزد |
07/0 |
4 |
28/0 |
|
حضور فعال مساجد و تکایا در اکثر محلات به عنوان کانون‌های تجمع و تبادل نظرات |
02/0 |
3 |
06/0 |
|
دارا بودن فرهنگ بازی‌های قدیمی |
02/0 |
3 |
06/0 |
|
داشتن پتانسیل‌های طبیعی در اطراف شهر مانند کویر |
02/0 |
3 |
06/0 |
|
برگزاری برخی از جشن‌ها و اتفاقات فرهنگی در سطح شهر |
02/0 |
3 |
06/0 |
|
پتانسیل‌های علمی بالای کودکان و نوجوانان در شهر یزد مانند: کسب مقام اول در قبولی کنکور طی سالیان متوالی |
04/0 |
4 |
16/0 |
|
مجموع |
1 |
56 |
02/2 |
ماخذ: نگارندگان
جدول14- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (نقاط فرصت و تهدید)
|
نقاط فرصت |
وزن |
رتبه |
نمره نهایی |
|
توان استفاده از باغات و فضای‌های خالی در سطح شهر یزد |
03/0 |
4 |
12/0 |
|
جایگاه و نقش ویژه ی شهر یزد به عنوان اولین شهر خشت و گل و دومین شهر تاریخی جهان |
03/0 |
3 |
09/0 |
|
دارای فرهنگ غنی بومی محلی |
02/0 |
3 |
06/0 |
|
افزایش توجه دولت به برنامه ریزی و سرمایه گذاری جهت گسترش شهرهای دوستدار کودک |
03/0 |
4 |
12/0 |
|
فرصت مبادلات فرهنگی در شهرهای مختلف بر اساس فرهنگ‌های بازی کودکان |
01/0 |
3 |
03/0 |
|
امکان برگزاری جشنواره‌ها و نمایشگاه‌ها برای جذب توجه مردم به شهر دوستدار کودک |
01/0 |
4 |
04/0 |
|
وجود نیروهای متخصص بومی در جهت برنامه ریزی شهر دوستدار کودک |
06/0 |
4 |
24/0 |
|
فرصت مناسب جهت جلب تورهای آموزشی در شهر یزد برای کودکان |
03/0 |
3 |
09/0 |
|
امکان استفاده از الگوهای جهانی در زمینه ایجاد شهر دوستدار کودک |
01/0 |
3 |
03/0 |
|
مشارکت اجتماعی سازمان‌ها و نهادهای دولتی در جهت تبدیل شهریزد به شهر دوستدار کودک |
03/0 |
4 |
12/0 |
|
امکان سرمایه گذاری بخش خصوصی در ایجاد مراکز تفریحی مناسب |
03/0 |
3 |
09/0 |
|
استفاده از الگوهای مناسب آموزشی برای تربیت کودکان |
02/0 |
3 |
06/0 |
|
نقاط تهدید |
وزن |
رتبه |
نمره نهایی |
|
وجود کارخانجات در اطراف شهر یزد و ایجاد آلودگی توسط آنها |
07/0 |
1 |
07/0 |
|
روند نابودی باغات و تغییر کاربری آنها |
04/0 |
1 |
04/0 |
|
قرارگرفتن شهر یزد در اقلیم گرم و خشک |
06/0 |
1 |
06/0 |
|
مخاطرات طبیعی مثل طوفان شن |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
ترکیب یکنواخت، بی هویت، ناهماهنگ و کمبود فضاهای شهری در بخش‌هایی از محلات |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
کمبود بودجه شهرداری جهت ساخت کاربریهای مورد نیاز کودکان در سطح شهر |
04/0 |
2 |
08/0 |
|
بلاتکلیفی زمین‌های بایر وقفی |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
پرخرج بودن اصلاحات شهری و تامین تاسیسات عمومی و اجتماعی |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
وجود نقض و عدم دقت در تدوین ضوابط و مقررات شهری |
05/0 |
1 |
05/0 |
|
همکاری ضعیف بین سازما نها و نهادهای رسمی با بخشهای خصوصی و NGOها |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
عدم استفاده از نظریات کودکان در برنامه ریزی توسط مسئولین محلی |
05/0 |
1 |
05/0 |
|
عدم آموزش مسائل محیطی و شهروندی به کودکان |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
عدم توانایی مالی بعضی از خانواده‌های برای استفاده از بعضی از کاربریهای مربوط به کودکان |
05/0 |
2 |
1/0 |
|
عدم ارائه تبلیغات مناسب به منظور معرفی پتانسیل‌های مناسب شهر دوستدار کودک |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
از بین رفتن فرهنگ سنتی و محلی با وجود الگوهای غلط غربی در تربیت کودکان |
01/0 |
2 |
02/0 |
|
وجود فضاهای استرس زا در سطح شهر |
04/0 |
2 |
08/0 |
|
تغییر سبک زندگی به دلیل استفاده از ماهواره و مقایسه زندگی خود با آنها بدون دلایل منطقی |
01/0 |
2 |
02/0 |
|
عدم ارائه مجوز از سوی دولت برای گسترش خدمات، تجهیزات و تاسیسات در رشد و شکوفایی کودکان |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
عدم اختصاص تسهیلات بانکی برای گسترش شهر دوستدار کودک |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
استفاده نادرست و غلط مردم از فضاهای تفریحی |
03/0 |
2 |
06/0 |
|
عدم آشنایی به شهر دوستدار کودک |
02/0 |
2 |
04/0 |
|
مجموع |
1 |
78 |
2.53 |
ماخذ: نگارندگان
با توجه به امتیازات کسب شده از جداول ماتریس عوامل داخلی و خارجی، با توجه به شکل 4، مشاهده می‌گردد که امتیازات نهایی در ربع دوم محور مختصات واقع شده که نشان دهنده استراتژی انطباقی است. این استراتژی تلاش دارد تا با کاستن از ضعف‌ها بتواند حداکثر استفاده را از فرصتهای موجود ببرد. بنابراین این استراتژی ضمن تأ کید بر نقاط ضعف درونی، سعی در بهره گیری از فرصتهای بیرونی در جهت رفع نقاط ضعف فرا روی برنامه ریزی شهر دوستدار کودک در شهر یزد را دارد. با توجه به نتایج جدول سوات و نیز اولویت بندی‌های انجام شده در مورد معیارهای شهر دوستدار کودک (شکل4) و خلاقیت (شکل5)، میتوان راهبردهای ذیل را جهت خلق فضای شهری دوستدار کودک و ارتقاء خلاقیت کودکان در شهر یزد پیشنهاد نمود.
با توجه به راهبردهای ارائه شده در جدول 13، جهت اولویت بندی راهبردها از مدل QSPM استفاده شده است. این مدل در قالب 5 مرحله تشکیل می‌گردد که عبارتند از (بشر دوست و همکاران، 89:1390) :
- فرصت‌ها و تهدیدها و نیز قوت‌ها و ضعف‌ها بر اساس جدول swot در ستون اول این ماتریس فهرست میشود، سپس در ستون دوم ضریب اهمیت هر یک از عوامل با توجه به ماتریس‌های ارزیابی عوامل خارجی و داخلی وارد میشود.
- راهبرد‌هایی که هدف اولویت بندی میباشند در ردیف بالای ماتریس QSPM نوشته میشود.
- خبرگان و مسئولان براساس میزان تأثیر و جذابیت هر عامـل داخلـی و خـارجی، نمـره جذابیتی بـین 1 تـا 4 را بـه راهبـرد مربوطـه اختصاص می‌دهند و در صورتی که عامل مورد نظر تأثیری در تدوین یـا انتخـاب راهبـرد نداشته باشد، نمره بی تفاوتی یا صفر به آن تعلق خواهد گرفت.
- با ضرب وزن هر عامـل در نمـره جـذابیت، جـذابیت راهبـرد محاسبه میشود و برای بدست آمدن جـذابیت کـل هـر راهبـرد، اعـداد سـتون جذابیت هر راهبرد جمع میشود.
- راهبردها براسـاس نمـره بدسـت آمـده از جـذابیت کـل هـر راهبرد، از بیشترین نمره تا کمترین نمره اولویت‌بندی می‌شـوند
شکل6. نمودار ارزیابی عوامل داخلی ـ خارجی
جدول15- معیارها و راهبردهای برنامه ریزی شهر دوستدار کودک در راستا ارتقاء خلاقیت کودکان در شهر یزد
|
معیار |
اهداف اصلی |
اهداف فرعی |
راهبرد |
|
ایمنی و امنیت، دسترسی |
دسترسی و هدایت کودکان به فضاهای سالم و ایمن |
فضاهای نظارت پذیر و قابل روئت ( ارتقاءخلاقیت معنایی) |
افزایش حس امنیت |
|
تعاملات اجتماعی |
تامین نیازهای اجتماعی و جمعی کودک |
ـ ایجاد فضاهای آموزشی تفریحی در داخل محلات ـ برانگیختن حس کاوشگری(ارتقاء خلاقیت رفتاری) |
احیای مفاهیم محله ای |
|
مشارکت |
پایه ریزی زیرساخت‌های آموزشی و پرورشی نسل آینده |
افزایش حس مالکیت و تعلق (ارتقاء خلاقیت کالبدی) |
مخاطب قرار دادن کودک در محیط |
|
موقعیت مکانی بازی |
پیوند با پدیده‌های طبیعی و فضای سبزدرجهت بهبود موقعیت‌های مکانی بازی |
تامین نیاز روحی کودکان و یادگیری عشق ورزی به طبیعت برای حفظ آن (ارتقاءخلاقیت معنایی) |
استفاده از عناصر طبیعی در فضای شهری |
جدول 16- ماتریس برنامه ریزی راهبردی کمی
مأخذ: نگارندگان
4- نتیجه گیری
کودکان نگرشها و ترجیحات متفاوتی در فضاهای شهری دارند. در یک بیان کلی میتوان چنین اظهار داشت که یک فضای شهری باید برای همه افراد و با هر سطح درآمد و با هر محدودیت فیزیکی، صرف نظر از این که در آن نواحی ساکنند یا نه، قابل دسترس( اجتماعی ـ فیزیکی) بوده، و آن فضا باید بتواند با خصیصه‌های موجود در خود، امکان حضور مساوی تمامی ساکنین و استفاده کنندگان شهری را متناسب با نیازهای اجتماعی شان فراهم آورد. به عنوان نمونه برای تأمین دسترسی نباید تنها شرایط ایده آل نوجوانان در نظر گرفته شود، بلکه نیازهای معلولان و افراد مسنی را که لوازمی همچون عصا استفاده میکنند، یا مادرانی که همراه با کالسکه کودکان یا ساکهای بزرگ کودک در فضا حضور پیدا میکنند و یا کودکانی که تمایل دارند به فعالیتهای ساده نظیر دوچرخه سواری در این فضاهای اجتماعی عمومی شهری بپردازند نیز در نظر گرفته شوند.
همچنین می‌توانیم با آگاهی از توانایی‌ها و مهارت‌های کودکان و با زمینه سازی آن در محیطهای شهری باعث افزایش حضور کودکان در شهر شویم و با حس مشارکت و استقلالی که در پی تعاملات اجتماعی کودک در شهر به وجود می‌آید، باعث کسب تجربه و اعتماد به نفس در کودکان شده و در نتیجه باعث افزایش خلاقیت در آنها شویم.
یافته‌های تحقیق در خصوص شهر یزد، با توجه به جدید بودن موضوع، پایین بون سطوح عملیاتی و اجرایی شهر دوستدار کودک توسط سازمان‌های تأثیر گذار همانند شهرداری یزد نشان داد که تأسیسات و تسهیلات اجتماعی کودکان همانند سایر اقشار جامعه دچار کمبود‌هایی هستند مانند فقدان امکانات تفریحی و فضای سبز در سطح شهر و محلات، عدم امنیت کافی در سطح معابر عمومی و فضای شهری برای کودکان بخشی از مشکلات موجود است.
نتایج مطالعات حاکی از آن است که سرانه‌های پیشنهادی طرح‌های ملاک عمل یزد در مقیاس کل شهر بوده و محاسبه کمبود سطوح کاربریهای مخصوص کودکان قابل استناد نمی باشد، میزان سرانه‌های اختصاص یافته به کودکان در طرح‌های توسعه شهر یزد نسبت به جمعیت کودکان، پاسخگوی نیاز این قشر از جامعه نمی باشد به عنوان مثال در شهر یزد هزاران کودک مشغول بازی هستند که شرایط، ابزار و وسایل مناسب بازی در اختیار ندارند که در جهت رفع نیاز کودکان به وسایل بازی مناسب، ایجاد روابط بین هم سالان، شناخت پدیده‌ها و روبه رویی با مسایل جدید، ارتقاء سلامت کودکان و آموزش مهارت‌های زندگی از طریق بازی و. ... شهر یزد نیازمند راه اندازی خانه‌های اسباب بازی و در نظر گرفتن سرانه این کاربری در طرح‌های توسعه شهری است، تا دستیابی به اهداف رشد شناختی، روانی، عاطفی و جسمانی کودکان را بهبود ببخشد.
متأسفانه بیشتر کاربریهای سطح شهر یزد در هر محله بیشتر جنبه سودآوری اقتصادی دارند تا جنبه تأمین کننده نیازهای عاطفی، لذا این فضاها نمی توانند پاسخگوی نیاز کودکان باشند، بنابراین تعبیه فضاهای بازی که صرفاً میتواند پارک نباشد، کمک شایانی به رشد و شکوفایی کودکان می‌نماید. بهتر است است در کلیه فضاها، معابر و پیاده روهای شهری با استفاده از طراحی متفاوت با رنگ، نور و یا مبلمان شهری متناسب، فضای شهری یزد را برای کودکان جاذب تر نمود تا کودکان امروز و آینده تنها شاهد شهری خاکستری و بی رنگ و بو نباشند و باید محیطی فراهم کرد تا کودک بتواند معنایی با مکان شهری برقرار کند.
در مجموع، بر اساس آمار و ارقام به دست آمده از بررسی سطوح و سرانه‌های موجود و پیشنهادی طرح‌های فرادست، در وضع موجود با کمبودهای جدی برای کودکان به منظور تأمین نیازهای این جمعیت در حال حاضر و در آینده مواجه هستیم. طبعاً این کمبودها در طول زمان و با افزایش جمعیت و با توجه به ظرفیت پذیری جمعیت یزد، بیشتر و حادتر خواهد شد که نیازمند برنامه ریزی و طراحی مطلوب برای ارتقا کیفیت سکونت و افزایش سطوح خدمات است.
5- پیشنهادها
با توجه به نتایج بدست آمده از تحلیل تحقیق و با تأکید بر اولویت بندی انجام شده در مورد معیارهای شهر دوستدار کودک و خلاقیت در شهر یزد، میتوان راهکارهای مناسب و اجرایی تری را جهت خلق فضای شهری دوستدار کودک و ارتقاء خلاقیت کودکان در این شهر کویری پیشنهاد نمود:
جدول18- راهبردها و راهکارها جهت برنامه ریزی شهر دوستدار کودک در راستای ارتقای خلاقیت کودکان در شهر یزد
|
راهبرد |
راهکار |
|
مخاطب قرار دادن کودک در محیط |
ـ مشارکت و تصمیم گیری کودکان در مورد شهرشان ـ استفاده از علائم راهنما برای جهت یابی کودکان در محله ـ استفاده از مبلمان در مقیاس کودک ـ استفاده از رنگ‌های شاد در فضاهای شهری |
|
احیای مفاهیم محله ای |
با توجه به تاثیر معماری غنی ایرانی ـ اسلامی در شهر یزد میتوان از راهکارهای سنتی به کار رفته در شهر بهره برد: 1. تعیین و تعریف مرکز محله به دور از از راههای سواره 2. ایجاد پیاده راه در محله 3. ایجاد فضاهای مخصوص دوچرخه سواری 4. تبدیل فضاهای مخروبه به مکان‌های متناسب با نیازهای کودکان 5. بالا بردن کیفیت عرصه عمومی شهر یزد با توجه به فرهنگ و هویت شهربه منظور ارتقاء و تحریک سطح فعالیتها و رفتارهای مطلوب برای کودکان |
|
استفاده از عناصر طبیعی در فضاها |
ـ با توجه به کمبود فضای سبز و بازی در شهر یزد و وجود زمین‌های بایر بسیار : 1. بالابردن سرانه فضای سبز شهری 2. طراحی پارک‌های موضوعی 3. ایجاد باغ بازی 4. استفاده از عنصر طبیعی مانند شن، آب و وحیوانات در طراحی فضاها |
|
افزایش حس امنیت |
ـ همجواری فضاهای مختص کودکان با نواحی مسکونی ـ ایجاد فضای نشستن در نزدیکی فضاهای باز محلی ـ نور کافی ـ رعایت ملاحظات ایمنی |
ماخذ: نگارندگان
منابع
آرمانشهر، مهندسین مشاور (1388)، طرح تفصیلی شهر یزد. شهرداری یزد.
اسماعیل زاده کواکی، علی؛ میر شکاری، محمدعلی و امیری نژاد، مینا (1393). ارزیابی شاخصهای شهر دوستدار کودک از منظر معماری و شهرسازی اسلامی در عصر جدید. همایش ملی معماری و شهرسازی و توسعه پایدار با محوریت از معماری بومی تا شهر پایدار. مشهد، ایران، دی1393، مؤسسه آموزش عالی خاوران.
بشردوست، امید؛ شجاعی، محمدرضا و منصوری، محسن(1390). برنامه ریزی کمی راهبردی و ارائه راهکارهای بهبود جایگاه علامت تجاری با استفاده از ماتریس QSPM. فصل نامه علمی ـ ترویجی توسعه تکنولوژی صنعتی، شماره17، صص94ـ 83.
ترابی، مهسا (1390). طراحی شهری دوستدار کودک (با تاکید بر گروه سنی نوجوانان ) ـ نمونه موردی محله شهر آرا. پایان نامه کارشناسی ارشد طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس،تهران.
ربیع پور، سپیده؛ تقدسی، سحر(1393). تحلیل شهر دوستدار کودک با استفاده از مدل SWOT (نمونه موردی: منطقه 13 تهران). اولین همایش ملی افق‌های نوین در توانمند سازی و توسعه پایدار معماری، عمران، گردشگری، انرژی و محیط زیست شهری و روستایی. همدان، ایران، مرداد1393، دانشگاه شهید مفتح همدان.
عرصه، مهندسین مشاور (1386)، طرح جامع شهر یزد. جلد اول( مطالعات وضع موجود)، اداره راه و شهرسازی یزد.
قره بیگلو، مینو(1389). مسئولیت‌های شهر نسبت به محل بازی کودکان. ماهنامه علمی ـ ترویجی منظر، شماره 10.
قره بیگلو، مینو(1391). نقش عوامل محیطی در پرورش خلاقیت کودکان. ماهنامه علمی ـ ترویجی منظر، شماره19،صص 91-86.
کیانی، اکبر؛ اسماعیل زاده کواکی، علی (1391). تحلیل و برنامه ریزی شهر دوستدار کودک (CFC ) از دیدگاه کودکان ( مطالعه موردی : قوچان). فصل نامه علمی ـ پژوهشی باغ نظر، سال نهم، شماره20.
متینی، مریم؛ سعیدی رضوانی، نوید و احمدیان، رضا (1393). معیارهای طراحی محلات مبتنی بر رویکرد شهر دوستدار کودک (نمونه موردی: محله فرهنگ مشهد). فصل نامه علمی ـ پژوهشی مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال چهارم، شماره15، صص112-91.
مجتبوی، سیده مریم؛ ولی داد، محمد تقی و شهسواری، ناهید (1393). بررسی عوامل موثر بر ایجاد خلاقیت در فضاهای مرتبط با کودک. نهمین سمپوزیوم پیشرفت‌های علوم و تکنولوژی( کمسیون اول: همایش ملی معماری، شهرسازی و توسعه پایدار با محوریت خوانش هویت ایرانی ـ اسلامی در معماری و شهرسازی). مشهد، ایران، آبان 1393، موسسه آموزش عالی خاوران.
معاونت برنامه ریزی و اشتغال استانداری یزد (1390).نتایج تفصیلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن یزد. صفحه553.
معین، محمد(1362). فرهنگ فارسی معین. تهران: انتشارات امیر کبیر.
منوچهری، بهار؛ علیزاده، کتایون (1393). شهر دوستدار کودک، گامی به سوی شهر پایدار آینده (نمونه مورد مطالعه:شهر مشهد). اولین همایش ملی در جستجوی شهر فردا واکاوی مفاهیم و مصادیق در شهر اسلامی ـ ایرانی. تهران، ایران، مهر1393، شرکت دیبا افق رایا.
Aarts, M. J. et al. (2011).Multi-sector policy action to create activity-friendly environments for children: a multiple-case study. Journal of Health, (101):11-19. Available from: http://. www.healthpolicyjrnl.com/article/S0168-8510 (10)00272-1/ full text
Holt Nicholas, L., et al. (2009). Neighborhood physical activity opportunities for inner-city children and youth. Journal of Health & Place (15): 1022-1028.
Moayedfar, s. Safarabadi, A. and Varesi. H (2015). Urban sustainable development with emphasis on the empowerment of informal settlements in urban areas. The case of yazd , iran. Journal of Geography Volume 6, Number 1:83-97
Riggio, E. (2002). Child friendly cities. Good governance in the best interests of the child. Journal of Environment & Urbanization. 14(2): 45-58.
)
