نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
پیام نور
چکیده
کلیدواژه‌ها
توزیع فضایی خدمات شهری و نقش آن در توسعه پایدار شهر مطالعه موردی مادرشهر تهران
|
نفیسه مرصوصی: |
دانشیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران |
چکیده
توسعه شهری زمانی می تواند در جهت پایداری قرار گیرد که بتواند راهکارهایی مشخص، برای تامین مطلوب نیازهای خدماتی ساکنان ارائه دهد، لکن به علت نگرش بخشی، ضعف ساختاری مدیریت شهری و فقدان مشارکت مردمی، سازمان‌های خدمات رسان شهری نتوانستند به صورت کارا به توزیع فضایی عادلانه خدمات بپردازند. این پژوهش با هدف ارزیابی نقش توزیع فضایی خدمات شهری در توسعه پایدار شهر انجام شده است و در صدد است که توزیع فضایی خدمات شهری را در ارتباط با سطح برخورداری مناطق شهری تحلیل نماید، سپس نقش آن در پایداری شهری را مورد بررسی قرار دهد. روش مورد استفاده در این پژوهش از نوع توصیفی – تحلیلی است. جامعه آماری تحقیق کل محدوده قانونی شهر تهران شامل مناطق 22 گانه آن است و داده‌های مورد بررسی که نشان دهنده ویژگی عملیاتی بودن شاخصهای مختلف خدمات شهری است از منابع رسمی کشور همچون مرکز آمار ایران و شهرداری تهران گردآوری شده اند. برای انجام محاسبات، از تکنیک تاپسیس به منظور رتبه بندی مناطق و آنتروپی شانون در جهت وزن دهی شاخصها استفاده شده است. نتایج نشان دهنده توزیع فضایی نامناسب خدمات شهری در مناطق 22 گانه شهر تهران است و اختلاف در سطح برخورداری یکی از مهمترین عوامل ناپایداری توسعه در مادر شهر تهران تشخیص داده شده است. بررسی‌های حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که، صرف وجود خدمات در یک شهر، حتی اگر که بیش از نیاز واقعی باشد و یا با سرانه استاندارد برابر باشد نمی تواند جوابگوی نیاز همه ساکنان شهر باشد و به پایداری شهر منجر شود؛ بلکه در کنار این مساله، باید این امر مهم مورد توجه ویژه قرار گیرد که این خدمات به چه شکلی توزیع شده‌اند و پراکندگی فضایی آنها از چه الگویی تبعیت میکند.
واژههای کلیدی: خدمات شهری، توسعه پایدار، شهر تهران، توزیع فضایی، تاپسیس
1- مقدمه
1-1- طرح مساله
توسعه شهری زمانی می تواند در جهت پایداری قرار گیرد که بتواند راهکارهایی مشخص را برای تامین مطلوب نیازهای خدماتی ساکنان ارائه نماید، که به علت نگرش بخشی، ضعف ساختاری مدیریت شهری و فقدان مشارکت مردمی، سازمان‌های خدمات رسان شهری نتوانستند به صورت کارا به توزیع فضایی عادلانه خدمات بپردازند، این در حالی است که تمرکز مراکز خدمات رسانی در یک مکان ضمن ایجاد مناطق دو قطبی و بالا وپایین در شهرها هجوم جمعیت مصر ف کننده را به آن مناطق سرازیر می کند که این خود فشار زیست محیطی، ترافیکی، آلودگی اعم از صوتی و هوا و. .. را به دنبال خواهد داشت و از سوی دیگر جذب کاربری‌های مکمل و موازی و نیز تشدید قطبی شدن فضایی را در شهرها به دنبال خواهد داشت، به گونه ای که اکنون در شهرها شاهد محیط‌های متراکم و نامطلوب که با توسعه پایدار ناسازگار است می‌باشیم. هر یک از سطوح تقسیمات کالبدی شهر براساس نیازهای شهروندان خدمات مختلفی را نیاز داشته و بر این اساس خدمات مختلف نیز باید با توجه به آستانه جمعیت مورد نیاز در سطح مناطق توزیع شوند؛ لذا توزیع نامتعادل امکانات و خدمات مفهوم شهر پایدار را به چالش می کشاند(خاکپور و باوان پوری، 1388: 187). کاستی‌های ارائه خدمات در شهر، ضریب برخورداری را کاهش داده و سبب بروز نوعی بیم و عدم اطمینان میشود. زندگی در شرایط عدم اطمینان و محرومیت، زیاده طلبی و تحقق آن را از راه‌های غیر قانونی و نامشروع ترویج داده و در نتیجه نظم و نسق اجتماعی لازم برای زندگی جمعی را در هم می‌ریزد (رهنمایی و شاه حسینی، 1389: 26). از آنجایی که تهران به عنوان پایتخت ایران نقش اساسی در سطح ملی و منطقه ای و حتی بین المللی بر عهده دارد و با مسائل و مشکلات عدیده ای از نظر شاخصهای پایداری روبرو است، بررسی و تحلیل توزیع فضایی و نابرابری خدماتی موجود در آن اهمیت ملی دارد و نتایج آن می تواند در افزایش کارآمدی مدیریت شهر موثر باشد. با این رویکرد میطلبد که توزیع فضایی و اختلاف سطح برخورداری مناطق شهری را از خدمات شهری، در ارتباط با توسعه پایدار شهر ارزیابی و تحلیل نمود.
1-2- ضرورت و اهمیت
جریان توسعه و گسترش فضایی در کلان شهرها یک پویش عام شهر نشینی است که از دهۀ 1950 میلادی تا کنون در جهان روبه فزونی نهاده و در دهههای 80-1970 روند توسۀ اغلب کلان شهرهای جهان مورد پژوهش و تحقیقات وسیع قرار گرفت(علی شاه، 1379: 21). ساماندهی فضایی در شهرها رابطۀ تنگاتنگی با الگوهای رشد و توسعۀ اقتصادی از یکسو و الگوهای کالبدی- فضایی از سوی دیگر دارد (ابراهیم زاده، 1382: 36) گذشته از این یکی از معضلاتی که برنامه ریزان شهری و منطقهای با آن مواجه هستند، رشد نابرابر شهرها و مناطق است، به طوری که با نگاه به توزیع فضایی خدمات در شهرها و مناطق مشخص میشود که این خدمات به شکل متعادلی توزیع نشدهاند(تقوایی و اکبری، 1388: 97). به منظور رفع این کاستی‌ها و سازماندهی فضایی مناسب امکانات و خدمات، اولین قدم، شناخت نابرابری‌ها و شکاف میان مناطق است. کاهش نابرابری میان سکونتگاهها و مناطق مختلف یک کشور از مهمترین دغدغه‌های دولتها و مجامع علمی بوده و همواره برای تحقق آن اندیشیده و راهبردهایی طراحی نموده اند؛ بطوری که درسالهای اخیر تاکید بر نابرابری‌های ناحیه ای و سازمان فضایی آن از اولویتهای اصلی تحقیقات جغرافیایی دراغلب کشورها بوده است(مرصوصی و همکاران، 1388: 146). در کشور ما نیز همانند دیگر کشورهای در حال توسعه، با تمرکز روز افزون جمعیت در نخست شهر تهران و همچنین به دلیل جایگاه ویژه ای که تهران در مدیریت اقتصاد ملی و کنترل و مدیریت تمامی امور کشور با توجه به نظام متمرکز دولتی موجود دارد، این شهر با مسائل و مشکلات متعددی مواجه بوده است؛ از اینرو با توجه به مشکلات متعدد مفهوم «پایداری» در کلانشهر تهران حول محورهای متعددی قابل بررسی است(رهنمایی و پور موسوی، 1385: 178).که در این پژوهش محور خدمات شهری در آن مورد ارزیابی قرار گرفته است.
1-3- اهداف
با توجه به لزوم توسعه هماهنگ مناطق مختلف شهر، پژوهش حاضر با هدف ارزیابی نقش توزیع فضایی خدمات شهری در توسعه پایدار شهر تهران انجام گرفته است و در صدد است که توزیع خدمات شهری را که با اختلاف سطح برخورداری مناطق شهری در ارتباط است به تحلیل بکشد و نقش آن در پایداری توسعه شهر را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد.
1-4- سوال‌ها و فرضیه
باتوجه به اهدافی که در پژوهش مطرح شده است سوال اصلی در این پژوهش این است که آیا چگونگی توزیع فضایی خدمات در مادر شهر تهران تاثیری بر پایداری توسعه آن دارد؟ و توزیع فضایی خدمات در بین مناطق شهر تهران به چه شکل بر پایداری آن تاثیر گذار است؟
به دنبال سوالاتی که در پژوهش مطرح است فرضیه تحقیق به این صورت بیان میشود؛ به نظر میرسد که توزیع فضایی خدمات در شهر تهران از الگوی نامناسبی پیروی میکند و باعث ناپایداری توسعه در آن شده است.
1-5- پیشینه پژوهش
تقوایی و کیومرثی( 1390) در پژوهشی با عنوان سطح بندی محلات شهری بر اساس میزان بهره مندی از امکانات و خدمات شهری با بهره گیری از تکنیک TOPSIS (مطالعه موردی: محلات شهر آباده)، محلات چهارده گانه شهر آباده را از نظر میزان دستیابی افراد به امکانات و خدمات شهری سطح بندی کرده اند. بررسی نتایج حاصل از میزان برخورداری محلات شهری آباده از امکانات و خدمات شهری حاکی از آن است که در بین محلات شهری، از نظر میزان دستیابی به امکانات و خدمات شهری تفاوت فاحشی بر قرار است.
رفیعیان و شالی(1391) در پژوهشی با عنوان تحلیل فضایی سطح توسعه یافتگی تهران به تفکیک مناطق شهری، با بهره گیری از مدل تحلیل سلسله مراتبی(AHP) و 31 شاخص در قالب 7 معیار اصلی مناطق کلانشهر تهران را از نظر درجه توسعه یافتگی، در چهار سطح خوشه بندی نموده و در محیط Arc GIS به صورت نقشه نمایش داده اند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که تهران فاقد وحدت کالبدی- اجتماعی بوده و ناهمگونی فضایی بین مناطق شمالی و جنوبی آن به عنوان ویژگی اصلی ساختار فضایی تهران معرفی شده است.
کامران و همکاران(1389) در پژوهشی با عنوان سطح بندی خدمات شهری در مناطق کلان شهر تهران، مناطق 22 گانه شهر تهران را از لحاظ برخورداری از خدمات شهری توسط تکنیک تاکسونومی عددی و بر اساس 8 شاخص عمده ی خدمات شهری رتبه بندی کرده اند. تجزیه و تحلیل نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که منطقه ی 6 به علت حد بالای بهره مندی قابل مقایسه با دیگر مناطق شهر تهران نبوده لذا از دامنه مقایس‌های مناطق کنار گذاشته شد و از میان دیگر مناطق، منطقه ی 12 با درجه بهره مندی 44/0 رتبه اول و منطقه ی 22 با درجه بهره مندی 98 / 0 رتبه آخر را کسب کرد. بر پایه یافتههای تحقیق و با توجه به کسب رتبه‌های مختلف، عدالت فضایی در پراکندگی خدمات شهری رعایت نشده و نیازمند توجه خاص برنامه ریزان است و دوری از مرکز شهر و کم جمعیت بودن مناطق حاشیه ای جدید شهر و... از عوامل تأثیرگذار در عدم توزیع بهینه ی خدمات شهری هستند.
محمدزاده اصل و همکاران (1388) در پژوهشی با عنوان رتبه بندی شاخصهای رفاه شهری مناطق مختلف شهر تهران، با بهره گیری از اطلاعات تفکیکی مناطق مختلف شهر تهران و با در نظر گرفتن شاخصهای کلان توسعه و سلامت شهری به بررسی « تحلیل پوششی داده‌ها » -که امروزه در ارتباط با کلان شهرها به کار می رود- و با استفاده از تکنیک ریاضی و تبین سلامت شهری و شاخصهای شهر سالم پرداخته و با رویکرد طبقه بندی مناطق مختلف تهران از منظر شاخصهای رفاه شهری، با توجه به نتایج سرشماری آماری در سال 1385 انجام شد است که نتایج حاصل از آن نشان می‌دهد که به ترتیب مناطق 6،3،1 و 2 بالاترین سطح رفاه شهری را به خود اختصاص داده اند و مناطق 17، 18، 16 و 19 در پایین ترین سطح رفاه قرار دارند.
مرصوصی(1383) در مقاله ای با عنوان توسعه یافتگی و عدالت اجتماعی شهر تهران به بررسی چگونگی ناهماهنگی فضایی اجتماعی شهر تهران بر اساس شاخصهای فقر و توسعه در سالهای ١٣٧۶ و ١٣٨٠ پرداخته است که نتیجه‌های به دست آمده از بررسی نقشه‌های برابری توسط نرم افزار ArcVieو جدولهای رتبه بندی مناطق که با استفاده از میزان انحراف از میانگین مناطق از شاخصهای فقر و توسعه به دست آمده است نشان دهنده وجود نابربری فضایی استانداردهای زندگی بین مناطق تهران و ادامه روند افزایشی آن از سال ١٣٧۶ تا ١٣٨٠ می باشد.
نسترن و همکاران(1388) در پژوهشی با عنوان کاربرد تکنیک تاپسیس در تحلیل و اولویت بندی توسعه ی پایدار مناطق شهری (مطالعه موردی: مناطق شهری اصفهان)، که به روش توصیفی تحلیلی و استفاده از مدلهای کمی انجام گرفته است مناطق سیزده گانة شهرداری اصفهان در سه سطح برخوردار، نیمه برخوردار (متوسط ) و(محروم )یا فروبرخوردار جای گرفته اند. برای شناخت سطوح برخورداری مناطق شهر اصفهان، 21 شاخص مورد بررسی از طریق مدل آنتروپی شانون وزن دهی شده و در این راستا، تاپسیس به عنوان روش تصمیم گیری چند شاخصه ای استفاده شده است و در نهایت، با بهره گیری از نرم افزار Arc GIS نقشة سطوح برخورداری مناطق شهر ترسیم گردیده است. نتیجه حاصل از بررسی انجام شده نشان می دهد که در میان مناطق شهری اصفهان، شش منطقة محروم با ضریب اولویت 22/0 تا 34/0 در پایین ترین سطح برخورداری جای گرفته اند و اولین اولویت توسعه را به خود اختصاص داده اند. دومین سطح، شامل: چهار منطقه ی شهر است که دارای ضریب اولویت 42/0 تا 47/0 است و سطح دوم اولویت توسعه ی مناطق را در بر می گیرد.
در پژوهش حاضر با استفاده از حجم انبوهی از شاخصهای متنوع خدمات شهری همه زوایای مختلف خدمات در مناطق به تصویر کشیده شده است و توزیع فضایی آنها در ارتباط با توسعه پایدار شهری در مناطق 22 گانه شهر تهران به تحلیل کشیده شده است. مدل مورد استفاده در این پژوهش الگوریتم تاپسیس است که یک تکنیک تصمیم گیری چند شاخصه جبرانی بسیار قوی، برای اولویت بندی گزینه‌ها از طریق شبیه نمودن به جواب ایده آل است که به تکنیک وزن دهی، حساسیت بسیار کمی داشته، پاسخ‌های حاصل از آن، تغییر عمیقی نمی کند(نسترن و همکاران، 1389: 90). موارد ذکر شده از جمله تمایزات پژوهش حاضر با سایر تحقیقات مشابه است.
1-6- روش پژوهش
روش پژوهش حاضر از نوع توصیفی – تحلیلی و کمی است که در آن از مدلهای سنجش مکانی تاپسیس[1] و آنتروپی شانون[2] استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق، کل محدوده قانونی شهر تهران، شامل مناطق 22 گانه آن می باشد و داده‌های مورد بررسی که نشان دهنده ویژگی عملیاتی بودن شاخصهای مختلف خدمات شهری است از منابع رسمی کشور همچون مرکز آمار ایران و شهرداری تهران تهیه شده است. ابتدا داده‌ها وارد محیط Excel شده و محاسبات تکنیک تاپسیس به منظور رتبه بندی مناطق و آنتروپی شانون در جهت وزن دهی شاخصها نیز در محیط Excelانجام شده است. سپس برای سهولت در نمایش توزیع فضایی خدمات شهری در مناطق 22 گانه شهر تهران از طریق Arc GISنقشه توزیع فضایی خدمات در مناطق شهر تهران ترسیم گردید.
1-6-1- ساختار تاپسیس و مراحل اجرای آن
تاپسیس روشی است برای اولویت بندی بر اساس شباهت به راه حل ایده آل و یکی از روشهای عمده تصمیم گیری چند معیاره و رتبه بندی بر طبق فاصله مطلوب و نامطلوب از راه حل ایده آل محسوب میشود.( Roghanian, 2010 Rahimi and). این روش N گزینه را با توجه به M معیار، رتبه بندی میکند. روش تاپسیس در سال 1981 م توسط هوانگ و یون[3] ارائه گردید (Campanharo and Krohling , 2011 ).
این روش تصمیم گیری از پشتوانه ریاضی قوی برخوردار است و همانند بسیاری از روشهای علمی، دانستن و رعایت مفروضات، محدوده و شرایط اعتبار قوانین و صحت فرمولهای پیشنهاد شده، محدوده دقت نتایج و شرایط قابل قبول بودن جوابها بسیار حایز اهمیت است(بشیری و دیگران، 1390). مفروضات زیر بنایی این روش عبارتند از:
- هر شاخص باید به طور یکنواخت، افزاینده یا کاهنده باشد.
- شاخصها باید به گونه ای باشند که مستقل از یکدیگر فرض شوند
- فاصله گزینه‌ها از ایده آل مثبت و ایده آل منفی به صورت فاصله اقلیدسی محاسبه میشود(همان، 1390).
1-6-2- مراحل اجرای تکنیک TOPSIS در تحلیل برخورداری مناطق تهران
مرحله اول: تشکیل ماتریس داده‌ها بر اساس M گزینه(مناطق 22 گانه تهران) و N شاخص(شاخصهای خدمات شهری).
در این ماتریس A گزینه iام یا مناطق تهران و xj نشان دهندهjام یا شاخصها و Amn مقدار عددی به دست آمده از گزینه iام از jام است نقطه تقاطعi و j است.
|
شاخص گزینه |
Xn X1 X2 . . |
|
A1 A2 .. A1 |
a11 … …. a1n
am1 … …. amn |
مرحله دوم: استاندارد نمودن داده‌ها و تشکیل ماتریس استاندارد با استفاده از فرمول زیر:
R ij=
مرحله سوم: در این مرحله وزن هر یک از شاخصها بر اساس رویکردها و نظریات کارشناسانه به دست میآید. در این پژوهش از روش آنتروپی شانون برای وزن دهی استفاده شده است که مراحل اجرای آن به ترتیبی است که در قالب گامهای زیر بیان میشود: گام اول: قدم اول در روش آنتروپی تشکیل آرایه است.
گام دوم: بی مقیاس سازی از طریق تقسیم هر مورد از هر ستون بر مجموع ستون.
گام سوم: محاسبه شاخص K وE
گام چهارم:
گام پنجم:
djگام ششم:
گام هفتم:
گام هشتم:
جدول 1) وزن دهی شاخصها با استفاده از آنتروپی شانون
مرحله چهارم: تعیین بالاترین و پایین ترین عملکرد هر شاخص(راه حل گزینه ایده آل و ایده آل منفی)
= گزینه ایده آل
=
= گزینه ایده آل منفی
=
مرحله پنجم: تعیین معیار فاصله ای برای گزینه ایده آل(d+) و گزینه حداقل(d-)
مرحله ششم: محاسبه ی نزدیکی نسبی به راه حل ایده آل مثبت یا منفی و رتبه بندی شهرستان‌ها.
1-7- شاخصهای پژوهش
شاخصهای مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از:
پارک و فضای سبز: مساحت پارک(سرانه)، تعداد بوستان‌ها، مساحت پارک به متر مربع، سرانه فضای سبز به ازای هر نفر، لچکی‌ها و قطعات فضای سبز، درختان معابر، جنگل کاری داخل شهری، مساحت میادین، رفیوژها،
خدمات بهسازی و نوسازی: درصد نوسازی و احیای بافت فرسوده، آذین بندی، نصب تجهیزات ترافیکی، نصب ساعت، نصب نیمکت، ساماندهی بالکن‌ها، نازک کاری، تهیه ونصب جدول، نصب سنگ دال، نصب علایم راهنمایی، نصب سایبان، نصب کفپوش، نصب علایم ایمنی، زیرسازی، سر پناه ایستکاه اتوبوس، کفسازی.
آموزشی: مهدکودک، پیش دبستانی، دبستان، راهنمایی، دبیرستان، هنرستان، پیش دانشگاهی، مراکز دانشگاهی و آموزش عالی و آموزشگاه‌های آزاد.
فرهنگی- مذهبی: فرهنگسرا، خانه فرهنگ، سینما، تئاتر، سالن همایش، موزه، کتابخانه، مسجد، تکیه، کلیسا، کنیسه، مزار، حسینیه.
خدمات رفاهی- پذیرایی: هتل، مهمانپذیر، مسافرخانه، تالارپذیرایی، رستوران، استادیوم، باشگاه ورزشی، شهربازی، گرمابه.
تاسیسات و امکانات شهری: قبرستان، کارواش، پمپ بنزین، ایستگاه آتش نشانی، سرویس بهداشتی، نصب تجهیزات ایمنی، تعداد کیوسکهای خدماتی، تعداد ایستگاه بازیافت، درصد خانوارهای دارای تلفن مستقل، درصد خانوارهای متصل به شبکه فاضلاب شهری، تعداد خدمات ایمنی، میدان میوه و تره بار.
اداری: بانک، سفارتخانه، اقامتگاه سفیر، شرکت‌ها، نمایندگی فروش خودرو، مؤسسه مالی و اعتباری،صندوق قرض الحسنه، شهرداری و سازمان‌های مربوط، دفتر فنی، دفتر ازدواج و طلاق اسناد رسمی، دفتر بیمه، دفتر پست و مخابرات، دفتر خدمات الکترونیک.
بهداشتی - درمانی: بیمارستان خصوصی و عمومی، داروخانه، درمانگاه، رادیولوژی، آزمایشگاه.
شاخص نظامی و انتظامی: مقاومت بسیج، کلانتری، مرکز نظامی.
خدمات اجتماعی: خانه سالمندان، آسایشگاه، خوابگاه دانشجویی، خوابگاه کارگران، بهزیستی، شیرخوارگاه، مؤسسات خیریه، زندان، مراکز آموزش آسیب‌های اجتماعی، خانه سلامت، شورایاری.
1-8- محدوده پژوهش
شهر تهران از نظر جغرافیایی در ۵۱ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۳ دقیقه طول خاوری و ۳۵ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۴ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. بر اساس آخرین سرشماری رسمی که در سال ۱۳90 انجام گرفت، جمعیت تهران، حدود 8.5 میلیون نفر بوده‌است. وسعت تقریبی تهران 89/716کیلومتر مربع که تقریبا 4 درصد از مساحت کشور را شامل می شود. این شهر از شمال به سلسله جبال البرز، از شرق به لواسانات و از غرب به کرج و از جنوب به ورامین محدود است. شهر تهران از نظر تقسیمات سیاسی دارای 22 منطقه و 123ناحیه و به 374 محله تقسیم میشود (آمارنامه شهر تهران، 1391).
2- دیدگاهها و مبانی نظری پژوهش
2-1- توسعه پایدار شهری
رشد فزاینده برنامه‌های توسعه، چه آگاهانه و چه خود بخودی، در دهه 1970 به هشدارهای زیست محیطی، اقتصادی، اجتماعی منجر شد. در پاسخگویی به مسائل و بحرانهای ناشی از اتفاقات فوق الذکر، مفاهیم و رویکردهای جدیدی برای توسعه‌های آتی مطرح گردید که میتوان توسعه پایدار[4]، عدالت زیست محیطی[5]، شهرنشینی جدید[6] و اخیراً نیز توسعه هوشمند[7] را نام برد. توسعه شهری پایدار که طیف وسیعی از اهداف را شامل می شود از دهه 1990 به بعد، جایگاه ویژه و ممتازی را در برنامهریزی‌های شهری و منطقهای به خود اختصاص داده است (عزیزی، 1385: 37). برگزاری کنفرانس بین المللی مرکز اسکان بشر سازمان ملل[8] در شهر استانبول ترکیه در سال 1995 میلادی نقطه عطفی در ارتباط به فراگیر شدن رویکرد توسعه پایدار شهری به شمار می آید. (سعیدی، 1388: 292)
پیترهال در خصوص معنا و مفهوم توسعه پایدار شهری می نویسد: شکلی از توسعه امروزی که توان توسعه مداوم شهرها و جوامع شهری نسل‌های آینده را تضمین کند (مفیدی و افتخاری مقدم، 1388: 16). همچنین کمیسیون اروپا (2006) توسعه پایدار شهری را به عنوان چالش حل مشکلات ایجاد شده برای شهر و مشکلات ایجاد شده توسط شهر تعریف می کند (2: 2005، Sneddon). در همین راستا صاحب نظران اکولوژیست مهمترین اصول اکولوژیک حاکم بر توسعه شهری پایدار را بر این مبنا اعلام میکنند:
- سازگاری فعالیت‌های شهری با شرایط طبیعی
- تعادل شهر با منابع طبیعی
- حداقل دخالت و تجاوز به شرایط طبیعی.
- بسته در نظر گرفتن هر چه بیشتر نظام شهر
در نهایت باید گفت منظور از توسعه پایدار شهری فرایندی است که هدف آن ایجاد شهر پایدار مطابق نیازهای شهروندان و از لحاظ عملکردی، مکانی مناسب برای زندگی نسل‌های حال و آینده است. توسعه پایدار شهری مستلزم موفقیت در تحقق اهداف کیفی شهری و مشروط به فراهم آوردن شرایط برابری نسل حاضر و آتی است. همچنین ذخایر منابع طبیعی شهر و منطقه نباید فراتر از توان بازتولید آن در شهر مصرف شود ( سعیدی،1388: 297-293).
2-2- اصول اصلی راهبرد توسعه شهر
اصول اصلی این راهبرد به شرح ذیل است:
* زیست پذیری: شهری قابل زیست است که همه ساکنین آن دارای فرصت‌های برابر برای مشارکت و پایداری از زندگی اقتصادی و سیاسی شهرباشند.
* رقابت پذیری: شهری که با اقتصاد قوی، رشد اشتغال و درآمد و سرمایه گذاری همه جانبه را پیشنهاد می کند که لازمه آن فراهم آمدن شرایط مناسب برای افزایش بهره وری افراد و موسسات است.
* بانک پذیری: شهری که با سیستم مالی کارآمد در استفاده از منابع در آمدی و هزینه‌های خود برآید.
* حکمروایی خوب: وجود راه کارها، فرآیند‌ها و نهادهایی که شهروندان از طریق آنها بتوانند منافع و حقوق قانونی خود را به دست آورند وظایف و تعهدات خود را نیز به انجام رسانند.( صرافی، 1388، 65).
از جمله اساسی ترین حوزه‌های شهرنشینی و برنامه ریزی شهری، خدمات شهری است به نحوی که در نظام مدیریت پیشرفته شهری یکی از عمده ترین محورها و عملکردها، مساله فرآیند خدمات رسانی است (هاشمی و یحیی پور،41:1390). اهمیت عملی توزیع خدمات در مناطق شهری، بر پایه نیار به این خدمات جهت زیست پذیری زندگی شهر نشینی و کمک به آسایش و رفاه شهروندان فراهم شده است(Erkip,1997) و اهمیت ارتباط آن با توسعه پایدار شهری را میتوان در تعریف توسعه پایدار درک نمود که بدین صورت بیان شده است؛ شهر پایدار، شهری است که تنوع در آن وجود داشته، مورد حمایت قرار گیرد وتفکیک وجدایی فضای بارزی در گروه‌های درآمدی واجتماعی وجود نداشته باشد وکلیه افراد وگروهها به خدمات وتسهیلات اساسی دسترسی داشته، ساکنان آن دارای موقعیتهای برابر باشند(بحرینی،1376: 37). با توجه به این تعریف از توسعه پایدار به روشنی میتوان ارتباط خدمات شهری با پایداری شهر را درک نمود که بیانگر این مساله است که شهری پایدار خواهد بود که تسهیلات و خدمات در آن پراکنش فضایی مناسبی داشته و دسترسی عادلانه به خدمات شهری برای آن جامعه شهری مهیا باشد.
3- تحلیل یافتهها
به منظور تبیین نقش توزیع فضایی خدمات شهری در توسعه پایدار شهر در مناطق شهر تهران با استفاده از شاخصهای خدمات شهری و با بهره گیری از تکنیک تاپسیس مورد ارزیابی قرار گرفتند. پایداری مناطق در سه سطح طبقه بندی شده است؛
- مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار
- مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار
- مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار
به منظور تحلیل توزیع فضایی خدمات شهری در مناطق 22 گانه شهر تهران و نمایش پایداری مناطق، مقدار تاپسیس هر منطقه از شاخص خدمات شهری مشخص و در قالب نقشه‌های توزیع فضایی مورد ارزیابی قرار گرفته است. نهایتاً با تلقیق شاخصها، سطح برخورداری مناطق از مجموع شاخصها مشخص شده است(شکل‌های1تا 11).
از نظر شاخص پارک و فضای سبز مناطق 5، 15و 19 با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 1، 2، 20، 21 و 22 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 3، 4، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 16، 17 و 18 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار محسوب می شوند( شکل 1).
شکل (1): توزیع فضایی پارک و فضای سبز در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
شکل شماره دو توزیع فضایی خدمات بهسازی و نوسازی را نشان می دهد که مناطق 2 و 13 با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 15و 16 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 1، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 17،18،19، 20، 21و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار هستند.
شکل (2):توزیع فضایی خدمات بهسازی و نوسازی در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
شکل شماره سه توزیع فضایی خدمات آموزشی را نشان می دهد. همانطور که ملاحظه می شود مناطق 2،4، 5 و6 با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 1، 3، 7، 11و 20 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 8، 9، 10، 12، 13، 14، 15،16، 17،18،19، 21و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار هستند.
شکل(3): توزیع فضایی خدمات آموزشی در مناطق شهر تهرانمنبع: نگارندگان
از نظر خدمات فرهنگی و مذهبی در سطح مناطق شهر تهران، منطقه‌های12 و 17 با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 4، 11، 15و 16 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 1، 2، 3، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 13، 14،18،19، 20، 21و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار محسوب می شوند(شکل شماره 4).
شکل(4): توزیع فضایی خدمات فرهنگی- مذهبی در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
شکل شماره پنج نمایانگر توزیع فضایی خدمات رفاهی- پذیرایی است. همانطور که ملاحظه می شود مناطق 2،، 5، 10، 11، 12، 15، 16، 17و 18با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 1، 3، 4، 6، 19 و20 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 7، 8، 9، 13، 14، 21و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار هستند.
شکل(5): توزیع فضایی خدمات رفاهی- پذیرایی در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
از نظر توزیع فضایی تاسیسات و امکانات شهری، منطقه‌های 2، 3، 4، 5، 6، 7، 12و 15 با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 8، 10، 11، 14و 20 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 1،9، 13،16، 17، 18، 19، 21و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار محسوب می شوند(شکل شماره 6).
شکل(6): توزیع فضایی خدمات رفاهی- پذیرایی در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
از نظر توزیع فضایی خدمات اداری، منطقه‌های3، 6 و 11 با مقدار تاپسیس بیشتر از 0.40 مناطق پایدار، مناطق 1، 2 و 10 با مقدار تاپسیس بین0.20 تا 0.40 مناطق نیمه پایدار و مناطق 4، 5، 7، 8، 9،12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19،20، 21و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار محسوب می شوند(شکل شماره7).
شکل(7): توزیع فضایی خدمات اداری در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
از نظر توزیع فضایی خدمات بهداشتی- درمانی، منطقه‌های2، 3، 5 و 6 با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 1، 7 و 11 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 4، 8، 9، 10، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19،20، 21و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار محسوب می شوند(شکل شماره8).
شکل(8): توزیع فضایی خدمات بهداشتی- درمانی در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
از نظر توزیع فضایی خدمات نظامی و انتظامی، منطقه‌های 1، 4، 6، 14، 15،17، 20 و 21 با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق7، 11، 12، 16 و 18 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 2، 3، 5، 8، 9، 10، 13، 19و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار محسوب می شوند(شکل شماره9).
شکل(9): توزیع فضایی خدمات انتظامی در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
از نظر توزیع فضایی خدمات اجتماعی، منطقه‌های4و 6 با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 1،2، 3، 5، 7،11، 12و 20 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 4، 8، 9، 10، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19،20، 21و 22 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار محسوب می شوند(شکل شماره10).
شکل(10): توزیع فضایی خدمات اجتماعی در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
محاسبات حاصل از پژوهش نشان می دهد که از مجموع مناطق 22 گانه شهر تهران مناطق 2، 4، 5، 6 و 15 از نظر تلفیق شاخصهای خدمات شهری با مقدار تاپسیس بیشتر از 40/0 مناطق پایدار، مناطق 1، 3، 8،11، 12،13، 14، 16، 18، 19، 20 و 22 با مقدار تاپسیس بین20/0 تا 40/0 مناطق نیمه پایدار و مناطق 7،، 9، 17،10 و 21 با مقدار تاپسیس کمتر ار 20/0 مناطق ناپایدار محسوب می شوند(شکل 11).
شکل(11): توزیع فضایی مجموع خدمات شهری در مناطق شهر تهران منبع: نگارندگان
همانطور که در جدول 2 نشان داده شده است مناطق شهر تهران از نظر نمره پایداری اختلاف فاحشی با هم دارند، به طوری که بیشترین تفاوت، بین منطقه دو با منطقه 10، با مقدار اختلاف 0.52 نمره است که این مساله بیانگر شکاف عمیق بین سطح پایداری مناطق شهر تهران است.
جدول (2): سطح بندی مناطق 22 گانه شهرتهران از نظر نمره پایداری حاصل از مدل تاپسیس
|
ردیف |
منطقه |
نمره پایداری |
رتبه |
سطح پایداری |
|
1 |
منطقه2 |
0.688 |
1 |
پایدار |
|
2 |
منطقه 5 |
0.611 |
2 |
|
|
3 |
منطقه 4 |
0.428 |
3 |
|
|
4 |
منطقه 6 |
0.419 |
4 |
|
|
5 |
منطقه 15 |
0.408 |
5 |
|
|
6 |
منطقه 1 |
0.388 |
6 |
نیمه پایدار |
|
7 |
منطقه 22 |
0.362 |
7 |
|
|
8 |
منطقه 19 |
0.340 |
8 |
|
|
9 |
منطقه 3 |
0.337 |
9 |
|
|
10 |
منطقه 20 |
0.337 |
10 |
|
|
11 |
منطقه 12 |
0.324 |
11 |
|
|
12 |
منطقه 14 |
0.297 |
12 |
|
|
13 |
منطقه 18 |
0.293 |
13 |
|
|
14 |
منطقه16 |
0.268 |
14 |
|
|
15 |
منطقه 11 |
0.245 |
15 |
|
|
16 |
منطقه 8 |
0.240 |
16 |
|
|
17 |
منطقه 13 |
0.210 |
17 |
|
|
18 |
منطقه 9 |
0.200 |
18 |
ناپایدار |
|
19 |
منطقه 21 |
0.200 |
19 |
|
|
20 |
منطقه 7 |
0.190 |
20 |
|
|
21 |
منطقه 17 |
0.172 |
21 |
|
|
22 |
منطقه 10 |
0.161 |
22 |
منبع: نگارندگان
شکل 12 نمودار سطح برخورداری مناطق را نشان می‌دهد که در آن نوسان شدید برخورداری بین مناطق تهران ناگفته آشکار است و عدم تعادل در سطح برخورداری مناطق آن، ناهمگونی‌های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی- فضایی بسیاری را به وجود آورده است.
شکل(12) نمودار سطح برخورداری مناطق از خدمات شهری منبع: محاسبات نگارندگان
4- نتیجه گیری
در خدمات رسانی شهری تنها افزایش کمی مراکز خدماتی، دلیل بر خدمات رسانی مناسب نیست؛ بلکه آنچه حائز اهمیت است توزیع بهینه این مراکز و دسترسی مناسب برای همه شهروندان می باشد. تمرکز مراکز خدمات رسانی در یک مکان ضمن ایجاد مناطق دو قطبی و بالا و پایین در شهرها، باعث هجوم جمعیت مصرف کننده و محروم از خدمات به آن مناطق شده که این خود فشار زیست محیطی، ترافیکی، آلودگی اعم از صوتی و هوا و. .. را به دنبال خواهد داشت. بدیهی است که هر یک از سطوح تقسیمات کالبدی شهر از جمله مناطق شهری براساس نیازهای شهروندان خدمات مختلفی را نیاز داشته و بر این اساس خدمات مختلف نیز باید با توجه به آستانه جمعیت مورد نیاز در سطح مناطق توزیع شوند، امری که باعث توسعه متعادل مناطق شده و منطبق بر عدالت اجتماعی است؛ لذا توزیع نامتعادل امکانات و خدمات، تاثیر نامطلوبی بر روی پایداری شهری داشته و مفهوم شهر پایدار را به سرابی دست نیافتنی تبدیل میکند.
روند تحولات مناطق شهر تهران به شکلی است که مناطق 22 گانه آن توسعه هماهنگی را تجربه نکرده اند و ناهمگونی رشد و توسعه، گریبان گیر این کلانشهر شده است. این تحولات منجر به رشد غدهای برخی مناطق شهر شده و برخی دیگر در سطوح پایین برخورداری از خدمات و امکانات شهری، نسبت به دیگر مناطق باقی مانده اند. یافتههای حاصل از پژوهش نشان دهنده این است که توزیع فضایی خدمات و سطح برخورداری در مناطق 22 گانه شهر تهران تعادل مناسبی ندارد و برخی از مناطق شهری در بعضی از انواع خدمات، حالتی متراکم و برخوردار به خود گرفته و عدهای دیگر محروم از آن خدمات هستند. به طور کلی محاسبات حاصل نشان دهنده توزیع فضایی نامناسب خدمات شهری در مناطق 22 گانه شهر تهران است. با تکیه بر مبانی نظری پژوهش و ارتباطی که بین توزیع خدمات و توسعه پایدار شهر وجود دارد، میتوان به این نتیجه رسید که توزیع نامناسب و اختلاف در سطح برخورداری یکی از مهمترین عوامل ناپایداری توسعه در مادر شهر تهران است؛ بنابراین فرضیه تحقیق مورد تایید قرار می‌گیرد. بررسی‌های حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد که صرف وجود خدمات در یک شهر، حتی اگر که بیش از نیاز واقعی باشد و یا با سرانه استاندارد برابر باشد نمی تواند جوابگوی نیاز همه ساکنان شهر باشد و به پایداری شهر منجر شود؛ بلکه در کنار این مساله، باید این امر مهم مورد توجه ویژه قرار گیرد که این خدمات به چه شکلی توزیع شده اند و پراکندگی فضایی آنها از چه الگویی تبعیت میکند.
باتوجه به اینکه شهر تهران به عنوان پایتخت ایران نقش اساسی در سطح ملی و منطقه ای و حتی بین المللی بر عهده دارد و بیشترین جمعیت شهر نشین را در بین شهرهای ایران به خود اختصاص داده است پیشنهاد میشود که به منظور توسعه همه جانبه بخش‌های مختلف شهر و رفع نابرابری بین مناطق آن مدیران شهری توجه بیشتری به مناطق محروم معطوف نموده تا اختلاف برخورداری به حداقل ممکن برسد؛ در غیر اینصورت توسعه پایدار شهر هرگز محقق نخواهد شد.
منابع
ابراهیم زاده، عیسی، (1386)، مدل تحلیلی در ساماندهی فضاهای ناحیه ایی مورد: ناحیه سنگان خاش، پژوهشهای جغرافیایی - شماره 59.
آمارنامه شهر تهران، سالنامه آماری شهر تهران، 1391، سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
بحرینی،سید حسین، (1376)، شهرسازی وتوسعه پایدار،فصلنامه سیاست‌های علمی پژوهشی رهیافت، شماره 17،ص33و35.
براتعلی، علیرضا، باوان پوری، بررسی و تحلیل نابرابری در سطوح توسع هیافتگی مناطق شهر مشهد، مجله دانش و توسعه (علمی - پژوهشی) سال شانزدهم، شمارة 27، تابستان 1388.
بشیری، مهدی و همکاران، (1390)، رویکردی نوین در تصمیم گیری‌های چند معیاره، انتشارات دانشگاه شاهد، چاپ اول، تهران.
تقوایی، مسعود، اکبری، محمود، (1388)، تحلیل فضایی شاخصهای توسعه در مادر شهرهای منطقهای ایران، جغرافیا(نشریه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران)، سال هفتم، شماره 20 و 21.
تقوایی، مسعود، کیومرثی، حسین، سطح بندی محلات شهری بر اساس میزان بهره مندی از امکانات و خدمات شهری با بهره گیری از تکنیک TOPSIS (مطالعه موردی: محلات شهر آباده)، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال دوم، شماره پنجم، تابستان 1390.
حسین زاده دلیر، کریم، برنامه ریزی ناحیه ای، انتشارات سمت،چاپ اول، 1389.
رفیعیان، مجتبی، شالی، محمد، تحلیل فضایی سطح توسعه یافتگی تهران به تفکیک مناطق شهری، مدرس علوم انسانی- برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره شانزدهم، شماره 4، زمستان 1391.
رهنمایی، محمد تقی، شاه حسینی، پروانه،( 1389)، فرآیند برنامه ریزی شهری ایران، سمت، چاپ هفتم، تهران.
رهنمایی، محمدتقی، پورموسوی، سید موسی (1385)، بررسی ناپایداری‌های امنیتی کلانشهر تهران بر اساس شاخصهای توسعه پایدار شهری، پژوهشهای جغرافیایی، شماره 57، تهران.
سعیدی، عباس، دانشنامه مدیریت شهری و روستایی، تهران، سازمان شهرداریها و دهیاریها، 1388
صرافی، مظفر، و همکاران" راهبرد توسعه شهر مبتنی بر توسعه پایدار"،فصلنامه جغرافیا، سال هفتم، شماره 22، ص82-65، 1388
عزیزی، محمدمهدی، محله مسکونی پایدار؛ مطالعه موردی نارمک، نشریه هنرهای زیبا صفحه 27، تهران پاییز،1385
علی شاه، جعفر،( 1379)، توزیع فضایی مراکز خدمات درمانی و بهداشتی در مناطق شهری تهران، پژوهشهای جغرافیایی، شماره 38، صص 39-19.
کامران، حسن، پریزادی، طاهر، حسینی امینی، حسن، سطح بندی خدمات شهری در مناطق کلان شهر تهران، جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای (دو فصلنامه) سال اول، شماره اول، بهار و تابستان 1389.
محمدزاده اصل، نازی، امام وردی، قدرت الله، سریرافراز، محمد، رتبه بندی شاخصهای رفاه شهری مناطق مختلف شهر تهران، مجله پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال اول، شماره اول، تابستان 1389.
مرصوصی، نفیسه و همکاران، (1388)، تحلیل توسعه ناحیه ای با تاکید بر تقویت سازمان فضایی شهرها؛ مورد: شهرهای کوچک ناحیه مرند، (نشریه علمی پژوهشی انجمن جغرافیای ایران)، دوره جدید، سال هفتم، شماره 22.
مرصوصی، نفیسه، بهرامی پاوه، رحمت اله، 1390، توسعه پایدار شهری، چاپ اول، دانشگاه پیام نور، تهران.
مفیدی، مجید و افتخاری مقدم، علی،" توسعه پایدار شهری، دیدگاهها و اصول اجرایی آن در کشورهای در حال توسعه"، فصلنامه بینالمللی ساخت شهر، سال ششم،شماره12،ص15_23، تهران1388.
نسترن، مهین و همکاران(1389)، کاربرد تکنیک تاپسیس در تحلیل و اولوی تبندی توسعه ی پایدار مناطق شهری (مطالعه موردی: مناطق شهری اصفهان)، مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 21، شماره پیاپی 38، شماره 2.
هاشمی، مناف، یحیی پور، مهدی، 1390، اصول و مبانی مدیریت خدمات شهری در شهرداری، انتشارات سازمان شهرداریها و دهیاریها، تهران.
Roghanian, E., Rahimi, J., & Ansari, A. (2010). Comparison of first aggregation and last aggregation in fuzzy group TOPSIS. Applied Mathematical Modelling, 34(12), 3754-3766.
Krohling, R. A., & Campanharo, V. C. (2011). Fuzzy TOPSIS for group decision making: A case study for accidents with oil spill in the sea. Expert Systems with Applications, 38(4), 4190-4197.
Sneddon, C., Howarth, R. B., & Norgaard, R. B. (2006). Sustainable development in a post-Brundtland world. Ecological economics, 57(2), 253-268.
Erkip, Feyzan, The distribution of urban public services: the case of parks and recreational services in Ankara, Cities, Vol. 14, No.6, pp.353-361, 1997.
)
