تحلیلی بر نابرابریهای اجتماعی- اقتصادی مبتنی بر مدلهای VIKORو SAWدر استان آذربایجان شرقی مطالعه موردی: خدمات بهداشتی درمانی
|
رحیم حیدری چیانه: |
عضو هیات علمی گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران |
چکیده
بی تردید فرایند توزیع منابع اجتماعی- اقتصادی جوامع، برآمده از رویکرد برنامه ریزان نسبت به مقوله برنامه ریزیست. در این میان، تبین و شناخت الگوهای کنونی توزیع منابع، نخستین گام در شناخت الگوهای مسلط توزیع محسوب میشود. البته اگر این شناخت مبتنی بر واقعیت‌های خاص هر جامعه، روش شناسی علمی و نیز بر اساس مدلهای کاربردی باشد، می‌تواند به بازتوزیع عادلانه منابع منتهی گردد. تحقیق حاضر نیز بر اساس این انگاره، تدوین شده است. توزیع نابرابر منابع و در نتیجه نابرابریهای اجتماعی نه تنها از مهم ترین چالش‌های جوامع در حال توسعه از جمله ایران بوده بلکه منشاء بسیاری از مشکلات اقتصادی، از جمله تشدید روزافزون مهاجرت‌های روستا شهری، گسترش فقر و ناهنجاری‌های اجتماعی نیز است. توزیع عادلانه برخی از این منابع از جمله تسهیلات بهداشتی درمانی نه تنها ضروری، بلکه برای سلامتی جوامع بسیار حیاتی است، همچنانکه شعار و محوریت گزارش توسعه انسانی سازمان ملل متحد (HDR, 2011) نیز چنین است: سلامتی، مهم ترین ثروت ملل است. مقاله حاضر ضمن بررسی این موضوع با استفاده از مدلهای VIKORو SAW، به رتبه بندی و تحلیل الگوهای توزیع خدمات بهداشتی درمانی در سطح شهرستانهای استان آذربایجان شرقی می‌پردازد. بر این اساس این تحقیق، نحوه پراکنش جمعیت و توزیع خدمات بهداشتی و درمانی (بر اساس نتایج مدل آنتروپی) مورد ارزیابی قرار گرفته و همچنین در محاسبه همبستگی بین این دو متغیر (میزان جمعیت و دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی) در شهرستانهای استان آذربایجان شرقی از مدل اسپیرمن استفاده شده است. نتایج بدست آمده از ضریب آنتروپی پراکنش جمعیت (0.73583) بیانگر این است که پراکنش جمعیت در شهرستانهای استان متناسب است اما نتایج بدست آمده از دو مدلVIKOR و SAW مشخص میکند که توزیع خدمات درمانی و بهداشتی در شهرستانهای این استان چندان عادلانه نیست. همچنین میزان همبستگی بین پراکنش جمعیت و رتبه شهرستانها در مدلVIKOR و SAW مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج ناشی از بررسی ضریب همبستگی اسپیرمن، حکایت از آن دارد که امکانات و خدمات بهداشتی-درمانی نیز بر اساس عامل پراکنش جمعیت، به صورت متعادل توزیع نشده است.
واژه‌های کلیدی: نابرابریهای اقتصادی- اجتماعی، استان آذربایجان شرقی، خدمات بهداشتی – درمانی، مدلهای آنتروپی، VIKOR، SAW و اسپیرمن.
1- مقدمه
1-1- طرح مسأله
یکی از مهمترین ویژگیهای کشورهای جهان سوم تمرکز امکانات و منابع مالی و مادی در پایتخت و مراکز استانها است که به تبع آن جمعیت نیز در این مناطق متمرکز شده و مشکلات ناشی از آن از جمله حاشیهنشینی، جرم و جنایت، آلودگی و... به چشم میخورد. برخلاف آنچه که در سند برنامة سوم توسعه ادعا میشود که "ایجاد قطبهای بزرگ جمعیتی در بعضی از مناطق کشور، خود جاذب بسیاری از فعالیتهای خدماتی و تولیدی و زیربنایی هستند(سند برنامه سوم توسعه، 1378: 239)" به نظر میرسد که در ماهیت بوجود آمدن بسیاری از قطبهای جمعیتی ناشی از انباشت سرمایه و بودجه‌ها و امکانات گسترده در برخی شهرها است. با توجه به اینکه در اختصاص بودجه توسط دولتها ملاک جمعیت شهرها اهمیت زیادی دارد، لذا داستان تمرکز بودجه و سرمایه و به تبع آن جمعیت ادامه مییابد.
غلبه بر این نابرابریها که نتیجة عملکرد و سیاستگذاری دولتمردان در طول سالیان گذشته است جز با اعمال یک نگرش سیستمی و فضایی در طراحی و تدوین برنامههای عمرانی قابل حل نیست. آمایش سرزمین در ایران برای تنظیم ارتباط فیمابین انسان، فضا و فعالیتهای انسان در فضا انجام میشود و لذا تأکید خاصی بر دیدگاه فضایی در برنامهریزی توسعه و تکامل ملی دارد. هدف و آرمان چنین دیدگاهی "توزیع و تقسیم" جمعیت و فعالیتهای عمرانی در پهنة سرزمین، اجرای استراتژی بهزیستی برای فرد و جامعه، استفاده مطلوب از منابع طبیعی و نیروی انسانی در جهت کفایت اقتصادی و اجتماعی است(معصومیاشکوری، 1370: 49). با در نظر گرفتن اینکه از جمله معیارهای برنامهریزی منطقهای برای مشخص کردن نابرابریها، تعیین وضعیت مناطق برحسب برخورداری از شاخصهای توسعه است (زیاری و جلالیان، 1387: 78) منظور از توسعه روندی است همه جانبه و فراگیر در جهت بهبود شرایط زندگی انسانی و افزایش تواناییهای اجتماعی برای پاسخگویی به نیازهای معقول انسان در حدی که بتواند به تداوم و تعادلی منجر شود(جمعهپور، 1379: 84). در ایران نیز تفاوتها و نابرابریهای ناحیهای به اندازة نگرانکنندهای در حال افزایش بوده است؛ این وضعیت، به بروز مشکلات جدی مانند مهاجرت از مناطق محروم به نواحی برخوردار و توسعهیافتهتر انجامیده است(Noorbakhsh, 2002, 931). این نابرابریها در بخش بهداشت و درمان که از اساسی ترین شاخصهای توسعه به حساب می‌آید نمود بیشتری دارد.
دسترسی مطلوب به خدمات بهداشتی و درمانی برای همة مناطق و نواحی، یعنی فراهم کردن خدمات درست، در زمان درست و در مکان درست. لذا از آنجایی که شرایط افراد بر توانایی برخورداری از خدمات بهداشتی و درمانی تأثیر میگذارد باید ترتیبی اتخاذ گردد تا کلیة سیاستهای توزیع خدمات برای همة افراد جامعه عادلانه باشد. همچنین ارتباط مثبتی بین فراهم بودن خدمات بهداشتی – درمانی و برخورداری از خدمات وجود داشته باشد، بنابراین سیاستهای تخصیص منابع بهداشتی و درمانی در دسترسی مصرفکنندگان از خدمات و نیز برقراری عدالت در دستیابی به خدمات نقش مثبتی دارد (کریمی و دیگران، 1388: 94). از اینرو هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل نابرابریهای توسعة شهرستانهای استان آذربایجانشرقی از لحاظ شاخصهای مرتبط با خدمات درمانی و بهداشتی است. در مجموع هدف مقاله رتبهبندی شهرستانهای استان بر اساس شاخصهای خدمات درمانی و بهداشتی است. از اینرو این مقاله در پی یافتن پاسخی برای این پرسش است که روند توزیع خدمات درمانی و بهداشتی در شهرستانهای استان به چه شکلی است ؟
پیشینه تحقیق
در مورد پیشینه تحقیق مطالعات خوبی در زمینه سطح بندی توزیع خدمات بهداشتی و درمانی در سطح استانهای کشور صورت گرفته است. در سالهای اخیر، برنامه ریزان و سیاست مداران به بررسی نابرابریها و وجود آن در محدوده‌های جغرافیایی مختلف توجه کرده اند، اما در بیشتر مطالعاتی که تاکنون به تبیین نابرابریهای منطقه ای و ناحیه ای در کشور پرداخته اند،تعداد معدودی از شاخصهای توسعه سلامت به همراه گروهی از انواع شاخصهای دیگر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... بررسی شده است که نتایج آنها سیمای کلی از وضعیت توسعه یافتگی مناطق و نواحی مختلف کشور ارائه می‌دهد، به طوری که تفاوتهای منطقه ای و ناحیه ای شاخصهای بهداشتی و درمانی به صورت مجزا از سایر بخشهای توسعه، تشریح نشده است. از میان مطالعات محدودی که که به طور خاص، به سطح بندی توسعه سلامت مناطق پرداخته اند میتوان به این مطالعات اشاره کرد:
سایه میری و همکارانش(1380) در مقاله « رتبه بندی وضعیت بهداشت و درمان شهرستانهای استان ایلام » به کمک روشهای تاکسونومی عددی و تحلیل مولفه‌های اصلی، شهرستانهای استان ایلام را مقایسه کرده و در نهایت، چهار شهرستان توسعه یافته و سه شهرستان توسعه نیافته را تشخیص داده اند. تقوایی و شاهیوندی (1389) پراکنش خدمات بهداشتی و درمانی را در سطح شهرستانهای کشور بررسی کرده و به این نتیجه رسیده اند که اختلاف زیادی بین شهرستانهای از نظر میزان برخورداری از شاخصهای بهداشتی و درمانی وجود دارد.ضرابی و شیخ بگلو (1390) نیز با بررسی شاخصهای توسعه سلامت استانهای کشور به این نتیجه رسیده اند که بین استانهای مختلف کشور از نظر امکانات و خدمات مختلف در بخش سلامت، تفاوت آشکاری وجود دارد.در این مطالعه استان تهران،توسعه یافته ترین و استان ایلام محروم ترین استان کشور در بخش بهداشت و سلامت شناخته شده اند.در مقاله حاضر از دو روش VIKOR و SAW استفاده شده است که آپریکوویچ در مقاله خود با عنوان یک راه حل توافقی برای برنامه ریزی منابع آب با استفاده از MCDM ارائه نمود.(Opricovic: 2009).او در این مطالعه از روش VIKOR استفاده کرده است.جیچانگ، ژوی و لین در مقاله خود با استفاده از الگوریتم RST و VIKOR به مسأله ارزیابی و انتخاب تامین
کننده در زنجیره تامین پرداختند (Jiangchang,Zhiwei,Lin:2008).
مبانی نظری تحقیق
هدف برنامهریزی، تبدیل وضعیت موجود به وضع مطلوب، پیشرفت و آبادانی است. بدیهی است برای رسیدن به وضع مطلوب، درگام نخست باید شناخت دقیق و همه جانبهای از وضع موجود داشت؛ چنین شناختی تنها از طریق علم جغرافیا آن هم بصورت دینامیک و بر اساس نگرش سیستمی امکانپذیر خواهد بود(مؤمنی، 1377 به نقل از تقوایی، 1390: 155). از آنجاکه توسعه در زمانها و مکانهای مختلف به صورت یکسان در کشورهای در حال توسعه صورت نگرفته، لذا نابرابریهای منطقهای در هر مقیاسی، در این کشورها فراوان است و در زمینة شاخصهای مخلتف اجتماعی – اقتصادی مناطق ویژهای در این کشورها موقعیت ممتازتری نسبت به بقیة نقاط دارند(گیلبرت و گاگلر، 1375: 59-57). سیاستهای توسعه منطقهای نقش مهمی در تقویت فعالیتهای اقتصادی و توسعهی مناطق محروم و به دنبال آن، کاهش تفاوتهای منطقهای دارد. تخصیص منطقهای سرمایهگذاریهای عمومی، گامی برای کاهش نابرابریهای منطقهای و تحقق توسعهی متعادل به شمار میرود(Matsumoto, 2008 به نقل از تقوایی و همکاران، 1390: 154).
یکی از ارکان اصلی توسعه، توسعة اجتماعی است، هدف از توسعة اجتماعی ایجاد امکانات مادی، اقتصادی و اجتماعی برای کلیة افراد جامعه، افزایش دسترسی افراد جامعه به منابع حیاتی و توزیع عادلانة آن بیان میشود و لذا میتوان گفت که هدف توسعه، ارتقاء سطح زندگی و کیفیت زندگی و کیفیت زیست افراد جامعه و هماهنگی آن با جریان توسعه و پیشرفتهای اقتصادی کشور است. توسعة اجتماعی شامل رشد در جنبههای اجتماعی زندگی، نظیر بهداشت و درمان، تعلیم و تربیت، تغذیه و اشتغال و موارد مشابه آن است که در نهایت تأمینکنندة رفاه اجتماعی و اهداف مربوط به آن است(زاهدیاصل، 1381: 81). انجمن بین المللی عدالت در سلامت,عدالت را به صورت تعریف میکند: فقدان تفاوتهای سیستماتیک و بالقوه در یک یا چند جنبه از سلامت در یک جمعیت و زیر گروههای اقتصادی, اجتماعی، دموگرافی و جغرافیایی(Shin,2003:41) بر اساس تعاریف مربوط به عدالت، عدالت اجتماعی زمانی حاصل میشود که مراقبتهای بهداشتی و درمانی بر اساس نیاز افراد توزیع شود، پس در تعریف عدالت اجتماعی تعریف دسترسی و نیاز نهفته است. یکی از مشکلات مهم در ارائه خدمات بهداشتی و درمانی کشورهای جهان سوم، کمبود امکانات و نیروی انسانی بهداشتی و توزیع ناردرست آنها در مناطق شهری و روستایی است. توسعه بهداشت کشورها تحت تاثیر عوامل مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، جمعیتی و ... قرار دارد (سازمان جهانی بهداشت,1364:24) در برنامهریزی شهری بر اساس عدالت، دسترسی عادلانه به زمین و استفاده بهینه از آن یکی از مؤلفههای اساسی در توسعة پایدار و عدالت اجتماعی محسوب میشود (مهندسان مشاور پارسویستا، 1380: 11). این مسأله بویژه در خصوص دسترسی شهروندان و ساکنین به فضاهای مورد نیاز و حیاتی اهمیت بیشتری پیدا میکند (جاریانی به نقل از امیرفخریان و رضوی، 1390: 2). از نگاه اکولوژی شهری نیز دسترسی به بهداشت و درمان در همه محلات شهری و امکان آن برای همه مردم از جمله معیارهای مهم یک جامعه سالم محسوب میشود (شکویی، 1372: 122). خدمات بهداشتی و درمانی نیز که مرتبط با سلامت عمومی جامعه است یکی از مهمترین شاخصهای توسعه است که دولت بایستی در ارتباط با این موضوع برنامة مدون داشته و از لحاظ توزیع خدمات درمانی و بهداشتی رویکر عدالتمحوری را سرلوحة برنامههای خود قرار دهد.
محدوده مورد مطالعه
استان آذربایجان شرقی با 88/45490 کیلومتر مربع وسعت در گوشه شمال غربی فلات ایران قرار دارد. این استان از شمال با رود ارس و جمهوری آذربایجان، نخجوان و ارمنستان، از غرب با استان آذربایجان غربی، از جنوب با استانهای زنجان و آذربایجان غربی و از شرق با استان اردبیل مرز مشترک دارد. از نظر مختصات جغرافیایی مدارهای 26 درجه و 39 دقیقه و 45 درجه و 36 دقیقه شمالی,منتهی الیه شمالی و جنوبی و نصف النهارات 5 درجه و 48 دقیقه و 22درجه و 48 دقیقه منتهی الیه غربی و شرقی استان را می‌پوشانند (سالنامه آماری 1391 .مرکز آمار ایران). این استان (بر اساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 1390) دارای 3724620 نفر جمعیت است و از 19 شهرستان تشکیل شده است (سالنامه آماری 1391 .مرکز آمار ایران). نقشه شماره 1 موقعیت استان آذربایجان شرقی و شهرستانهای آن را نشان می‌دهد.
شکل (1) موقعیت شهرستانهای استان آذربایجان شرقی
روش تحقیق
با توجه به ماهیت موضوع و اهداف تحقیق,روش تحقیق مقاله توصیفی _ تحلیلی است. جامعه آماری انتخاب شده 19 شهرستان استان آذربایجان شرقی بر اساس تقسیمات کشوری است و شاخصهای مورد استفاده تعداد پزشک عمومی، تعداد مراکز بهداشتی و درمانی، پزشک متخصص، آزمایشگاه، خانه‌های بهداشتی، تعداد دندانپزشک، مرکز پرتونگاری، تعداد تختهای بیمارستان، تعداد پرستار، تعداد ماما و تعداد داروخانه است که در سطح شهرستانهای استان آذربایجان شرقی پراکنده شده اند. در این مقاله ابتدا با استفاده از مدل ضریب آنتروپی توزیع فضایی جمعیت مورد ارزیابی و با استفاده از مدل VIKOR و SAW چگونگی توزیع خدمات بهداشتی و درمانی در سطح شهرستانهای استان آذربایجان شرقی محاسبه شده است. و شهرستانهای استان بر اساس میزان دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی رتبه بندی شده اند. قابل ذکر است که یکی از مراحل اصلی مدلهای VIKOR و SAW وزن دهی به معیارهای دخیل در رتبه بندی استکه در این پژوهش از مدل AHP برای وزن دهی استفاده شده است سپس با استفاده از آزمون آماری همبستگی اسپیرمن، تاثیرات فضایی جمعیت بر چگونگی توزیع خدمات بهداشتی و درمانی بررسی شده است.
مدل آنتروپی و پراکنش جمعیت در شهرستانهای استان آذربایجان شرقی
به منظور تحلیل ویژگیهای توزیع فضایی جمعیت در 19 شهرستان استان آذربایجان شرقی از مدل آنتروپی(Wheeler & Muller, 1986,386-385 ) نسبی استفاده شده است. با استفاده از این مدل میتوان به میزان تعادل فضایی استقرار جمعیت و تعداد شهرها در سطح شبکه شهری، استانی، منطقهای و ملی پی برد(حکمت نیا,1385:190) (Chen,2008:14)ضریب آنتروبی دامنه ای بین صفر و یک دارد. هر چه مقدار آن به یک نزدیک باشد نشانگر توزیع عادلانه و هر چه به صفر نزدیکتر باشد نشان دهنده عدم تعادل در توزیع جمعیت است (Tsai,2005:145). در واقع این مدل نشان دهنده تعادل یا عدم تعادل,شاخص جمعیت در شهرستانهای استان مورد مطالعه است. ضریب آنتروپی بدست آمده برای پراکنش جمعیت(0.73583) است. با توجه به این مقدار، عددی نزدیک به یک است نشان دهنده تعادل نسبتا کامل در توزیع فضایی جمعیت است. شهرستانهای تبریز و مراغه از نظر جمعیت در رتبه اول و دوم و شهرستانهای ورزقان و چاراویماق در رتبه 18 و 19 قرار دارد.
جدول (1) توزیع فضایی جمعیت در شهرستانهای استان آذربایجان شرقی
|
شهرستان |
جمعیت |
pi |
lnpi |
pilnpi |
|
آذرشهر |
107579 |
0.029157 |
3.53506- |
0.10307- |
|
اسکو |
98988 |
0.026829 |
3.61829- |
0.09707- |
|
اهر |
150111 |
0.040684 |
3.20191- |
0.13027- |
|
بستان آباد |
94985 |
0.025744 |
3.65957- |
0.09421- |
|
بناب |
129795 |
0.035178 |
3.34733- |
0.11775- |
|
تبریز |
1695094 |
0.45942 |
0.77779- |
0.35733- |
|
جلفا |
55166 |
0.014952 |
4.20294- |
0.06284- |
|
چاراویماق |
32745 |
0.008845 |
4.72453- |
0.04193- |
|
سراب |
131934 |
0.035758 |
3.33098- |
0.11911- |
|
شبستر |
124499 |
0.033743 |
3.38899- |
0.11435- |
|
عجبشیر |
66746 |
0.01809 |
4.01239- |
0.07258- |
|
کلیبر |
48837 |
0.013236 |
4.3248- |
0.05724- |
|
مراغه |
247681 |
0.067129 |
2.70114- |
0.18132- |
|
مرند |
239209 |
0.064833 |
2.73595- |
0.17738- |
|
ملکان |
106118 |
0.028761 |
3.54873- |
0.10207- |
|
میانه |
185806 |
0.050359 |
2.98858- |
0.1505- |
|
ورزقان |
45708 |
0.012388 |
4.39101- |
0.0544- |
|
هریس |
67820 |
0.018381 |
3.99643- |
0.07346- |
|
هشترود |
60822 |
0.016485 |
4.10533- |
0.06767- |
|
جمع |
3689643 |
1 |
66.5918- |
2.17457- |
منبع:سالنامه آماری بهداشت و درمان استان آذربایجان شرقی 1391
نقشه شماره(2) رتبه بندی جمعیتی شهرستانهای استان آذربایجان شرقی منبع: یافته‌های پژوهش
مدل VIKOR
ویکور یک روش MCDM توافقی است که توسط آپریکوویچ و زنگ توسعه یافت(Wei,Lin:2008).که بر مبنای روش ال پی متریک توسعه یافته است.
این روش می‌تواند یک مقدار بیشینه مطلوبیت گروهی برای اکثریت و یک تاثر انفرادی برای مخالفت را فراهم نماید.
مراحل انجام روش VIKOR
مراحل این روش شامل گامهای ذیل است (Wei,Lin:2008)
اولین مرحله در این مدل ارائه شاخصهای بکار رفته در تحقیق مورد نظر است. جدول شماره(2) نشانگر شاخصهای بکار رفته و تعداد آنها در شهرستانهای استان آذربایجان شرقی است.
جدول (2) شاخصهای بکار رفته وتعداد آنها در ارزیابی توزیع خدمات بهداشتی و درمانی در شهرستانهای استان آذربایجان شرقی
|
شهرستان |
پزشک عمومی |
پزشک متخصص |
تعداد پرستار |
تعداد ماما |
تعداد تخت |
تعداد دندانپزشک |
تعداد خانه بهداشت |
تعداد مرکز بهداشت |
تعداد آزمایشگاه |
تعداد مرکز پرتونگاری |
تعداد داروخانه |
|
آذرشهر |
23 |
5 |
47 |
27 |
96 |
5 |
25 |
11 |
6 |
2 |
12 |
|
اسکو |
28 |
4 |
43 |
33 |
100 |
4 |
28 |
14 |
7 |
2 |
9 |
|
اهر |
31 |
7 |
112 |
49 |
145 |
2 |
79 |
18 |
9 |
3 |
16 |
|
بستان آباد |
17 |
3 |
27 |
31 |
75 |
5 |
75 |
13 |
4 |
1 |
6 |
|
بناب |
23 |
7 |
121 |
37 |
214 |
2 |
22 |
19 |
7 |
4 |
14 |
|
تبریز |
240 |
109 |
2073 |
398 |
4665 |
124 |
47 |
179 |
134 |
94 |
301 |
|
جلفا |
15 |
3 |
36 |
18 |
64 |
1 |
22 |
10 |
6 |
3 |
8 |
|
چاراویماق |
12 |
0 |
2 |
14 |
0 |
0 |
32 |
6 |
1 |
1 |
1 |
|
سراب |
32 |
3 |
94 |
51 |
135 |
6 |
78 |
23 |
11 |
2 |
12 |
|
شبستر |
36 |
7 |
75 |
38 |
96 |
8 |
58 |
24 |
11 |
4 |
13 |
|
عجبشیر |
14 |
3 |
41 |
23 |
50 |
5 |
35 |
10 |
4 |
1 |
5 |
|
کلیبر |
20 |
3 |
28 |
32 |
96 |
1 |
49 |
8 |
4 |
2 |
3 |
|
مراغه |
57 |
11 |
230 |
49 |
206 |
3 |
71 |
21 |
13 |
11 |
30 |
|
مرند |
43 |
9 |
127 |
69 |
160 |
8 |
69 |
28 |
11 |
5 |
22 |
|
ملکان |
21 |
2 |
59 |
30 |
64 |
4 |
51 |
14 |
4 |
2 |
6 |
|
میانه |
51 |
8 |
108 |
69 |
246 |
11 |
121 |
35 |
13 |
5 |
19 |
|
ورزقان |
17 |
0 |
1 |
19 |
0 |
1 |
46 |
8 |
2 |
1 |
2 |
|
هریس |
15 |
0 |
7 |
21 |
64 |
4 |
41 |
11 |
6 |
2 |
5 |
|
هشترود |
19 |
0 |
56 |
30 |
96 |
2 |
75 |
11 |
3 |
1 |
5 |
منبع :سالنامه آماری 1390(مرکز آمار ایران)
محاسبه مقادیر نرمال شده
فرض می‌کنیم m گزینه و n معیار داریم. گزینه‌های مختلف i به عنوان مشخص شده‌اند. برای گزینه رتبه جنبه jام به عنوان مشخص شده است و برای سایر گزینه‌ها نیز همین‌طور ارزش و مقدار معیار jآم است. برای فرایند نرمال سازی مقادیر، جایی که ارزش اصلی گزینه iآم و بعد jام است:
تعیین بهترین و بدترین مقدار
بهترین و بدترین هر یک از مقادیر در هر معیار را شناسایی می‌کنیم و به ترتیب و می‌نامیم.
|
|
جایی که بهترین راه حل ایده آل مثبت برای معیار jام و بدترین راه حل ایده آل منفی برای معیار jام.
اگر تمامیرا به هم پیوند بزنیم یک ترکیب بهینه خواهیم داشت که بیشترین امتیاز را خواهد داد که در مورد نیز همین‌طور است.
تعیین وزن معیارها
اوزان معیارها، برای بیان اهمیت روابط آنها محاسبه میشود. که در این مقاله از روش AHP برای وزن دهی به معیارها استفاده شده است.
جدول (3)وزن دهی به معیارهای بکار رفته در مدل VIKOR و SAW با استفاده از مدل AHP .
|
شاخص |
پزشک عمومی |
پزشکان متخصص |
پرستار |
تعداد ماما |
تعداد تخت |
دندانپزشک |
خانه بهداشت |
مرکز بهداشت |
آزمایشگاه |
مرکز پرتونگاری |
داروخانه |
جمع |
|
وزن |
0.2768 |
0.0865 |
0.1140 |
0.0218 |
0.1821 |
0.0132 |
0.0335 |
0.1458 |
0.0443 |
0.0197 |
0.0623 |
1 |
منبع:یافته‌های پژوهش
محاسبه فاصله گزینه‌ها از راه حل ایده آل
این مرحله محاسبه فاصله هر گزینه از راه حل ایده آل و سپس حاصل جمع آنها برای ارزش نهایی بر اساس روابط ذیل است:
|
|
|
|
|
جایی کهبیانگر نسبت فاصله گزینه iام از راه حل ایده آل مثبت (بهترین ترکیب) وبیانگر نسبت فاصله گزینه iام از راه حل ایده آل منفی (بدترین ترکیب) است. برترین رتبه بر اساس ارزش و بدترین رتبه بر اساس ارزش بدست می‌آید. به عبارت دیگر و به ترتیب همان و در روش الپی متریک هستند.
محاسبه مقدار ویکور
این مقدار برای هر یک از iها به صورت زیر تعریف میشود:
|
|
درجایی که: ، ، و و وزن استراتژی اکثریت موافق معیار یا حداکثر مطلوبیت گروهی است.
بیانگر نسبت فاصله از راه حل ایده آل منفی گزینه iام و به عبارت دیگر موافقت اکثریت برای نسبت iام است.
بیانگر نسبت فاصله از راه حل ایده آل گزینه iام و به معنی مخالفت با نسبت گزینه iام است. بنابراین هنگامی که مقدار بزرگ‌تر از 5/0 باشد شاخص منجر به اکثریت موافق میشود. و هنگامی که مقدار آن کمتر از 5/0 میشود شاخصبیانگر نگرش منفی اکثریت است. به طور کلی وقتی مقدار برابر 5/0 است بیانگر نگرش توافقی متخصصان ارزیابی است.
رتبه بندی گزینه‌ها بر اساس مقادیر
در این مرحله بر اساس مقادیر محاسبه شده در گام قبل، گزینه‌ها را رتبه بندی کرده و تصمیم گیری می‌نماییم.
جدول (4)رتبه بندی شهرستانهای استان آذربایجان شرقی از نظر توزیع خدمات درمانی و بهداشتی با دو مدل VIKOR و SAW
|
شهرستان |
رتبه در مدل VIKOR |
رتبه در مدل SAW |
|
آذرشهر |
10 |
10 |
|
اسکو |
8 |
8 |
|
اهر |
7 |
6 |
|
بستان آباد |
14 |
14 |
|
بناب |
9 |
9 |
|
تبریز |
1 |
1 |
|
جلفا |
17 |
15 |
|
چاراویماق |
19 |
19 |
|
سراب |
6 |
7 |
|
شبستر |
5 |
5 |
|
عجبشیر |
18 |
17 |
|
کلیبر |
13 |
12 |
|
مراغه |
2 |
2 |
|
مرند |
4 |
4 |
|
ملکان |
11 |
11 |
|
میانه |
3 |
3 |
|
ورزقان |
15 |
16 |
|
هریس |
16 |
18 |
|
هشترود |
12 |
13 |
منبع:یافته‌های پژوهش
شکل (3) رتبه بندی شهرستانهای استان آذربایجان شرقی از نظر میزان دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی با استفاده از مدل VIKOR منبع:یافته‌های پژوهش
شکل (4) رتبه بندی شهرستانهای استان آذربایجان شرقی از نظر میزان دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی با استفاده از مدل SAW
با توجه به نتایج به دست آمده، در مدل VIKOR و SAW شهرستانهای تبریز,مراغه و میانه در رتبه‌های اول تا سوم قرار گرفته اند و از زیرساختهای بهداشتی و درمانی مناسبی برخوردارند, همچنین شهرستانهای جلفا، عجبشیر و چاراویماق در مدل VIKOR و عجبشیر، چاراویماق و هریس در مدل SAW در رتبه‌های هفدهم,هجدهم و نوزدهم قرار دارند و لزوم توجه در زمینه تامین امکانات بهداشتی – درمانی را می‌طلبند. درادامه مقاله با توجه به رتبه جمعیتی و رتبه مدلهای VIKOR و SAW به ارزیابی همبستگی بین رتبه جمعیتی و رتبه دسترسی به زیرساختهای بهداشتی – درمانی پرداخته شد.
جدول (5)محاسبه ضریب همبستگی اسپیرمن بین رتبه جمعیتی و رتبه ویکور
|
شهرستان |
رتبه جمعیتی |
رتبه VIKOR |
D |
D2 |
|
آذرشهر |
9 |
10 |
1- |
1 |
|
اسکو |
11 |
8 |
3 |
9 |
|
اهر |
5 |
7 |
2- |
4 |
|
بستان آباد |
12 |
14 |
2- |
4 |
|
بناب |
7 |
9 |
2- |
4 |
|
تبریز |
1 |
1 |
0 |
0 |
|
جلفا |
16 |
17 |
1- |
1 |
|
چاراویماق |
19 |
19 |
0 |
0 |
|
سراب |
6 |
6 |
0 |
0 |
|
شبستر |
8 |
5 |
3 |
9 |
|
عجبشیر |
14 |
18 |
4- |
16 |
|
کلیبر |
17 |
13 |
4 |
16 |
|
مراغه |
2 |
2 |
0 |
0 |
|
مرند |
3 |
4 |
1- |
1 |
|
ملکان |
10 |
11 |
1- |
1 |
|
میانه |
4 |
3 |
1 |
1 |
|
ورزقان |
18 |
15 |
3 |
9 |
|
هریس |
13 |
16 |
3- |
9 |
|
هشترود |
15 |
12 |
3 |
9 |
منبع:یافته‌های پژوهش
نتایج مدل اسپیرمن نشان می‌دهد همبستگی رتبه جمعیتی و رتبه دسترسی به زیرساختهای بهداشتی – درمانی در مدل VIKOR (0.9176) و در مدل SAW (0.9132) است. همبستگی بدست آمده نشانگر آن است که توزیع زیرساختهای بهداشتی و درمانی بر اساس تعداد جمعیت صورت نگرفته است.با توجه به نتایج این مدل,تنها در شهرستانهایی که به لحاظ جمعیتی در رتبه‌های اول تا چهارم قرار گرفته اند (تبریز,مراغه,مرند,میانه),توزیع خدمات و امکانات بهداشتی و درمانی وضعیت مناسبی را نشان می‌دهد و در سایر شهرستانها رتبه جمعیتی با رتبه مدل VIKOR (دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی)فاصله معنی داری را شاهد است. در این میان شهرستان چاراویماق در هر دو رتبه جمعیتی و مدل ویکور رتبه آخر را به خود اختصاص داده است که نشان از محرومیت بیش از حد این شهرستان است.
نتیجه گیری
یکی از نیازهای اساسی جوامع انسانی نیاز به دسترسی مناسب و به هنگام به خدمات بهداشتی و درمانی است که جز در سایه وجود و توزیع مناسب این امکانات و خدمات محقق نمی گردد. یکی از شاخصهای اساسی سنجش سطح توسعه یافتگی جوامع انسانی میزان دسترسی مناسب به خدمات و امکانات بهداشتی و درمانی است هر چه این خدمات از لحاظ کمی و کیفی در سطح سکونتگاههای شهری و روستایی به صورت بهینه توزیع توزیع شده باشد، نشانگر سطح بالایی از توسعه ی منطقه ای در شاخص دسترسی به خدمات و امکانات بهداشتی و درمانی خواهد بود. در این مقاله نابرابریهای توسعه منطقه ای به لحاظ شاخصهای بهداشتی و درمانی در سطح 19 شهرستان استان آذربایجان شرقی مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. بدین منظور،ابتدا رتبه جمعیتی شهرستانها با استفاده از مدل آنتروپی محاسبه گردید که بر این اساس، شهر تبریز در رتبه اول و شهرستان چاراویماق آخرین رتبه را به خود اختصاص داده اند.سپس با استفاده از مدل AHP ضریب اهمیت شاخصهای یازده گانه بهداشتی و درمانی تعیین گردید و پس از آن با بهره گیری از مدل VIKOR و SAW رتبه بندی شهرستانها به لحاظ دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی مشخص گردید.نتایج نشان داد که در هر دو مدل شهرستانهای تبریز،مراغه و میانه به ترتیب رتبه‌های اول تا سوم را به خود اختصاص داده اند.همچنین بر اساس نتایج به دست آمده از هر دو مدل، شهرستانهای چاراویماق،هریس، عجبشیر و جلفا از نظر دسترسی به امکانات و خدمات بهداشتی و درمانی در رده‌های انتهایی در بین شهرستانهای استان قرار گرفته اند و جزء شهرستانهای محروم محسوب می‌شوند. در ادامه مقاله،بر اساس ضریب همبستگی اسپیرمن رتبه جمعیتی شهرستانها با رتبه حاصل از مدلهای VIKOR و SAW مورد مقایسه قرار گرفت که نتایج بدست آمده در مورد مدل VIKOR (0.9176) و مدل SAW (0.9132) حاکی از آن است که توزیع خدمات بهداشتی و درمانی بر اساس تعداد جمعیت صورت نگرفته است. شهرستان تبریز همانطوریکه انتظار می‌رفت، به عنوان مرکز استان آذربایجان شرقی، در تحلیل نهایی وضعیت توسعه شهرستانها به لحاظ شاخصهای بهداشتی و درمانی در رتبه اول و سطح یک توسعه یافتگی قرار گرفته است. این شهرستان از نظر زیرساختهای بهداشتی و درمانی به واسطه تمرکز مراکز بزرگ بهداشتی و درمانی از جمله بیمارستانهای تخصصی، کلینیکهای فوق تخصصی و تخصصی و پزشکان‌های مجرب و سایر مراکز درمانی بعنوان یکی از قطبهای بهداشتی و درمانی در ضلع شمال غربی کشور محسوب میگردد و به همین دلیل این شهرستان به تنهایی و با فاصله زیاد به عنوان سطح اول توسعه یافتگی با توجه به شاخصهای مورد مطالعه قرار گرفته است. با نگرشی به وضعیت استانها با توجه به شاخصهای مورد مطالعه و نتایج تحلیلها، میتوان ارتباطی را بین وضعیت شهرنشینی یا نسبت جمعیت روستایی با درجه نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی پیدا کرد. در واقع شهرستانهایی بهترین وضعیت را دارند که نسبت شهرنشینی در آنها بیشتر از جمعیت روستایی هست. از نتایج دیگر پژوهش حاضر میتوان به این مورد اشاره کرد که محور توسعه خطی در غرب استان است که شامل شهرستانهای تبریز، مراغه، مرند و میانه است. جمع بندی مسائل گویای آن است که توسعه و حذف و تعدیل نابرابریهای اقتصادی و اجتماعی به معنی واقعی در گرو پرداختن به مساله پخشایش امکانات و جمعیت است. و در این میان برنامه‌هایی قادر به دستیابی به اهداف مورد نظر هستند که نقطه آغاز آنها پرداختن به رشد و توسعه مناطق محروم، رشد جمعیت پذیری شهرهای کوچک و میانی تا با توجه به این اقدامات بتوان تمامی ساکنین مناطق محروم بتوانند به خدمات بهداشتی و درمانی دسترسی مناسبی داشته باشند و از این طریق تا حدودی از نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی استان کاسته شود. در مطالعات برنامه ریزی منطقه ای و فضایی جایگاه بحثهای جمعیتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. البته با توجه به اینکه در تحقیق حاضر نیز را بطه بین توزیع جمعیت و نابرابری شهرستانهای استان نیز مورد بررسی قرار گرفته است و از آجایی که انسان به عنوان محور حرکت به سوی توسعه پایدار و ایجاد تعادل نقش اصلی را ایفا نموده بدین جهت جمعیت به عنوان سنجه اصلی، به شکل غیر مستقیم مجموع پتانسیلهای محیطی و مصنوعی مجتمعهای زیستی را در چهره خود منعکس ساخته و امکان بررسی تطبیقی میزان نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی شهرستانها را مقدور می‌سازد. از منظر دیگر,به نظر میرسد سیاستها و برنامههای اجرا شده در این بخش منجر به تمرکز خدمات و امکانات بهداشتی و درمانی در چند شهرستان بزرگ گردیده است که ادامه روند موجود به ایجاد شکاف و نابرابری هر چه بیشتر در توزیع امکانات بهداشتی و درمانی در سطح استان خواهد انجامید. لذا به منظور جلوگیری از ادامه روند مذکور و کمک به ایجاد برابری و تعادل در دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی، توصیه‌های ذیل می‌تواند راهگشا باشد:
1-پخشایش و توزیع مناسب امکانات و خدمات بهداشتی و درمانی در سطح استان
2-استفاده بهینه از نتایج و پیشنهادات طرحهای جامع ناحیه ای در خصوص توزیع مناسب امکانات و خدمات
3- اولویت دادن به شهرستانهایی که در رتبه پایینی از لحاظ دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی قرار دارند
4-پیشگیری از تمرکز امکانات بهداشتی و درمانی در شهرستانهای بزرگ و برنامه ریزی در جهت پراکنش بهینه امکانات در سایر شهرستانها.
منابع
آسایش,حسین و اسعلاجی,علیرضا(1382),اصول و روشهای برنامه ریزی ناحیه ای مدلها,روشها و فنون,تهران,دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری
امیرفخریان، مصطفی؛ رضوی، محمدمحسن (1390) تحلیل دسترسی غیرفضایی به خدمات بهداشتی درمانی در شهر مشهد با تأکید بر شاخصهای اقتصادی، مجموعه مقالات اولین کنفرانس اقتصاد شهری ایران، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد.
جمعه پور، محمود (1379) دست یابی به توسعه پایدار انسانی، مجموعه مقالات همایش بین المللی رویکرد فرهنگی به جغرافیا : جغرافیا بستری برای گفتگوی تمدنها، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد 26 تا 28 اردیبهشت 1379، ص 82.
زاهدی اصل، محمد (1381) مبانی رفاه اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبائی، چاپ اول، تهران.
زیاری، کرامت ا...؛ جلالیان، اسحاق (1387) مقایسة شهرستانهای استان فارس بر اساس شاخصهای توسعه 75-1355، فصلنامه جغرافیا و توسعه، شماره 11، صص: 88-77.
دلگشایی,بهرام,طبیبی,سید جمال الدین و پهلوان,پریسا(1386),ارائه الگوی توسعه منابع انسانی در بخش بهداشت و درمان ایران,مجله پژوهشی دانشکده پزشکی,دانشگاه علوم پزشکی و خدمات درمانی شهید بهشتی,دوره 31,شماره 4
تقوایی، مسعود؛ وارثی، حمیدرضا؛ شیخ بگلو، رعنا (1390) تحلیل نابرابریهای توسعه ی ناحیه ای در ایران، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 78، زمستان 1390، صص: 168-153.
سازمان مدیریت و برنامهریزی (1378) مستندات برنامة سوم توسعهی اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی کشور.
سالنامه آماری استان آذربایجان شرقی(1391) مرکز آمار ایران.
شکویی، حسین (1372) جغرافیای اجتماعی شهرها، انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران.
کریمی، ایرج؛ سالاریان، آزیتا؛ عنبری، زهره (1388) مطالعة تطبیقی برخورداری عادلانه از خدمات بهداشتی و درمانی در چند کشور توسعه یافته و ارائة الگوی مناسب ایران، مجله دانشگاه علوم پزشکی اراک، سال دوازدهم، شماره 4، شماره پیاپی 49.
گیلبرت، آلن؛ گالگر، ژوزف (1375) شهرها، فقر و توسعه شهرنشینی در جهان سوم، ترجمة پرویز کریمی ناصری، اداره کل روابط عمومی و بین الملل شهرداری تهران، تهران.
معصومیاشکوری، سیدحسن (1370) اصول و مبانی برنامهریزی منظقهای، سازمان برنامه و بودجه استان گیلان.
مهندسان مشاور پارسویستا (1380) تدوین سرانه کاربریهای خدمات شهری، جلد اول: مطالعات نظری و تجارب جهانی، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور، تهران.
Noorbakhsh, F. 2002, Human Development and Regional Disparities in Iran: a Policy -15
Model, Journal of International Development, No. 14. PP 927-949.
S.Opricovic,G. –H. Tzeng (2004), Compromise solution by MCDM methods: A comparative analysis of VIKOR and SAW, European of Operational Research 156 445-455
M. –T. Chu et al.(2004), Comparison among three analytical method for knowledge communities group-decision analysis , Expert System with Applications xxx (2006) xxx-xxx
Shin H. Income related inequity in health care access and delivery.[Phd thesis]. University of South Carolina, 2003
Hwang, C. L. and Yoon, K. (1981), "Multiple Attributes Decision Making Methods and Application", Berlin:Springer.
Serafim, Opricovic, Gwo-Hshiung Tzeng(2004),"Compromise" Solution by MCDM Methods:A Comparative Analysis of VIKOR and TOPSIS", European journal of operational Research,156
Chen,Yanguang (2008), A Wave-Spectrum Analysis of Urban Population Density:Entropy,Fractal.
)
